Γλωσσολογία

Η γλωσσολογία (ή και γλωσσική, παλαιότερα) είναι η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης γλώσσας ως καθολικού φαινομένου, αλλά και των επιμέρους γλωσσών του κόσμου. Ως επιστήμη επιδιώκει να δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα για τη φύση της γλώσσας, τη δομή και τη σχέση της με τον ανθρώπινο νου, αλλά και με την κοινωνία. Με αυτόν το σκοπό, εξετάζει αφενός τις καθολικές αρχές οι οποίες διέπουν την ανάπτυξη της γλώσσας και τη διαμόρφωση όλων των γλωσσών, αφετέρου τους παράγοντες και τους νόμους που συντελούν στη γλωσσική διαφοροποίηση και ποικιλία, διαχρονικά (Ιστορική γλωσσολογία) και συγχρονικά (π.χ. τυπολογία, διαλεκτολογία, κοινωνιογλωσσολογία). Συνεργατικές/συγγενείς επιστήμες της γλωσσολογίας, η οποία θεωρείται ευρύτερα ως αυτόνομη επιστήμη, είναι μεταξύ άλλων η Ψυχολογία, η Βιολογία, η Λογική και η Φιλοσοφία, η Κοινωνιολογία, η Ιστορία του πολιτισμού και η Ανθρωπολογία, η Φιλολογία κ.ά. Οι ερευνητές της επιστήμης αυτής λέγονται "γλωσσολόγοι".

Οι γλωσσολόγοι εστιάζουν στην περιγραφή και την ερμηνεία της γλώσσας, χωρίς να επεμβαίνουν, να αξιολογούν και να αναλαμβάνουν ρυθμιστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κανόνων μιας γλώσσας. Ο γλωσσολόγος επίσης δεν ταυτίζεται με τον γλωσσομαθή ή τον μεταφραστή/διερμηνέα.

Στην Ελλάδα η γλωσσολογία παραδοσιακά αναπτύσσεται στο πλαίσιο των ανθρωπιστικών επιστημών (π.χ. διδάσκεται κυρίως στις Φιλοσοφικές σχολές των πανεπιστημίων), ενώ στην Ευρώπη και την Αμερική η γλωσσολογία δεν συναρτάται τόσο άμεσα με τη φιλολογία, αλλά συχνά συμπεριλαμβάνεται στις κοινωνικές ή άλλες επιστήμες σε κοινό έδαφος με άλλες θεωρούμενες κοινωνικές επιστήμες. Πέρα από τις επιδράσεις που έχει δεχτεί, η γλωσσολογία έχει ασκήσει σημαντική επιρροή σε άλλους γνωστικούς χώρους, όπως η Φιλολογία/Λογοτεχνική Κριτική (ιδιαίτερα ο γλωσσολογικός δομισμός), οι Επιστήμες της Επικοινωνίας, η Πληροφορική κ.λπ.

Η γλωσσολογία αναπτύχθηκε πρώτα ως Ιστορικοσυγκριτική Γλωσσολογία και η απαρχή της τοποθετείται στα 1816, με το έργο του Franz Bopp για τη σύγκριση του κλιτικού συστήματος της Σανσκριτικής με το αντίστοιχο της Ελληνικής, της Λατινικής, της Περσικής και της Γερμανικής. Η Σύγχρονη Γλωσσολογία (που στρέφει το ενδιαφέρον στη συγχρονική προσέγγιση της γλώσσας, ενώ ως τότε η γλωσσολογία γινόταν αντιληπτή ως αποκλειστικά ιστορική επιστήμη) γεννήθηκε 100 χρόνια αργότερα, στα 1916, με την έκδοση των Μαθημάτων Γενικής Γλωσσολογίας του Φερντινάντ ντε Σωσσύρ.

Η γλωσσολογική ανάλυση γίνεται σε πέντε ή έξι διακριτά γλωσσολογικά επίπεδα: φωνητικό, φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικό, πραγματολογικό. Είναι δυνατή και η διπλή προσπέλαση ενός γλωσσολογικού επιπέδου, είτε από συγχρονική είτε από διαχρονική σκοπιά, π.χ. Συγχρονική ή Ιστορική σημασιολογία / Συγχρονική ή Διαχρονική σύνταξη.

