Ιππικά αγωνίσματα στην αρχαία Ελλάδα
570 με 560 π.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Βερολίνου
Τα ιππικά αγωνίσματα στην αρχαία Ελλάδα τελούνταν κατά τους ολυμπιακούς αγώνες της αρχαιότητας καθώς και σε άλλες πανελλήνιες διοργανώσεις όπως τα Πύθια ή τα Νέμεα. Αποτελούνταν από τις διαφόρων τύπων αρματοδρομίες οι οποίες τελέστηκαν πρώτη φορά το 680 π.Χ. όταν η διάρκεια των αγώνων επιμηκύνθηκε για να υπάρξει χρόνος για την τέλεση των νέων αγωνισμάτων,[1] και από τις ιπποδρομίες οι οποίες ήταν αγώνας ταχύτητας των ιππέων, αγώνισμα ωστόσο το οποίο καταργήθηκε αρκετά σύντομα. Ως νικητές δεν θεωρούνταν οι ιππείς ή οι οδηγοί των αρμάτων -ηνίοχοι- αλλά οι ιδιοκτήτες τους -ιππότροφοι-, οι οποίοι ήταν και αυτοί που στεφανώνονταν.[2][3][4][5]
Ιστορία
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Παράδοση
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Κατά την ελληνική μυθολογία οι πρώτοι αγώνες αρμάτων διεξήχθησαν στην Ολυμπία μεταξύ του Πέλοπα και του Οινόμαου, ενώ ο μυθικός ήρωας Ηρακλής συμμετείχε σε αρματοδρομία στην Τροιζήνα μαζί με τον Ιόλαο ο οποίος ήταν ο ηνίοχος του. Το άλογο που είχαν κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος ονομάζονταν Αρείωνας και ιδιοκτήτης του ήταν ο θεός Ποσειδώνας ο οποίος ήταν και ο προστάτης των αρματοδρομιών.[5] Άλλες πρώιμες αναφορές αρματοδρομιών συναντώνται στην Ιλιάδα, όπου διοργανώθηκαν αρματοδρομίες από τον Αχιλλέα προς τιμή του Πάτροκλου που είχε πρόσφατα σκοτωθεί στη μάχη.[6]
Πρώτοι αγώνες
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τα καθαρά ιππικά αγωνίσματα αποτελούνταν από την ιπποδρομία κελήτων, την κάλπη, και την ιπποδρομία πώλων. Το πρώτο ιππικό αγώνισμα διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 648 π.Χ. στους 33ους αγώνες. Στους 71ους αγώνες του 469 π.Χ. διοργανώθηκε η κάλπη -όπου γίνονταν η χρήση φοράδων-, ενώ στους 131ους αγώνες του 256 π.Χ. η ιπποδρομία πώλων.[3]
Τα αγώνισματα των αρματοδρομιών προέρχονται από την Αχαϊκή στρατιωτική παράδοση. Το 680 π.Χ. διοργάνωθηκε το τέθριππον το οποίο ήταν άρμα που διέθετε 4 άλογα, το 500 π.Χ. η απήνη το οποίο ήταν αγώνισμα με 2 άλογα, η συνωρίδα το 408 π.Χ. άρμα με επίσης δύο άλογα αλλά διαφορετικούς κανονισμούς, το 384 π.Χ. το τέθριππο πώλων το οποίο ήταν παραλλαγή του τέθριππου το οποίο και αντικατέστησε προσωρινά, και το 268 π.Χ. η συνωρίς πώλων.[5][6][7]
Περιγραφή
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Ιππόδρομος
