Ιρανική Επανάσταση

Ιρανική Επανάσταση
Μέρος του Ψυχρού Πολέμου
Μαζικές διαδηλώσεις ανθρώπων που διαμαρτύρονται κατά του Σάχη και της κυβέρνησης Παχλαβί την ημέρα της Ασούρα στις 11 Δεκεμβρίου 1978 στη Γέφυρα του Κολλεγίου (τώρα Γέφυρα Χαφέζ), Τεχεράνη
Χρονολογία	7 Ιανουαρίου 1978 – 11 Φεβρουαρίου 1979 (1 έτος, 1 μήνας και 4 ημέρες)
Τόπος	Ιράν
Αίτια	Δυσαρέσκεια για την κυριαρχία του Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί Εξορία του Ρουχολάχ Χομεϊνί (θρησκευτικός τομέας) Κοινωνική αδικία και άλλα
Στόχοι	Ανατροπή της δυναστείας των Παχλαβί
Μέθοδοι	Διαδηλώσεις Απεργίες Πολιτική αντίσταση Εξεγέρσεις Ένοπλες οδομαχίες
Έκβαση	Νίκη των επαναστατών Ανατροπή του Μοχαμάντ Ρεζά Παχλαβί και μοναρχία Το Σύνταγμα της Ισλαμικής Δημοκρατίας αντικατέστησε το περσικό Σύνταγμα του 1906 με δημοψήφισμα Ο Ρουχολάχ Χομεϊνί γίνεται ο νέος Ανώτατος Ηγέτης του Ιράν Κρίση των ομήρων Έναρξη του πολέμου Ιράν-Ιράκ Εδραίωση της Ιρανικής Επανάστασης Χιτζάμπ για όλες τις γυναίκες βάσει νόμου Πετρελαϊκή κρίση του 1979 Μαζική εξορία που χαρακτηρίζει μια μεγάλη μερίδα της σημερινής ιρανικής διασποράς Ισλαμική αναγέννηση παγκοσμίως Διεθνείς κυρώσεις κατά του Ιράν

Έτοιμα πυρά κατά τη διαδήλωση κατά του σάχη Ρεζά Παχλαβί (1978)

Με τον όρο Ιρανική επανάσταση ή Ισλαμική επανάσταση (περσ.: انقلاب اسلامی), αναφέρονται τα γεγονότα που οδήγησαν στην πτώση της ιρανικής μοναρχίας και της δυναστείας Παχλαβί (1925-79), καταλήγοντας στην εγκαθίδρυση ισλαμικής δημοκρατίας στο Ιράν με ιδρυτή τον αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί.

Διαδηλώσεις διαμαρτυρίας κατά του σάχη Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί και του τρόπου διακυβέρνησής του ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1970 καταγγέλλοντας, μεταξύ άλλων, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, φαινόμενα λογοκρισίας, την οικονομική πολιτική αλλά και την επιρροή ξένων δυνάμεων σε όλους τους τομείς της ιρανικής κοινωνίας. Η επανάσταση υπήρξε το αποκορύφωμα ενός κινήματος που διαμορφώθηκε μέσα από τον συνασπισμό διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, όπως κληρικών, εμπόρων, φοιτητών και διανοούμενων, με διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες. Το παραδοσιακό θρησκευτικό κόμμα του Χομεϊνί επικράτησε κατά τη σύγχυση και την αταξία που αναπτύχθηκε στον απόηχο της επανάστασης και μέσα από τη διεξαγωγή εθνικού δημοψηφίσματος, την 1η Απριλίου 1979, το Ιράν έγινε και επίσημα ισλαμική δημοκρατία. Το νέο θεοκρατικό σύνταγμα της χώρας που τέθηκε σε ισχύ τον Δεκέμβριο του 1979 αντικατέστησε το σύνταγμα του 1906 και ανέδειξε τον Χομεϊνί ως ανώτατο ηγέτη του κράτους.