Μια περαιτέρω διάκριση, που γίνεται συχνά, είναι ανάμεσα στη θεωρητική/γενική γλωσσολογία, που μελετά τη δομή, τις λειτουργίες και ζητήματα ανάλυσης της γλώσσας και των γλωσσών με σκοπό τη διατύπωση θεωριών, δηλαδή διαψεύσιμων υποθέσεων, και την εφαρμοσμένη γλωσσολογία, δηλαδή την έρευνα των εφαρμογών των διδαγμάτων της θεωρητικής γλωσσολογίας στη διδασκαλία των γλωσσών (μητρικής και ξένων), στη μετάφραση, στη λεξικογραφία κ.λπ.

Η στενή συνεργασία της γλωσσικής επιστήμης, με τις βοηθητικές/συγγενείς επιστήμες που αναφέρθηκαν παραπάνω, οδήγησε σε διακλαδικές προσεγγίσεις, (διακλαδική γλωσσολογία), όπως η Ψυχογλωσσολογία (η επιστήμη της κατάκτησης της γλώσσας), η Κοινωνιογλωσσολογία, η Κειμενογλωσσολογία/ Υφογλωσσολογία/ Ανάλυση Ομιλίας, η Εθνογλωσσολογία, η Ανθρωπογλωσσολογία, η Φιλοσοφία της γλώσσας, η Υπολογιστική γλωσσολογία, η Δικανική γλωσσολογία κ.λπ.

Τα κυριότερα ρεύματα που κυριάρχησαν από τη γέννηση της σύγχρονης γλωσσολογίας και στο πλαίσιο των οποίων αναπτύχθηκε κατά καιρούς η γλωσσική επιστήμη είναι ο Δομισμός, Αμερικανικός και Ευρωπαϊκός (σχολή της Γενεύης, σχολή της Πράγας, σχολή των Παρισίων/γαλλικός Λειτουργισμός, σχολή του Λονδίνου κ.λπ.), και η Γενετική Μετασχηματιστική Γραμματική.

Ιστορική Θεώρηση της Γλωσσολογίας

Οι γλωσσικές μελέτες των αρχαίων Ελλήνων ξεκινούν με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη. Ο Πλάτωνας αναλύει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη γλώσσα και στη φύση των πραγμάτων, ενώ ο Αριστοτέλης περιγράφει τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη γλώσσα, τη σκέψη και τη λογική.

Φωνητική

Με τον όρο φωνητική εννοείται η μελέτη και η πρόσληψη των γλωσσικών ήχων από αντικειμενική σκοπιά. Συνδέεται με τους ήχους της γλώσσας, τον τρόπο με τον οποίο αρθρώνονται και τον τρόπο με τον οποίο τους αντιλαμβάνεται ο ακροατής. Η φωνητική συνδέεται με την επιστήμη της Ακουστικής, από την άποψη ότι χρησιμοποιεί τις ίδιες μεθόδους ανάλυσης/επεξεργασίας του ήχου. Η φωνητική αναλύεται σε τρεις επί μέρους τομείς:

• Αρθρωτική φωνητική: η παραγωγή των ανθρώπινων ήχων.
• Ακουστική φωνητική: η μελέτη της φυσικής παραγωγής και μετάδοσης των ήχων της ομιλίας.
• Ακροατική/αντιληπτική φωνητική: η μελέτη της αντίληψης των ήχων της ομιλίας.

Φωνολογία

Με τον όρο φωνολογία εννοείται η μελέτη των ήχων από λειτουργική σκοπιά, δηλαδή η φωνολογία δεν έχει ως αντικείμενο το τι ήχους παράγει και προσλαμβάνει ο άνθρωπος, αλλά το ποιοι ήχοι έχουν διακριτική/διαφοροποιητική λειτουργία για το νόημα του γλωσσικού σήματος. Αυτός είναι ο λόγος που, ενώ τα πορίσματα της φωνητικής μπορούν να αφορούν σε οποιαδήποτε γλώσσα ή οικογένεια γλωσσών, η φωνολογία έχει συνήθως ως αντικείμενο κάθε μια γλώσσα ξεχωριστά ή ακόμα και ένα στάδιο μιας συγκεκριμένης γλώσσας (π.χ. τα αρχαία ελληνικά κάνουν διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων, ενώ η νεοελληνική όχι. Στα αρχαία ελληνικά υπάρχει διακριτή άρθρωση των διπλών συμφώνων μιας λέξης, ενώ στα νέα ελληνικά όχι).

