Τυπογραφείο Γλυκή

Το τυπογραφικό σήμα του οίκου των Γλυκήδων

Το τυπογραφείο Γλυκή ή Γλυκύ υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα προεπαναστατικά ελληνικά τυπογραφεία και το πλέον μακρόβιο από αυτά. Ιδρύθηκε το 1670 στη Βενετία από τον Γιαννιώτη έμπορο Νικόλαο Γλυκύ (Ιωάννινα 1616/9 - Βενετία 1693). Η επιχείρηση διατηρήθηκε έως τα μέσα του 19ου αιώνα, αποτελώντας μία από τις μακροβιότερες ελληνικές επιχειρήσεις του απόδημου Ελληνισμού.

Ιστορία του τυπογραφείου

Ο ιδρυτής του τυπογραφείου, Νικόλαος Γλυκύς (ο πρεσβύτερος), ήταν παντρεμένος με τη Χάιδω Σουγδουρή, αλλά δεν απέκτησε παιδιά μαζί της. Εγκαταστάθηκε στη Βενετία το 1644, για να ασχοληθεί με το εμπόριο, ενώ βρίσκονταν ήδη εκεί οι αδελφοί και συνέταιροί του, Δημήτριος και Λεοντάρης.  Οι Γλυκήδες, ίδρυσαν αρχικά τον εμπορικό οίκο των Γλυκήδων (1650-1673). Ασχολήθηκαν με το εισαγωγικό και εξαγωγικό εμπόριο, αναπτύσσοντας δραστηριότητα κυρίως στα Γιάννενα, τη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη και τη Σόφια.

Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ο Γλυκής (1670)

Εκείνο το διάστημα, η ένταξη στη συντεχνία των τυπογράφων και των βιβλιοδετών απαιτούσε μεγάλη προσπάθεια, καθώς οι υποψήφιοι έπρεπε να περάσουν από πολλές και απαιτητικές εξετάσεις (προφορικές και γραπτές). Έπρεπε, επίσης, να γνωρίζουν πολύ καλά την ιταλική και τη γαλλική γλώσσα, καθώς και να έχουν μια επαγγελματική μαθητεία διάρκειας οκτώ ετών (πέντε έτη ως μαθητευόμενοι και τρία ως τεχνίτες). Αυτές οι προϋποθέσεις μπορούσαν αρκετές φορές να  παραμεριστούν. Μια τέτοια περίπτωση ήταν και εκείνη του Γλυκή. Όταν ο Νικόλαος αποφάσισε να επεκτείνει τις δραστηριότητές του στο πεδίο της βιβλιοπαραγωγής, η εκτύπωση ελληνικών εντύπων βρισκόταν στα χέρια τριών Ιταλών τυπογράφων-εκδοτών, των Valentino Mortali, Andrea Giuliani, και Orsino Albrizzi. Ο τελευταίος, ωστόσο, φαίνεται ότι στα χρόνια 1667-1670 αντιμετώπιζε οικονομικές δυσκολίες και, έτσι, ήρθε σε συνεννόηση με τον Γλυκή, ο οποίος στις 28 Νοεμβρίου 1670 αγόρασε το τυπογραφείο του Albrizzi. Με αυτό το τρόπο, ο Γιαννιώτης έμπορος κατόρθωσε να καθιερωθεί ως τυπογράφος χωρίς να πληροί ορισμένες από τις προϋποθέσεις για την ένταξη στη συντεχνία.

Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ο Γλυκής ήταν το Ὡρολόγιον ὑπο Ἀρσενίου Καλούδη τοῦ Κρητός (1670) - «ἀνατύπωσις» παλαιότερης έκδοσης του έργου. Έως το έτος 1671, οι δύο από τους τρείς Ιταλούς τυπογράφους (Albrizzi και Mortali) εργοδωτούνταν ως μισθωτοί υπάλληλοι στο τυπογραφείο Γλυκή, παραχωρώντας όλες τις άδειες (licenza) βιβλίων που είχαν στη κατοχή τους.

Όταν ο Νικόλαος πέθανε στις 30 Δεκεμβρίου 1693, η διεύθυνση του τυπογραφείου πέρασε στο γιό του, Μιχαήλ Γλυκή (1676-1721), τον επονομαζόμενο πρεσβύτερο, γιό του Νικολάου από την ερωμένη του, Πολώνια. Η πρώτη περίοδος του τυπογραφείου (1670-1693) ήταν αρκετά επιτυχημένη, αφού τυπώθηκαν συνολικά 106 εκδόσεις. Στη συνέχεια, όμως, η επιχείρηση πέρασε μία δύσκολη κρίση, εξαιτίας της κακοδιαχείρησης. Ποικίλες προσπάθειες να εξέλθει το τυπογραφείο από τη στασιμότητα με τη συνεργασία π.χ. του Πάνου Στρατή και του Γεώργιου Σάββα, δεν απέδωσαν.