Η ιρανική επανάσταση θεωρείται μοναδική σε σχέση με άλλες επαναστάσεις της ιστορίας για την ταχύτητα με την οποία έφερε ριζικές αλλαγές και για την έκπληξη που προκάλεσε διεθνώς. Κατά γενική ομολογία διακρίνεται για την έλλειψη μιας κεντρικής ιδεολογικής ταυτότητας, στοχεύοντας αποκλειστικά στην πτώση του σάχη, ωστόσο πιστεύεται παράλληλα πως το καθόλα μαζικό αυτό επαναστατικό κίνημα ενδεχομένως να μην είχε την ίδια μορφή αν ήταν εκ των προτέρων γνωστό πως θα οδηγούσε στη μονοκρατορία του Χομεϊνί. Το νέο καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε υπολόγισε το συνολικό αριθμό των θυμάτων της επανάστασης στις 60.000, ωστόσο στην πραγματικότητα θα πρέπει να θεωρείται κατά πολύ μικρότερος, χωρίς να υπερβαίνει τις 3.000. Σύμφωνα με σχετική έρευνα του Ιδρύματος Μαρτύρων, η οποία ωστόσο δεν δημοσιεύτηκε, εκτιμάται πως συνολικά 2.781 διαδηλωτές έχασαν τη ζωή τους από τον Οκτώβριο του 1977 μέχρι τον Φεβρουάριο του 1979, οι περισσότεροι από αυτούς στην πρωτεύουσα του Ιράν.

Ιστορικό υπόβαθρο

Κατά τη δεκαετία του 1970, το Ιράν εξακολουθούσε να βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη βιομηχανία πετρελαίου, ωστόσο η παγκόσμια οικονομική αστάθεια της εποχής, καθώς και οι διακυμάνσεις στην κατανάλωση πετρελαίου από τη Δύση, είχαν αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία της χώρας μετά από μια δεκαετία μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης που συνοδεύτηκε παράλληλα από τη διόγκωση των εξόδων και υψηλά ποσοστά πληθωρισμού με αντίκτυπο στο βιοτικό επίπεδο των Ιρανών. Συγχρόνως, η δυσαρέσκεια για τη διακυβέρνηση του Μοχάμεντ Ρεζά Παχλαβί σε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο διογκώθηκε, καθώς αντιπολιτευτικά σχήματα όπως το Εθνικό Μέτωπο (συνασπισμός κυρίως εθνικιστών και παραδοσιακών ισλαμιστών) ή το κομμουνιστικό κόμμα Τουντέχ είχαν περιθωριοποιηθεί ή τεθεί εκτός νόμου. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον κοινωνικής δυσαρέσκειας, ακόμα και η κοσμική διανόηση - που σε μεγάλο βαθμό γοητεύτηκε από το μήνυμα του Χομεϊνί - τάχθηκε υπέρ της ανατροπής του σάχη, ενώ ολοένα περισσότερες φωνές υποστήριζαν την επιστροφή στις παραδοσιακές αξίες σε αντιδιαστολή με τον εκσυγχρονισμό που προώθησε η δυναστεία των Παχλαβί. Για τον σκοπό αυτό, τόσο το Εθνικό Μέτωπο όσο και το Τουντέχ συντάχθηκαν με τη θρησκευτική τάξη των ουλεμάδων, ενώ παράλληλα το μήνυμα του Χομεϊνί κατά του καθεστώτος του Ρεζά Παχλαβί άρχισε να βρίσκει απήχηση σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού, μέσα από ηχογραφημένες ομιλίες και κείμενα που διοχετεύονταν και διαδίδονταν κρυφά. Ανοιχτές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας κατά της μοναρχίας του Παχλαβί άρχισαν να πραγματοποιούνται από τον Οκτώβριο του 1979, μετά τον θάνατο του γιου του Χομεϊνί, Μουσταφά, και με ακόμα μεγαλύτερη ένταση από το 1978. Σε αυτό συντέλεσε και το γεγονός πως, νωρίτερα, ο Ρεζά Παχλαβί επιδίωξε να χαλαρώσει τα αστυνομικά μέτρα καθώς υπήρχαν ήδη αναφορές από τον διεθνή τύπο για παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Ιράν αλλά και σχετικές πιέσεις από την πλευρά οργανώσεων για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Πορεία προς την επανάσταση