Μορφολογία

Με τον όρο Μορφολογία εννοείται η μελέτη του σχηματισμού μιας λέξης και της δομής της. Η Μορφολογία μελετά τον τρόπο με τον οποίο συντίθενται οι λέξεις από τα μικρότερα συστατικά τους και τους κανόνες που ελέγχουν αυτή τη διαδικασία. Τα στοιχεία που συνδυάζονται για να σχηματίσουν λέξεις ονομάζονται μορφήματα. Με την έννοια μόρφημα εννοείται η μικρότερη μονάδα-φορέας σημασίας σε μια δεδομένη γλώσσα.

Σύνταξη

Η σύνταξη είναι η μελέτη της δομής της πρότασης. Με όρους κανόνων προσπαθεί να περιγράψει τι ανήκει στη γραμματική δομή μιας ιδιαίτερης γλώσσας. Σύμφωνα με τη γενετική γραμματική, οι (περιγραφικοί) κανόνες αποτελούνται από μια υποκείμενη δομή και μια μετασχηματιστική διαδικασία. Έτσι, για παράδειγμα, η παθητική δομή Η μπάλα χτυπήθηκε από τον Αντώνη παράγεται από την ενεργητική Ο Αντώνης χτύπησε την μπάλα με μετασχηματισμό χωρίς να προϋποτίθονται διαφορετικές υποκείμενες δομές.

Σημασιολογία

Με τον όρο σημασιολογία (ορθότερο του όρου σημαντική) εννοείται η μελέτη του νοήματος, της σημασίας των λέξεων. Συνδέεται με την περιγραφή της αναπαράστασης του νοήματος μιας λέξης στον νου μας και με το πώς χρησιμοποιούμε αυτή την αναπαράσταση - απεικόνιση για την κατασκευή προτάσεων. Η σημασιολογία βασίζεται κυρίως στη μελέτη της λογικής στη φιλοσοφία.

Πραγματολογία

Με τον όρο πραγματολογία εννοείται η μελέτη της χρήσης της φυσικής γλώσσας σε πραγματικές συνθήκες ανθρώπινης επικοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, η μελέτη της επίδρασης που έχει το περιβάλλον, είτε είναι γλωσσικό (δηλ. τα συμφραζόμενα) είτε εξωγλωσσικό (π.χ. μορφασμοί, χειρονομίες, νεύματα, επιτονισμός, κ.λπ.) στην ερμηνεία μιας πρότασης, όπως αυτή εκφέρεται μέσα σε συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Στην πραγματολογία εξειδικεύονται και διευκρινίζονται τα ιδιαίτερα ορίσματα της επικοινωνιακής περίστασης.

Διακλαδική γλωσσολογία

• Κειμενογλωσσολογία: η μελέτη της γλώσσας σε μεγαλύτερες μονάδες από την πρόταση, η μελέτη της συνομιλίας ή η μελέτη της αναπαράστασης στην αφήγηση μιας κοινωνικής πρακτικής. Δηλαδή, αυτός ο κλάδος της γλωσσολογίας ασχολείται με τη μελέτη των γλωσσικών μονάδων που υπερβαίνουν την πρόταση: κειμένων γραπτών ή προφορικών. Τα κείμενα υλοποιούν κάθε επικοινωνιακή πρακτική, παράγονται και προσλαμβάνονται μέσα από τους επικοινωνιακούς στόχους που θέτουν (γένη, είδη λόγου ). Βασικές έννοιες για την περιγραφή της κειμενικότητας -των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός κειμένου- είναι η συνοχή, τα γλωσσικά μέσα που συνδέουν τα μέρη του κειμένου) και η συνεκτικότητα, η σύνδεση των εννοιών που συγκροτούν ένα κείμενο. Η κειμενογλωσσολογική ανάλυση αναφέρεται συνήθως στη "μεταμόρφωση", στο "αφηγηματικό πρόγραμμα", στο "αφηγηματικό αντι-πρόγραμμα" και στη "σημική ανάλυση".
• Κοινωνιογλωσσολογία: είναι η μελέτη των διασυνδέσεων της γλώσσας και της κοινωνικής δομής, της γλωσσικής ποικιλίας και της στάσης του ανθρώπου απέναντι στη γλώσσα.
• Ανθρωπογλωσσολογία: είναι η μελέτη της σχέσης γλώσσας και πολιτισμού και του τρόπου με τον οποίο αλληλεπιδρούν.
• Νευρογλωσσολογία: είναι η μελέτη του εγκεφάλου και του τρόπου λειτουργίας του στην παραγωγή, αντίληψη και πρόσκτηση (acquisition) της γλώσσας.
• Εθνογλωσσολογία
• Φιλοσοφία της γλώσσας
• Υπολογιστική γλωσσολογία
• Ποσοτική γλωσσολογία