Η στασιμότητα συνεχίστηκε και μετά το θάνατο του Μιχαήλ το 1721, όταν η επιχείρηση πέρασε στην ιδιοκτησία του γιού του, Νικόλαου Γλυκή (του νεότερου). Στα χρόνια 1693-1742 εκδόθηκαν συνολικά μόλις 74 βιβλία. Η μείωση στην παραγωγή μπορεί να εξηγηθεί από την αύξηση του ανταγωνισμού, καθώς στα χρόνια αυτά είχε ιδρυθεί ένα δεύτερο ελληνικό τυπογραφείο στη Βενετία, εκείνο του Σάρου και, ενώ ελληνικά βιβλία τύπωνε και ο Ιταλός Bortoli. Ο ανταγωνισμός αυτός έμελλε να οξυνθεί με την ίδρυση στη Βενετία του τυπογραφείου Θεοδοσίου, αλλά και σε άλλες πόλεις της ιταλικής χερσονήσου και της Κεντρικής Ευρώπης (π.χ. Λειψία, Βιέννη, Τεργέστη) στις οποίες άρχισε να εγκαθίσταται ένας σημαντικός αριθμός ελλήνων εμπόρων.

Παρά την αύξηση του ανταγωνισμού, ο Μιχαήλ Γλυκύς (ο νεότερος), γιος του Νικολάου (του νεότερου), κατάφερε να δώσει νέα ζωή και δυναμική στην επιχείρηση, όταν την ανέλαβε μετά τον θάνατο του πατέρα του (1788) . Μεταξύ των ετών 1802-1820 τυπώθηκαν συνολικά 453 εκδόσεις. Ήταν η πιο παραγωγική και αποδοτική περίοδος της επιχείρησης Γλυκή σε ολόκληρη την ιστορία της.

Καθώς ο Μιχαήλ δεν απέκτησε παιδιά,  η διεύθυνση του τυπογραφείου πέρασε το 1831, μετά το θάνατό του, στον άνδρα της αδελφής του Ελένης, τον Ιωάννη Ανδρέα Μιχαήλ Μυλωνόπουλο-Γλυκή, ο οποίος υπήρξε και ο τελευταίος επικεφαλής της επιχείρησης. Ο Μυλωνόπουλος προσπάθησε μάταια να διατηρήσει την επιχείρηση. Το τελευταίο βιβλίο που τυπώθηκε από το τυπογραφείο Γλυκή ήταν η Ακολουθία του Αγίου Ιερομάρτυρος Χαραλάμπους του Θαυματουργού (1854).

Έδρα - Διεύθυνση - Τυπογραφικό σήμα

Από το 1647 έως το 1814, το τυπογραφείο Γλυκύ στεγαζόταν στον αρ. 9 της "Fondamenta di S. Lorenzo". Εκεί βρισκόταν και η κατοικία του Γλυκή μαζί με το εμπορικό του κατάστημα και το βιβλιοπωλείο του. Το 1814 το τυπογραφείο  μεταφέρθηκε από τον Μιχαήλ Γλυκή (το νεότερο) στη διεύθυνση "S. Antonium 3471". Εκεί στεγάστηκε έως το κλείσιμο της επιχείρησης (1854). Και τα δύο κτίρια βρίσκονταν σε ιδιαίτερα προνομιακή θέση, κοντά στην ελληνική εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, κέντρο της Ελληνικής Κοινότητας της Βενετίας.

Σε όλα τα βιβλία που τυπώθηκαν από το τυπογραφείο Γλυκή, εκτός μερικών εξαιρέσεων, αναγραφόταν ο τίτλος και το όνομα του πρώτου ιδρυτή ("παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῶ ἐξ Ιωαννίνων"), το οποίο διατήρησαν και οι απόγονοι του πρώτου Γλυκή. Επιπλέον, όλα τα βιβλία που τυπώθηκαν από τους Γλυκήδες έφεραν το χαρακτηριστικό τυπογραφικό σήμα των Γλυκήδων, τη μέλισσα, πλαισιωμένη δεξιά και αριστερά από τα αρχικά γράμματα του ονόματος του ιδρυτή του τυπογραφείου, (Ν)ικόλαου (Γλ)υκή.