Κομβικό σημείο για την ενίσχυση της δυσαρέσκειας υπήρξε η δημοσίευση ενός συκοφαντικού άρθρου στην - ελεγχόμενη από την κυβέρνηση - εφημερίδα Eṭṭelāʿāt της Τεχεράνης, τον Ιανουάριο του 1978, το οποίο επιχειρούσε να δυσφημήσει τον Χομεϊνί. Το δημοσίευμα προκάλεσε τον ξεσηκωμό χιλιάδων σπουδαστών του Ισλάμ στην πόλη Κομ, γεγονός που πυροδότησε το επόμενο διάστημα νέες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Στα μέσα Φεβρουαρίου σημειώθηκαν βίαιες συγκρούσεις σε διάφορες πόλεις και ειδικά στη γενέτειρα του αγιατολάχ Σαριατμανταρί, το Ταμπρίζ, ενώ στα τέλη Μαρτίου μεγάλες υλικές ζημιές προκλήθηκαν στο Γιαζντ και στο Ισφαχάν. Τον Μάιο του ίδιου έτους, διαδηλώσεις οργανώθηκαν σε είκοσι τέσσερις πόλεις, μεταξύ των οποίων και το Κομ. Εκεί, η αστυνομία προκάλεσε τον θάνατο δύο σπουδαστών που είχαν καταφύγει στο σπίτι του Σαριατμανταρί. Κατά τις επίσημες αρχές, οι αναταραχές είχαν ως αποτέλεσμα τον θάνατο συνολικά 22 ανθρώπων, ενώ κατά την αντιπολίτευση ο αριθμός ήταν πολύ υψηλότερος φθάνοντας τους 250. Ο θάνατος διαδηλωτών τροφοδότησε εντονότερες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας. Ένα ακόμα γεγονός που ενίσχυσε το κίνημα διαμαρτυρίας έλαβε χώρα στις 19 Αυγούστου, όταν εμπρησμός σε μεγάλο κινηματογράφο στην πόλη Αμπαντάν οδήγησε στον θάνατο 480 ανθρώπων. Η κηδεία των θυμάτων συνοδεύτηκε από πορεία περίπου 10.000 συγγενών και φίλων, με συνθήματα κατά του σάχη, και ενώ η δυσπιστία ήταν τόσο μεγάλη ώστε να πιστεύεται πως το συμβάν είχε σχεδιαστεί από τη μυστική αστυνομία (SAVAK).

Αρχικά από το Ιράκ, όπου βρισκόταν εξόριστος, και αργότερα από τη Γαλλία, ο Χομεϊνί συντόνιζε από την πλευρά του την αντιπολίτευση, απαιτώντας την παραίτηση του σάχη. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1978 επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος στην Τεχεράνη και σε άλλες πόλεις. Tην ίδια ημέρα ο στρατός στράφηκε με πυρά εναντίον διαδηλωτών στην πλατεία Τζαλέχ, γεγονός που καταγράφεται ιστορικά και ως η σφαγή της «Μαύρης Παρασκευής». Αν και ο επίσημος απολογισμός αναφέρεται σε συνολικά 87 νεκρούς, ανεξάρτητοι παρατηρητές επιβεβαιώνουν τον θάνατο εκατοντάδων. Τα γεγονότα της Μαύρης Παρασκευής σηματοδότησαν ένα σημείο χωρίς επιστροφή στην ιστορία της ιρανικής επανάστασης, με την πιθανότητα οποιουδήποτε συμβιβασμού να εξανεμίζεται. Τις επόμενες εβδομάδες πραγματοποιήθηκαν μαζικές απεργίες με συμμετοχή σχεδόν όλων των κλάδων κάνοντας σαφές πως η κυβέρνηση ήταν αδύνατο να παραμείνει στην εξουσία. Στις 2 Δεκεμβρίου 1978, κατά τη διάρκεια του πρώτου μήνα κατά το ισλαμικό ημερολόγιο (Μουχαράμ), περισσότεροι από 2 εκατομμύρια άνθρωποι κατέκλυσαν την πλατεία Αζαντί της Τεχεράνης ζητώντας την ανατροπή του σάχη και την επιστροφή του Χομεϊνί. Στα τέλη του 1978, ο σάχης διόρισε πρωθυπουργό τον Σαπούρ Μπαχτιάρ, που προερχόταν από την αντιπολίτευση. Ο τελευταίος, που αποδέχτηκε την πρόταση του σάχη από έλλειψη εμπιστοσύνης στις προθέσεις και τα σχέδια του Χομεϊνί δεν κατάφερε να επιτύχει κάποιο συμβιβασμό με τον Χομεϊνί ούτε με τους πρώην συνεργάτες του και μέλη του Εθνικού Μετώπου. Τον Ιανουάριο του 1979, ο σάχης και μέλη της οικογένειάς του εγκατέλειψαν τη χώρα ενώ ο Χομεϊνί επέστρεψε από την εξορία στο Ιράν δύο εβδομάδες αργότερα, την 1η Φεβρουαρίου. Κατά την άφιξή του, εκατομμύρια πολίτες που συγκεντρώθηκαν στο αεροδρόμιο τού επιφύλαξαν θερμή υποδοχή.

Η άφιξη του Χομεϊνί στο Ιράν την 1η Φεβρουαρίου 1979.