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Οι αρματοδρομίες και ιπποδρομίες λάμβαναν χώρα στον ιππόδρομο της αρχαίας Ολυμπίας, ο οποίος βρισκόταν στην νοτιο-ανατολική πλευρά της Ολυμπίας, στη μεγάλη επίπεδη περιοχή νοτίως του σταδίου. Η τοποθεσία του ήταν άγνωστη έως τις αρχές του 21ου αιώνα, καθώς οι εγκαταστάσεις παρέμεναν θαμένες από συγκέντρωση ιζημάτων του ποταμού Αλφειού. Ωστόσο το 2008 μια αποστολή του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου χρησιμοποίησε ραντάρ για τον εντοπισμό των εγκαταστάσεων και ανέφερε πως εντόπισε ίχνη του ιπποδρόμου, στο σημείο που προδιέγραφαν οι περιγραφές του Παυσανία, ο οποίος είχε επισκεφτεί την περιοχή κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. και έδωσε αναλυτική περιγραφή του μνημείου και των διαστάσεων του (4 στάδια/780 μέτρα μήκος και 1 στάδιο και 4 πλέθρα/320 μέτρα πλάτος).[8][9][10][11]
Ο ιππόδρομος χωρίζονταν οριζοντίως σε 2 διαδρόμους μέσω ενός πέτρινου ή ξύλινου διαχωριστικού, του έμβολου. Τα άλογα και τα άρματα που μετείχαν στους αγώνες ακολουθούσαν την κυκλική διαδρομή γύρω από το έμβολο προς τα ανατολικά, ενώ ο αριθμός των κύκλων που εκτελούσαν διέφερε ανάλογα με το αγώνισμα. Ο χώρος του αγωνίσματος περικλειόταν περιμετρικά από φυσικά και τεχνητά υψώματα για τους θεατές, ενώ οι ελλανοδίκες παρακολουθούσαν από τη δυτική πλευρά του βορείου υψώματος.[12]
Η αφετηρία και το τέρμα οριοθετούνταν από την παρουσία στύλων, ενώ ένας μικρότερος στύλος με την ονομασία νύσσα βρίσκονταν στις στροφές. Απέναντι από τη νύσσα υπήρχε ο Ταράξιππος, ένα είδος βωμού οποίος ενδέχεται να σχετίζονταν με τη θέση της δύσης του ηλίου η οποία δυσκόλευε την ορατότητα των αναβατών και των αλόγων κατά την εξέλιξη του αγώνα.[3]
Αγωνίσματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Το αγώνισμα των ιππέων, στο οποίο οι διαγωνιζόμενοι συμμετείχαν απλώς ιππεύοντας το άλογο τους ονομαζόταν κέλης.[13]
Η τελετή έναρξης του αγωνίσματος ξεκινούσε με πομπή στον ιππόδρομο, ενώ ο κήρυκας των αγώνων ανακοίνωνε τα ονόματα των οδηγών και των ιδιοκτητών των αλόγων. Στο αγώνισμα του τέθριππο γίνονταν 12 γύροι γύρω από τον ιππόδρομο, με τις στροφές να είναι απότομες στο τέλος του διαδρόμου.[14]
Μηχανικές κατασκευές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χρησιμοποιούνταν διάφορες μηχανικές συσκευές, όπως οι ύσπληγγες -εμπόδια- οι οποίες ήταν τοποθετημένες μπροστά από τους αγωνιζομένους στη γραμμή εκκίνησης και χαμήλωναν προκειμένου να ξεκινήσει ο αγώνας. Σύμφωνα με τον Παυσανία, αυτές είχαν εφευρεθεί από τον αρχιτέκτονα Κλειώτα, και χαμήλωναν συντομότερα έτσι ώστε τα άρματα στην εξωτερική πλευρά του δρόμου μπορούσαν να ξεκινήσουν γρηγορότερα από αυτά που βρίσκονταν στην εσωτερική πλευρά και επομένως θα είχαν λιγότερη απόσταση να διανύσουν κατά τις στροφές. Παράλληλα οι αγωνιζόμενοι φρόντιζαν έτσι ώστε το νεότερο και δυνατότερο άλογο να τοποθετείται στη δεξιά πλευρά έτσι ώστε να διευκολύνει το άρμα όταν χρειάζονταν να στρίψει.[15]
Άλλη μηχανική κατασκευή ήταν και ο αετός ή το δελφίνι το οποίο χρησιμοποιούνταν για να σημάνει την έναρξη του αγώνα, και χαμήλωνε ανάλογα με τον αριθμό των γύρων που απέμεναν. Αυτά ήταν σκαλιστές παραστάσεις των ζώων αυτών πάνω σε ορειχάλκινες πινακίδες που βρίσκονταν στη γραμμή εκκίνησης.[16]
Ηνίοχοι και ιππείς
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο ιδιοκτήτης του άρματος και των αλόγων και ο οδηγός τους ήταν διαφορετικά άτομα, και είναι αξιοσημείωτο πως νικητές δεν θεωρούνταν οι οδηγοί των αρμάτων -ηνίοχοι- αλλά οι ιδιοκτήτες τους -οι ιππότροφοι-, οι οποίοι ήταν και αυτοί οι οποίοι στεφανώνονταν ως οι νικητές, ενώ οι ηνίοχοι λάμβαναν μια μάλλινη ταινία την οποία τους τοποθετούσαν οι ιππότροφοι στο μέτωπο ως μικρότερη τιμητική διάκριση. Το 416 π.Χ., ο Αθηναίος στρατηγός Αλκιβιάδης είχε 7 άρματα στους αγώνες, τα οποία κατετάγησαν ανάμεσα στις πρώτες, δεύτερες, και τέταρτες θέσεις, και δεν ήταν ο οδηγός σε όλα από αυτά.[17][18] Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάρουν μέρος ή να παρακολουθήσουν τους Ολυμπιακούς Αγώνες,[19] όμως εξαίρεση στον κανόνα αποτελούσαν τα ιππικά αγωνίσματα καθώς ολυμπιονίκες γίνονταν οι ιδιοκτήτες των αλόγων και όχι οι ιππείς, έτσι μια γυναίκα μπορούσε να διαγωνιστεί μέσω ενός άντρα ιππέα. Γνωστά παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων αποτελούν η Σπαρτιάτισα Κυνίσκα η οποία συμμετείχε και κέρδισε στις αρματοδρομίες 2 φορές, καθώς και αργότερα η επίσης από την Σπάρτη Ευρυλεωνίς.[20]
Οι οδηγοί ήταν συνήθως μέλος της οικογενείας στην οποία ανήκαν το άρμα και τα άλογα, ή σε αρκετές περιπτώσεις, σκλάβος ή επαγγελματίας οδηγός ο οποίος είχε προσληφθεί για το αγώνισμα.[21] Η οδήγηση του άρματος απαιτούσε δύναμη, επιδεξιότητα, και υπομονή. Έπρεπε να αποφύγει να λοξοδρομήσει κατά την οδήγηση, και να χειρίζεται με ικανότητα το μαστίγιο και τα ηνία. Αντίθετα με τα άλλα Ολυμπιακά αγωνίσματα οι αρματοδρόμοι δεν συμμετείχαν γυμνοί, πιθανώς για λόγους ασφαλείας λόγω του όγκου της σκόνης που ανασηκωνόταν κατά το αγώνισμα καθώς και για την αποφυγή εκδορών κατά τις συγκρούσεις των αρμάτων μεταξύ τους ή με τα τειχίσματα. Οι οδηγοί φορούσαν ύφασμα με μακριά μανίκια το οποίο ονομάζονταν ξυστίς. Έφτανε ως τους αστραγάλους και δένονταν στη μέση με μια ζώνη. Υπήρχαν επίσης 2 ιμάντες οι οποίοι διασταυρώνονταν στην πλάτη έτσι ώστε ο ρουχισμός να μην παρασύρεται και φουσκώνει από τον αέρα κατά τη διάρκεια του αγωνίσματος.[22]