Τεχνικός εξοπλισμός

Ο αρχικός τεχνικός εξοπλισμός του τυπογραφείου Γλυκή προήλθε από το τυπογραφείο του Albrizzi, ωστόσο δεν έχουν διασωθεί ακριβείς πληροφορίες για τον εξοπλισμό αυτόν. Τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του τυπογραφείου (1671-1673), ο βασικός εξοπλισμός για ένα μικρό τυπογραφείο ήταν από ένα έως δύο πιεστήρια. Επιπλέον, εκτός από πιεστήριο, ένα τυπογραφείο θα όφειλε να διαθέτει μεγάλη ποσότητα τυπογραφικών στοιχείων, διαφόρων τύπων και μεγεθών, για την ταυτόχρονη παραγωγή πολλών βιβλίων, καθώς επίσης και κάποια άλλα εξαρτήματα όπως κάσες, μήτρες, πλάκες και πάγκους. Γενικά ο εξοπλισμός του τυπογραφείου ήταν αρκετά ακριβός.

Σύμφωνα με επιθεωρήσεις που γίνονταν στα βενετσιάνικα τυπογραφεία, το τυπογραφείο Γλυκή ξεκίνησε την παραγωγή του με  ένα έως δύο εγκατεστημένα πιεστήρια, ενώ κατάφερε μέχρι την εποχή της μεγαλύτερης του άνθισης, επι Μιχαήλ Γλυκή (του νεότερου), να φτάσει μέχρι και τα πέντε εγκατεστημένα πιεστήρια και να εντάσσεται στους πιο ισχυρούς τυπογράφους της Βενετίας.

Προσωπικό και συνεργάτες

Το ελάχιστο σύνολο προσωπικού που χρειαζόταν για να λειτουργήσει ένα τυπογραφείο εκείνη την εποχή ήταν τέσσερα άτομα. Ο διευθυντής του τυπογραφείου (capo maestro), ο στοιχειοθέτης (compositore), ο τυπογράφος (torcoler) και ο αχθοφόρος (bagaglione). Σε περιόδους μεγάλης παραγωγής υπήρχε επίσης ένας αρχιτεχνίτης (proto), οι βοηθοί του (garzoni) και ένας βιβλιοδέτης (legatore). Ο διευθυντής του τυπογραφείου ήταν συνήθως ο ιδιοκτήτης, εκτός εξαιρέσεων. Οι στοιχειοθέτες και οι τυπογράφοι όφειλαν να έχουν εργαστεί πρώτα για πέντε χρόνια ως μαθητευόμενοι βοηθοί. Τέλος, τη θέση του αρχιτεχνίτη αναλάμβανε ένας από τους στοιχειοθέτες ή τους τυπογράφους, ο οποίος είχε προϋπηρεσία στο τυπογραφείο. Ανάμεσα στους καταλόγους του προσωπικού που σώζονται από το τυπογραφείο, δεν υπάρχει κανένα όνομα Έλληνα στοιχειοθέτη, κάτι που εξηγεί πολλά από τα σφάλματα στις εκτυπώσεις των βιβλίων.

Εκτός από το προσωπικό που εργαζόταν στο τυπογραφείο, υπήρχαν και κάποιοι εξωτερικοί συνεργάτες με κάθε τυπογραφείο, όπως οι διορθωτές και οι επιμελητές. Με βάση το βενετσιάνικο νόμο, ήδη από το 1603, επιβαλλόταν στους τυπογράφους να εργοδοτούν ένα διορθωτή. Πρώτος διορθωτής και λογοκριτής των ελληνικών βιβλίων στη Βενετία διορίστηκε ο Αλοΐσιος Γραδενίγος (1671-1680). Κάποιοι άλλοι σημαντικοί διορθωτές που εργάστηκαν στο τυπογραφείο Γλυκή ήταν ο Νικόλαος Βουβούλιος (1683-1684), ο Μελέτιος Μήτρου (1685-1689), ο Αλέξανδρος Καγκελάριος (1728-1758), ο Σπυρίδων Μήλιας (1758-1770), ο Σπυρίδωνας Βλαντής (1794-1829) και ο Πολυχρόνιος Φιλιππίδης (1844-1851).