Κατά τις τελευταίες ημέρες της επανάστασης, ο Χομεϊνί οργάνωσε ένα Επαναστατικό Συμβούλιο και μια Κεντρική Επιτροπή με σκοπό τον καθορισμό μιας μεταβατικής κυβέρνησης. Στις 4 Φεβρουαρίου διόρισε πρωθυπουργό τον Μεχντί Μπαζαργκάν και ενώ η κυβέρνηση του Μπαχτιάρ ήταν κατά το σύνταγμα ακόμα στην εξουσία. Η προσωρινή κυβέρνηση του Μπαζαργκάν πήρε τον έλεγχο της διοίκησης, της αστυνομίας και του στρατού, παρέμενε ωστόσο υπό τις προσταγές του Επαναστατικού Συμβουλίου το οποίο σύντομα εξελίχθηκε στο κυρίαρχο πολιτικό κέντρο της μετεπαναστατικής περιόδου. Το αποτελούσαν 15 μέλη της επιλογής του Χομεϊνί, μεταξύ αυτών και ο Μπαζαργκάν, η πλειοψηφία των οποίων ανήκε στον χώρο των φονταμενταλιστών κληρικών και ασπαζόταν την ισλαμική ιδεολογία του Χομεϊνί. Επιτροπές θρησκευτικού χαρακτήρα άρχισαν να πραγματοποιούν περιπολίες με σκοπό την επιβολή του ισλαμικού κώδικα συμπεριφοράς και εμφάνισης, ενώ παρόμοια δράση είχε καθόλη τη διάρκεια του 1979 και μια ανεπίσημη θρησκευτική πολιτοφυλακή - τα μέλη της οποίας είναι γνωστά ως Φρουροί της Επανάστασης - επιδεικνύοντας συχνά βία που ξεπερνούσε εκείνη κατά τη διακυβέρνηση του σάχη. Οι Φρουροί της Επανάστασης στόχευαν στον εκφοβισμό και την καταστολή όσων πολιτικών δυνάμεων δεν ήταν κάτω από τον έλεγχο του Επαναστατικού Συμβουλίου και του Ισλαμικού Δημοκρατικού Κόμματος που αποτελούσαν θρησκευτικές οργανώσεις πιστές στον Χομεϊνί.

Επακόλουθα

Διαδήλωση στην Τεχεράνη το 1979 - πίσω φαίνεται ο πύργος Azadi (Περσικά:برج آزادی, - Ελευθερίας).

Την 1η Απριλίου του 1979 διεξάχθηκε εθνικό δημοψήφισμα στο οποίο οι πολίτες καλούνταν να ψηφίσουν υπέρ ή κατά της μοναρχίας με ταυτόχρονη εγκαθίδρυση ισλαμικού κράτους, το σύνταγμα του οποίου θα καθοριζόταν μελλοντικά. Είχε προηγηθεί σύγκρουση του Μπαζαργκάν με τον Χομεϊνί, καθώς ο πρώτος επιθυμούσε να υπάρχει μια τρίτη επιλογή υπέρ μιας λαϊκής ισλαμικής δημοκρατίας την οποία όμως απέρριψε ο Χομεϊνί. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν συντριπτικά υπέρ της ίδρυσης ισλαμικού κράτους και της κατάργησης της μοναρχίας, με ποσοστό 99%. Το επόμενο διάστημα, ένα συμβούλιο εμπειρογνωμόνων, αποτελούμενο κυρίως από μέλη στενά συνδεδεμένα με τον Χομεϊνί, ανέλαβε τη διαμόρφωση ενός νέου συντάγματος. Το τελικό κείμενο ενσωμάτωνε τη Σιιτική αρχή του «βελαγιάτ-ι φακίχ», δηλαδή της εξουσίας από τον κλήρο, που βρίσκει εφαρμογή στον θεσμό του Υπέρτατου Ηγέτη, στον οποίο δίνεται απόλυτη εξουσία επί όλων των μορφών της εξουσίας.