Παρόμοιες συνθήκες ίσχυαν και για τους ιππείς, με την βασική διαφορά πως αυτοί ίππευαν γυμνοί, χωρίς αναβολείς και σέλα και κρατώντας μόνο το μαστίγιο και τα ηνία.[4]
Οχήματα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Για το αγώνισμα χρησιμοποιούνταν πολεμικά άρματα τα οποία είχαν τροποποιηθεί, και τα οποία στην ουσία ήταν ξύλινα καρότσια με 2 μεγάλους τροχούς και ανοικτή πίσω πλευρά.[23] Τα πόδια των οδηγών ήταν στερεωμένα στη βάση όμως το όχημα στηρίζονταν στον άξονα των τροχών έτσι η διαδρομή ήταν ανώμαλη. Πέρα από τον αριθμό των αλόγων και τον αριθμό των γύρων, η κύρια διαφορά ανάμεσα στα άρματα των διαφόρων τύπων αρματοδρομιών ήταν πως στο τέθριππο και τη συνωρίδα επέβαινε μόνο ένα άτομο ενώ στα υπόλοιπα 2.[3]
Το πιο επικίνδυνο σημείο της διαδρομής ήταν οι στροφές στο τέλος του διαδρόμου, όπου τα ατυχήματα ήταν συχνά θανατηφόρα. Εάν το άρμα έχανε την ισορροπία του και αναποδογύριζε κατά τη διάρκεια της στροφής λόγω κεκτημένης ταχύτητας, ο οδηγός κινδύνευε να συντριβεί από το ίδιο το άρμα του, τα άλογα του άρματος, ή τα υπόλοιπα άρματα που ακολουθούσαν από πίσω του, ενώ αν δεν έστριβε σύντομα κινδύνευε να συγκρουσθεί στα τειχίσματα του αγωνιστικού χώρου και ο οδηγός να εκτιναχθεί.[4][5]
Ολυμπιονίκες αγωνισμάτων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]Τέθριππο
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα].jpg)
Το τέθριππο ήταν μικρό ξύλινο άρμα με 2 τροχούς, το οποίο είχε ένα αναβάτη και 4 άλογα, και εκτελούσε 12 γύρους. Διοργανώθηκε για πρώτη φορά στην 25η διοργάνωση του 680 π. Χ., και συνέχισε ως και το 241 μ.Χ..[24]
Οι Τλασίμαχος (296 π.Χ.), Άτταλος του Φιλέταιρου (276 π.Χ.), Βιλιστίχη (268 π.Χ.), Θεοδότα (84 π.Χ.), Ελλάνικος (72 π.Χ.), και η Κασία Μνασιθέα (153 μ.Χ.) υπήρξαν νικητές στο τέθριππο πώλων (τέθριππο με χρήση νεαρών αλόγων).
Κέλης
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ο κέλης ήταν αγώνισμα με αναβάτη σε άλογο που έκανε έξι φορές το γύρο του ιπποδρόμου. Οι γνωστοί ολυμπιονίκες είναι οι παρακάτω:[24]
Ο Ιπποκράτης ο Θεσσαλός (3ος αιώνας π.Χ.) υπήρξε ολυμπιονίκης στον πωλικό κέλη (κέλης με χρήση νεαρών αλόγων).