Αντίθετα από σήμερα, οι συγγραφείς δεν κατείχαν παλαιότερα τα πνευματικά δικαιώματα του έργου τους. Στη Βενετία, το δικαίωμα εκτύπωσης ενός έργου (privilegio), για το τύπωμα κάθε βιβλίου χορηγούνταν από τη Σύγκλητο προς τον τυπογράφο ή τον εκδότη και όχι στο συγγραφέα του έργου. Το θεσμικό αυτό πλαίσιο δεν έπαιζε ωστόσο κάποιο σημαντικό ρόλο για τους Έλληνες τυπογράφους, διότι ασχολούνταν με έργα της κλασικής αρχαιότητας, της βυζαντινής γραμματείας και με ανώνυμα λαϊκά κείμενα της εποχής. Οι πιο αναγνωρισμένοι συγγραφείς που τύπωσαν τα έργα τους στο τυπογραφείο των Γλυκήδων ήταν ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Νεκτάριος (Επιτομή της ιεροκοσμικής ιστορίας, 1783), ο μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος Μήτρου (Γεωγραφία, 1807), ο αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής (Ελληνικό Λεξικό σε τρείς τόμους, 1809,1812,1816) και ο μοναχός Βαρθολομαίος Κουτλουμουσιανός (Εισαγωγής εις την Γραμματικήν, 1828).

Διαδικασία παραγωγής και διακίνησης των εντύπων

Το χαρτί που χρησιμοποιούσε ο Γλυκής, αν και φθηνό, ήταν αρκετά ανώτερης ποιότητας από το χαρτί μερικών βιβλίων που τυπώθηκαν πολύ αργότερα. Η παραγωγή του τυπογραφείου Γλυκή έχει να επιδείξει βιβλία σε όλα τα σχήματα και μεγέθη, αναλόγως με τις ανάγκες και τις χρήσεις κάθε βιβλίου. Το δέσιμο των βιβλίων γινόταν είτε στο ίδιο το τυπογραφείο είτε σε ειδικά εργαστήρια. Υπήρχαν διαφόρων ειδών δεσίματα από το πιο απλό χαρτόνι μέχρι δέρματα και περγαμηνές με χρυσοτυπία. Η εικονογράφηση των βιβλίων, γινόταν αρχικά με ξυλογραφίες και αργότερα με χαλκογραφίες στον τίτλο, την προμετωπίδα και στο σώμα του βιβλίου και απεικόνιζαν μοτίβα, σχέδια, προσωπογραφίες, τοπία κ.λπ. Τα τραβήγματα (tirages) στα πρώτα χρόνια λειτουργίας της επιχείρησης των Γλυκήδων, κυμαίνονταν μεταξύ 500 και 1000 αντιτύπων, ενώ τον 19^ο αιώνα (1830 και εξής) ο αριθμός των αντιτύπων έφτανε τα 1500-2000.

Η έκδοση ενός βιβλίου ήταν μια εξαιρετικά αβέβαιη κίνηση και για αυτό το λόγο συχνά ήταν αναγκασμένοι οι ίδιοι οι συγγραφείς να χρηματοδοτούν την έκδοση των βιβλίων τους. Μια εναλλακτική επιλογή για τη χρηματοδότηση ενός βιβλίου ήταν οι χορηγοί (οι οποίοι μπορούσαν να είναι ιδρύματα ή μεμονωμένα άτομα) ή οι συνδρομητές οι οποίοι είτε δήλωναν την πρόθεσή τους να αγοράσουν ένα ή περισσότερα αντίτυπα, μόλις το έργο εκδιδόταν, ή –στην καλύτερη για τον τυπογράφο περίπτωση– προπλήρωναν το αντίτυπο ή τα αντίτυπα που θα λάμβαναν. Οι κατάλογοι των συνδρομητών δένονταν συχνά στο τέλος κάθε εντύπου.

Η διακίνηση των βιβλίων στον ευρύτερο ελληνικό χώρο γινόταν από τους ίδιους τους Γλυκήδες, μαζί με την μεταφορά των υπολοίπων προϊόντων. Στην σωζόμενη αλληλογραφία του ιδρυτή του τυπογραφείου, Νικολάου, με το γιό του Μιχαήλ (του πρεσβύτερου),  απαντούν πολλές παραγγελίες βιβλίων. Ενώ ο Νικόλαος Γλυκής βρισκόταν στην Βενετία, ο γιός του Μιχαήλ που συνήθως ήταν στα Γιάννενα παρήγγελλε από τον πατέρα του μεγάλη ποσότητα αντιτύπων με σκοπό να τα πωλήσει στα μεγάλα εμπορικά πανηγύρια που γίνονταν στο Ζητούνι (σήμερα Λαμία) ή στη Θεσσαλική (κωμώπολη Μοσχολούρι). Υπήρχαν ακόμη, εμπορικοί αντιπρόσωποι των Γλυκήδων σε πολλές περιοχές όπως ο Πάνος Κονόμος στην Κέρκυρα και ο Ραφαήλ Ρώτας στην Κωνσταντινούπολη.

Οι τιμές των βιβλίων των Γλυκήδων, σύμφωνα με τιμοκαταλόγους της εποχής, κυμαίνονταν περίπου από μία (1) έως και εκατό τριάντα (130) βενετσιάνικες λίρες, αναλόγως από το δέσιμο και την εικονογράφησή τους.