Ο Μπαζαργκάν και άλλα μέλη της προσωρινής κυβέρνησης ζήτησαν τη διάλυση του σώματος εμπειρογνωμόνων θεωρώντας πως το νέο σύνταγμα που διαμορφωνόταν παραβίαζε τη λαϊκή κυριαρχία, δεν ήταν προϊόν συναίνεσης, αναδείκνυε τους ουλεμάδες σε κυρίαρχη τάξη αλλά και υπονόμευε τη θρησκεία καθώς οι επόμενες γενιές θα κατηγορούσαν το ίδιο το Ισλάμ για μελλοντικά προβλήματα. Χαρακτηρίζοντας τη δράση των εμπειρογνωμόνων ως «επανάσταση κατά της επανάστασης», απείλησε να απευθυνθεί κατευθείαν στον λαό παρουσιάζοντας τη δική τους πρόταση για το νέο σύνταγμα. θεωρείται πιθανό πως η πρόταση του Μπαζαργκάν θα έβρισκε περισσότερους υποστηρικτές αν τελικά δινόταν ως εναλλακτική επιλογή, ωστόσο τα γεγονότα που ακολούθησαν εμπόδισαν κάτι τέτοιο να υλοποιηθεί. Την ίδια περίοδο, ενώ ο σάχης βρισκόταν στις ΗΠΑ για θεραπεία κατά του καρκίνου, περίπου 400 ισλαμιστές φοιτητές κατέλαβαν την αμερικανική πρεσβεία στην Τεχεράνη κρατώντας ομήρους, γεγονός που οδήγησε στη διπλωματική κρίση των ομήρων, διάρκειας 444 ημερών (4 Νοεμβρίου 1979 - 20 Ιανουαρίου 1981). Η κρίση των ομήρων μπορεί να ερμηνευτεί ως μια βίαιη εκδήλωση της ρητορικής κατά της δυτικής κουλτούρας που είχε υιοθετήσει ο Χομεϊνί και μεγάλη μερίδα του κλήρου. Αντιλαμβανόμενος πως ο Χομεϊνί δεν σκόπευε να διατάξει την απελευθέρωση των ομήρων, ο Μπαζαργκάν παραιτήθηκε. Για τον Χομεϊνί, ο οποίος τελικά στήριξε δημόσια τους φοιτητές, η κρίση είχε ευεργετικές επιπτώσεις καθώς θεωρούσε πως ένωνε τον ιρανικό λαό και διευκόλυνε την ψήφιση του νέου συντάγματος.

Εν μέσω της διπλωματικής κρίσης, το νέο σύνταγμα υποβλήθηκε σε δημοψήφισμα στις 2 Δεκεμβρίου 1979 και υπερψηφίστηκε με ποσοστό 99%. Ο Μπαζαργκάν ζήτησε τελικά από τους υποστηρικτές του να υπερψηφίσουν το σύνταγμα θεωρώντας πως το αντίθετο θα οδηγούσε σε αναρχία. Η συμμετοχή στο δημοψήφισμα ήταν μικρότερη συγκριτικά με το προηγούμενο σύνταγμα και εκτιμάται από το γεγονός αυτό ότι στην πραγματικότητα περίπου το 17% δεν το υποστήριξε. Με το νέο σύνταγμα της ισλαμικής δημοκρατίας του Ιράν ολοκληρώθηκε το πέρασμα από τη συνταγματική μοναρχία σε ένα θεοκρατικό καθεστώς με απόλυτο ηγέτη τον αγιατολάχ Χομεϊνί. Από τον Φεβρουάριο του 1979 μέχρι τον Ιούνιο του 1981, διατάχτηκε η εκτέλεση 497 πολιτικών αντιπάλων του νέου καθεστώτος ως «αντι-επαναστάτες» και «σπόροι διαφθοράς» για να ακολουθήσουν εκτελέσεις συνολικά περισσότερων από 8.000 αντιφρονούντων, από τον Ιούνιο του 1981 μέχρι τον Ιούνιο του 1985. Επιπλέον 2.800 φυλακισμένοι απαγχονίστηκαν το 1988.

Βιβλιογραφία

• Abrahamian, Ervand (2008). A History of Modern Iran. Cambridge University Press
• Abrahamian, Ervand (1982). Iran between two revolutions. Princeton University Press
• Amuzegar, Jahangir (1991). The Dynamics of the Iranian Revolution: The Pahlavis' Triumph and Tragedy. SUNY Press
• Arjomand, Said Amir (1988). The turban for the crown: The Islamic Revolution in Iran. Oxford Univertsity Press, New York
• Kurzman, Charles (2004). The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard University Press
• Lorentz, J.H. (2007). Historical Dictionary of Iran. The Scarecrow Press, β' εκδ.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Bernard Lewis, "Islamic Revolution,", The New York Review of Books (January 21, 1988).
• "The Iranian revolution", αφιέρωμα της δικτυακής έκδοσης του Guardian
• Michel Foucault, "What Are the Iranians Dreaming About?", απόσπασμα από το Janet Afary and Kevin B. Anderson, Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism, University of Chicago Press, 2005, σελ. 203-9