Απήνη
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η απήνη εισήχθη στους αγώνες το 500 π.Χ. κατά την 70η διοργάνωση, με το άρμα να διαθέτει 2 μουλάρια. Καταργήθηκε το 444 π.Χ. στην 84η Ολυμπιάδα. Οι γνωστοί ολυμπιονίκες είναι οι παρακάτω:[24]
| Διοργάνωση | Έτος | Ολυμπιονίκης | Περιοδονίκης | Πόλη Ολυμπιονίκη |
|---|---|---|---|---|
| 70η | 500 π.Χ. | Θέρσιος | Θεσσαλία | |
| 75η | 480 π.Χ. | Αναξίλαος (ή Αναξίλας) | Ρήγιο Καλαβρίας | |
| 75η | 480 π.Χ. | Αναξίλαος (ή Αναξίλας) | Ρήγιο Καλαβρίας | |
| 78η | 468 π.Χ. | Αγησίας | Συρακούσες | |
| 81η | 456 π.Χ. | Ψαύμιος | Καμάρινα |
Συνωρίς
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Στη συνωρίδα το άρμα έσερναν 2 άλογα. Διοργανώθηκε το 408 π.Χ. στους 93ους αγώνες.[24]
| Διοργάνωση | Έτος | Ολυμπιονίκης | Περιοδονίκης | Πόλη Ολυμπιονίκη |
|---|---|---|---|---|
| 93η | 408 π.Χ. | Ευαγόρας | Ηλεία | |
| 102η | 372 π.Χ. | Τρωίλος | Ηλεία | |
| 103η | 368 π.Χ. | Ευρυλεονίς | Σπάρτη | |
| 107η | 352 π.Χ. | Τιμοκράτης | Αθήνα | |
| 108η | 348 π.Χ. | Φίλιππος Β΄ της Μακεδονίας | Μακεδονία | |
| 118η | 308 π.Χ. | Νικαγόρας | Ρόδος, Λίνδος | |
| 121η | 296 π.Χ. | Τλασίμαχος | Αμβρακία | |
| 128η | 268 π.Χ. | άγνωστος | Θεσσαλία | |
| 174η | 84 π.Χ. | Τιμαρέτα | Ηλεία | |
| 174η | 84 π.Χ. | Φίλιστος | Ηλεία | |
| 177η | 72 π.Χ. | Ελλάνικος | Ηλεία | |
| 180η | 60 π.Χ. | Μενέδημος | Ηλεία |
Οι Ηλείοι Αντιγένης (96 π.Χ.), Κλητίας (72 π.Χ.), Δαμαιθίδας (1 μ.Χ.), και Κάλιππος (53 μ.Χ.) υπήρξαν ολυμπιονίκες στην συνωρίδα πώλων (συνωρίδα με νεαρά άλογα).
Ιπποδρομία πώλων
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Παραλλαγή του κέλη όπου χρησιμοποιούνταν πώλοι (πουλάρια, νεαρά άλογα).[24]
| Διοργάνωση | Έτος | Ολυμπιονίκης | Περιοδονίκης | Πόλη Ολυμπιονίκη |
|---|---|---|---|---|
| 141η | 216 π.Χ. | Θρασωνίδης | Ηλεία | |
| 181η | 56 π.Χ. | Χάρωψ | Ηλεία | |
| 182η | 52 π.Χ. | Αγίλοχος | Ηλεία | |
| 195η | 1 μ.Χ. | Αρχιάδας | Ηλεία | |
| 208η | 53 μ.Χ. | Κάλλιππος | Ηλεία |
Άλλα
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- Ο Πάταικος ο Δυμαίος (6ος αιώνας π.Χ.) αποτελεί τον μοναδικό γνωστό νικητή της κάλπης.
- Οι Καλλιάδης (4ος αιώνας π.Χ.) και Δημάδης (4ος αιώνας π.Χ.) υπήρξαν ολυμπιονίκες σε άγνωστο ιππικό αγώνισμα.
- Το 67 π.Χ. στην 211η οργάνωση[27] ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Νέρωνας οργάνωσε το δεκάπωλο[24]
Παραπομπές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- ↑ (Αγγλικά) Polidoro & Simri 1996, σελίδες 41–46; Valettas & Ioannis 1945–1955, σελ. 613.
- ↑ (Αγγλικά) Adkins & Adkins 1998a, σελίδες 350, 420.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Κανόνες των ιππικών αγώνων». Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Νοεμβρίου 2015.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 «Ο ηνίοχος». Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού.[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού - Αφιερώματα». odysseus.culture.gr. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Ιουλίου 2015. Ανακτήθηκε στις 6 Νοεμβρίου 2015.
- ↑ 6,0 6,1 «Ιππικοί αγώνες (αρματοδρομίες και ιππικά αγωνίσματα)». Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016.
- ↑ (Αγγλικά) Valettas & Ioannis 1945–1955, σελ. 613
- ↑ «Τον Ιππόδρομο των αρχαίων Ολυμπιακών πιστεύουν ότι ανακάλυψαν ερευνητές». In.gr. https://plus.google.com/106911531160846388623. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015. Εξωτερικός σύνδεσμος στο
|publisher=(βοήθεια) - ↑ «Το ποτάμι είναι ο αρχαίος ιππόδρομος». Ελευθεροτυπία. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015.
- ↑ (Αγγλικά) «Ancient Olympic Chariot Racetrack Located?». news.nationalgeographic.com. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015.
- ↑ (Αγγλικά) «http://www.sciencedaily.com/releases/2008/07/080714145253.htm». www.sciencedaily.com. Ανακτήθηκε στις 5 Νοεμβρίου 2015. Εξωτερικός σύνδεσμος στο
|title=(βοήθεια) - ↑ Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησης 6.20.10–6.20.19; Vikatou 2007.
- ↑ (Αγγλικά) Adkins & Adkins 1998a, σελίδες 218–219
- ↑ (Αγγλικά) Adkins & Adkins 1998a, σελ. 420.
- ↑ (Αγγλικά) Golden 2004, σελ. 86.
- ↑ Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησης, 6.20.13.
- ↑ Θουκυδίδης, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, 6.16.2.
- ↑ (Αγγλικά) Kyle 2007, σελ. 172.
- ↑ (Αγγλικά) Polidoro & Simri 1996, σελίδες 41–46.
- ↑ (Αγγλικά) Golden 2004, σελ. 46.
- ↑ (Αγγλικά) Valettas & Ioannis 1945–1955, σελ. 613.
- ↑ (Αγγλικά) Adkins & Adkins 1998a, σελ. 416.
- ↑ (Αγγλικά) Valettas & Ioannis 1945–1955, σελ. 614.
- ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 «Βάση αρχαίων Ολυμπιονικών - Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού».
- ↑ Moretti, Luigi (2014). Luigi Moretti e il catalogo degli Olympionikai. Testimonianze epigrafiche, letterarie, papirologiche e numismatiche sui vincitori degli agoni olimpici panellenici (Ellade e Magna Grecia: 776 a.C. - 393 d.C.). Maria Elisa Garcia Barraco (στα Ιταλικά). AM; 7 - Arbor Sapientiae Editore S.r.l. ISBN 978-88-97805-32-8. (καταχώριση 695)
- ↑ (Αγγλικά) Φλέγων ο Τραλλεύς, Ολυμπιάδαι
- ↑ Οι αγώνες προορίζονταν να γίνουν το 65 αντί για το 67, αλλά ο αυτοκράτορας Νέρωνας άλλαξε την ημερομηνία διεξαγωγής ώστε να συμπέσει με την επίσκεψη του στην Ελλάδα 2 χρόνια αργότερα.
Πηγές
[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]- (Αγγλικά) Adkins, Lesley· Adkins, Roy A. (1998b). Handbook to Life in Ancient Rome. New York, New York and Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. ISBN 0-19-512332-8.
- (Αγγλικά) Polidoro, J. Richard; Simri, Uriel (May–June 1996). «The Games of 676 BC: A Visit to the Centenary of the Ancient Olympic Games». The Journal of Physical Education, Recreation & Dance (American Alliance for Health, Physical Education, Recreation and Dance) 67 (5): 41–46.
- (Αγγλικά) Valettas, G. M.; Ioannis, Passas (1945–1955). «Chariot Racing» (στα Greek). Encyclopedia "The Helios". III. Athens, Greece.
- (Αγγλικά) Golden, Mark (2004). Sport in the Ancient World from A to Z. New York, New York: Routledge. ISBN 0-415-24881-7.
- (Αγγλικά) Kyle, Donald G. (1993) [1987]. Athletics in Ancient Athens. Leiden, The Netherlands: E.J. Brill. ISBN 90-04-09759-7.
- (Αγγλικά) Kyle, Donald G. (2007). Sport and Spectacle in the Ancient World. Malden, Massachusetts and Oxford, United Kingdom: Blackwell Publishing Limited. ISBN 0-631-22971-X.
| Αθλήματα |
|  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Θέματα |
| |||||||||