Μερικοί διάσημοι γλωσσολόγοι

• Βαλεντίν Βολόσινοφ
• Φερντινάντ ντε Σωσσύρ
• Νόαμ Τσόμσκι
• Λέοναρντ Μπλούμφιλντ
• Otto Jespersen
• Steven Pinker
• Γκιλάντ Τσούκερμαν

Δείτε επίσης

• Γλωσσοχρονολογία
• Λεξικοστατιστική
• Κατάλογος Σουάντες

Βιβλιογραφία

• Cassirer Ε., Language and Myth, Dover, (New York, 1946)
• Chomsky N., Le langage et la pensée, Payot, (Paris, 1970)
• Chomsky N., Reflections on Language, Collins, (Glasgow, 1976)
• Δημητρίου Σ., Η Εξέλιξη του Ανθρώπου V: Γλώσσα-Σώμα, Καστανιώτης, (Αθήνα, 2000)
• Jackobson R., Essais de linguistique générale, Minuit, (Paris, 1976)
• Κρύσταλ, Ντέιβιντ. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής (Dictionary of Linguistics and Phonetics), μτφρ. Γιώργος Ξυδόπουλος, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη, 2003
• Martinet Α., Θέματα Λειτουργικής Σύνταξης, Νεφέλη, (Αθήνα, 1985)
• Matthews, Peter. The Concise Oxford Dictionary of Linguistics, Oxford University Press 2005.
• Μπαμπινιώτης Γ., Θεωρητική Γλωσσολογία. Εισαγωγή στη Σύγχρονη Γλωσσολογία (Αθήνα, 1980)
• Mounin G., Κλειδιά για τη Γλωσσολογία, Μ.Ι.Ε.Τ., (Αθήνα 1988)
• Saussure F. de, Μαθήματα Γενικής Γλωσσολογίας, Παπαζήσης, (Αθήνα, 1979)
• Παναγιωτίδης, Φ. Μίλα μου για Γλώσσα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, (Ηράκλειο, 2013)
• Τσιτσιπής Λ., Εισαγωγή στην Ανθρωπολογία της Γλώσσας, Gutenberg, (Αθήνα,
• Vygotsky L., Σκέψη και Γλώσσα, Γνώση, (Αθήνα, 1988)
• Χριστίδης, Α.-Φ. (εκδ.), Εγκυκλοπαιδικός Οδηγός για τη Γλώσσα, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, Θεσσαλονίκη 2001
• Guasti, The growth of grammar : language acquisition
• Steven Pinker, language instict

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Τομέας Γλωσσολογίας - Πανεπιστήμιο Αθηνών
• Τομέας Γλωσσολογίας - Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
• Ηλεκτρονικός Κόμβος για την υποστήριξη των διδασκόντων την Ελληνική Γλώσσα του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
• The Linguist List
• Language Log
• Lingformant
• Τομέας Γλωσσολογίας - Πανεπιστήμιο Πατρών Αρχειοθετήθηκε 2009-02-09 στο Wayback Machine.
• https://web.archive.org/web/20140217215951/http://www.linguistes.com/ Ιστότοπος στα γαλλικά
• Διαδικτυακό μάθημα "Τι είναι γλώσσα: Από τη νόηση στη φωνή Αρχειοθετήθηκε 2019-04-16 στο Wayback Machine." με τον Φοίβο Παναγιωτίδη στην πλατφόρμα mathesis.cup.gr