Ο χαρακτήρας της παραγωγής

Την πρώτη δεκαετία της ίδρυσης του τυπογραφείου (1670-1680), ο Γλυκής κατάφερε να καλύψει το μισό ποσοστό της συνολικής παραγωγής ελληνικών βιβλίων (51 από τις 104 εκδόσεις). Με την πάροδο του χρόνου η βιβλιοπαραγωγή Γλυκή μειώθηκε αισθητά λόγω ποικίλων παραγόντων.

Τα βιβλία που εκδίδονταν από τους Γλυκήδες υποδιαιρούνται σε τρείς μεγάλες κατηγορίες (θρησκευτικά, γραμματικές, διάφορα). Καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του τυπογραφείου, το μεγαλύτερο ποσοστό των τυπωμένων βιβλίων ήταν θρησκευτικού περιεχομένου (Μηνολόγια, Ωρολόγια, Θείες Λειτουργίες κ.ά.). Αυτό εξηγείται αν αναλογιστούμε την κυριαρχία της θρησκείας στη ζωή των σύγχρονων Ελλήνων, καθώς και τον μεγάλο τότε αριθμό αναλφάβητων και, αντιστοίχως, την απουσία ενός αξιόλογου αριθμητικά ελληνικού αναγνωστικού κοινού. Ο τελικός απολογισμός για το τυπογραφείο Γλυκή στους σχεδόν δύο αιώνες λειτουργίας του (1670-1854), ήταν 1424 εκδόσεις (συμπεριλαμβάνονται οι επανεκδόσεις).

Βιβλιογραφία

• Βελουδής, Γιώργος, Το ελληνικό τυπογραφείο των Γλυκήδων στην Βενετία (1670-1854): Συμβολή στη μελέτη του ελληνικού βιβλίου κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας. Αθήνα: Χ. Μπούρας, 1987.
• Βελουδής Γιώργος, «Η οικονομική άποψη του βιβλίου: η εκδοτική επιχείρηση των Γλυκήδων (1670-1854)», στο Ασδραχάς, Σπύρος Ι. (επιμ.) Η οικονομική δομή των βαλκανικών χωρών στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας : ιε'-ιθ' αι. Αθήνα: Εκδοτικός Οίκος «Μέλισσα», 1979.
• Κουμαριανού, Αικατερίνη· Δρούλια, Λουκία· Layton, Evro (επιμ.), Το Ελληνικό Βιβλίο. Αθήνα: Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1986.
• Ματθιόπουλος Δ. Γιώργος (επιμ.), Ανθολόγιο ελληνικής τυπογραφίας: Συνοπτική ιστορία της τέχνης του έντυπου ελληνικού βιβλίου από τον 15ο έως τον 20ό αιώνα, Ηράκλειο: ΠΕΚ, 2009.
• Μέρτζιος Δ. Κωνσταντίνος, «Η οικογένεια των Γλυκέων ή Γλυκήδων». Στο: Ηπειρωτικά Χρονικά 10 (1935).
• Πούχνερ, Βάλτερ - Χαλκού, Αικατερίνη, «Γλυκής Νικόλαος» στο: Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας· Πρόσωπα, έργα, ρεύματα, όροι, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2007.
• Σκιαδάς, Νίκος Ε., Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας (1476-1828): Σκλαβιά - Διαφωτισμός - Επανάσταση. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg, 1976
• Στάϊκος. Κ. Σπ., «Η εδραίωση της παραγωγής και της αγοράς του Ελληνικού βιβλίου στον διάσπαρτο Ελληνισμό της δύσης και της ανατολής», στο: Κ. Σπ. Στάϊκος, Τρ. Ε. Σκλαβενίτης (επιμ.), Πεντακόσια χρόνια έντυπης παράδοσης του Νέου Ελληνισμού (1499-1999)-Οδηγός της έκθεσης, Αθήνα: εκδ. Βουλή των Ελλήνων, 2000.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• https://www.onassis.org/el/initiatives/onassis-library/digital-material-ioannite-printers-marks-in-venice-from-the-17th-to-19th-centuries (άδεια τυπογραφικού σήματος).
• https://create.cliomuseapp.com/tourExperience/611/1/nikolaos-glykis-the-first-bee-of-epirus-in-venice.
• Αναζήτηση βιβλίων που τυπώθηκαν στο τυπογραφείο Γλυκή.
• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Nikolaos Glykys στο Wikimedia Commons

Δείτε επίσης

• Νικόλαος Γλυκής
• Ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας