Εμπειρισμός

Εμπειρισμός στη φιλοσοφία ονομάζεται η θεωρία που υποστηρίζει πως η πηγή και τα συστατικά της ανθρώπινης γνώσης προέρχονται από την εμπειρία που αποκτάται μέσω των αισθήσεων. Αυτές μπορεί να είναι είτε οι πέντε αισθήσεις (ακοή, όραση, αφή, όσφρηση, γεύση) ή εσωτερικές αισθήσεις όπως ο πόνος και η ευχαρίστηση.

Τα θεμέλια

Αν και στοιχεία του εμπειρισμού συναντώνται από την εποχή της διδασκαλίας του Αριστοτέλη και σε σημαντικό βαθμό στο έργο του Τόμας Χομπς, η κλασσική εμπειριστική θεώρηση συνδέεται κυρίως με τον Άγγλο εμπειριστή Τζων Λοκ, κατά τον οποίο ο ανθρώπινος νους παρομοιάζεται με άγραφο πίνακα (tabula rasa), αποκλείοντας κάθε προϋπάρχουσα (a priori) σκέψη. Οι θέσεις του εμπειρισμού, εξελίχθηκαν υπό μια συνεχιζόμενη διαμάχη με τον Σκεπτικισμό, όπου έγινε εντονότερη με τους διαδόχους του, Τζορτζ Μπέρκλεϊ και Ντέιβιντ Χιουμ. Αυτό οδήγησε στην κριτική θεώρηση των θέσεων του εμπειρισμού από τον Εμμάνουελ Καντ και μετέπειτα, κατά τον 20ο αιώνα, από τον Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν στον τομέα της λογικής.

Η βάση

Ο εμπειρισμός έχει τις ρίζες του στην ιδέα πως οτιδήποτε γνωρίζουμε για τον κόσμο, είναι αυτά που μας επιτρέπουν να αντιληφθούμε οι αισθήσεις μας και είναι επαληθεύσιμα μέσω της εμπειρικής απόδειξης. Στηρίζεται στην a posteriori γνώση, δηλαδή στην μη ύπαρξη έμφυτων αλλά ύστερων κατακτήσιμων ιδεών, και διακρίνει την εξωτερική αίσθηση μέσω της οποίας λαμβάνουμε τα εξωτερικά ερεθίσματα και την εσωτερική αίσθηση, μέσω της οποίας τα επεξεργαζόμαστε και δημιουργούμε τις έννοιες και στη συνέχεια τις γνώσεις.

Η αντίθεση με τον ρασιοναλισμό

Ιστορικά αντιπαραβάλλεται με τον ορθολογισμό, κατά τον οποίο ο νους πρέπει να θεωρείται πηγή γνώσης και όχι οι αισθήσεις που μπορεί να μας εξαπατούν. Στις μέρες μας αυτός ο διαχωρισμός θεωρείται απλουστευτικός εξαιτίας της αποδοχής των κλασικών ορθολογιστών (Ντεκαρτ, Σπινόζα, Λάιμπνιτς) της εμπειρικής απόδειξης, όπως επίσης και της διαισθητικής γνώσης και χρήσης της λογικής των εμπειριστών για διάφορες έννοιες (όπως π.χ. η ύπαρξη του Θεού). Σε αντιδιαστολή είναι και ο λογικισμός, κατά τον οποίο η γνώση αποδίδεται στο λογικό συμπέρασμα.

Εμπειρισμός και αθεΐα

Πολύ μεγάλο μέρος των αθέων είναι εμπειριστές άθεοι με την αιτιολογία ότι δεν υπάρχει εμπειρική επιστημονική μεθοδολογία (πείραμα και παρατήρηση) που να τεκμηριώνει τον Θεό (χωρίς φυσικά ψευδεπιστημονική μέθοδο). Μάλιστα η μεγάλη πλειοψηφία των κοινών (μη διασημοτήτων) αθέων είναι εμπειριστές άθεοι (βλ. Atheists στο YouTube σε πολλά κανάλια). Οι εμπειριστές άθεοι αποδέχονται κι άλλες επιστημονικές μεθόδους απόδειξης όπως η αξιωματική (λογική) εφικτότητα (βλ. σχέση μαθηματικών και φυσικής· δεν ταυτίζεται η θεμελίωσή τους κι ας είναι λογικά συστήματα· επίσης βλ. λογικός πλουραλισμός), η απαγωγή σε άτοπο κ.α., όμως δεν χρησιμοποιούν αυτές τις μεθόδους για την απόρριψη του Θεού (πχ σύμφωνα με τον ενδελεχή ορθολογιστή η προσωπότητα [personhood] με πληροφοριοεπεξεργαστικές περιοχές τύπου Brodmann τηρεί την ενδοσυστημική της λογική χωρίς εξωλογική/υπερφυσική ελεύθερη θέληση, και δεν αποτελεί αυταξίωμα και συνάμα τελικό σύστημα που μάλιστα είναι κοσμογόνο). Υπάρχουν άθεοι (πχ οι γνωστικοί άθεοι) που δεν περιορίζουν τον αθεϊσμό στον μεθοδολογικό εμπειρισμό (πείραμα και παρατήρηση) αλλά χρησιμοποιούν και άλλες επιστημονικές τεκμηριώσεις. Η σημερινή Ελλάδα είναι συντηρητική ορθόδοξη χώρα όσο αφορά την φιλοσοφία (η φυσική θεμελίωση χωρίς υπερφυσικό δεν μελετάται ενδελεχώς, βλ. κβαντική θεμελίωση [quantum foundations] και αξιωματικοποίηση της φυσικής). Αυτό έχει ως επίπτωση τον παραγκωνισμό της μελέτης των πολλών διαφορετικών σχολών του αθεϊσμού. Το αποτέλεσμα είναι ένας αθεϊσμός απλοϊκός, που απλώς κοίτα να επιβιώσει χωρίς να αναπτύσσει αξιόλογη καταφατική (φυσιοκρατική/λογικοκρατική) φιλοσοφία πέρα από την απόρριψη του υπερφυσικού. Έχουν εκφραστεί από στοχαστές οι απόψεις ότι η μαθηματική λογική ή/και το υπερφυσικό υπάγονται στον εμπειρισμό, αλλά η επιστήμη διαχωρίζει τον μεθοδολογικό εμπειρισμό (πείραμα και παρατήρηση) από τις υπόλοιπες εμπειρίες (βλ. σχέση μαθηματικών και φυσικής).

Εκπρόσωποι

Κύριοι εκπρόσωποι του εμπειρισμού είναι ο Αριστοτέλης, ο Τόμας Χομπς, ο Τζων Λοκ και ο Ντενί Ντιντερό. Ο εμπειρισμός συγγενεύει επίσης με την αισθησιαρχία ή αισθησιοκρατία.

Πηγές

• Γιανναράς Αναστάσιος, Ο αγγλικός εμπειρισμός και ο γαλλικός διαφωτισμός. Πανεπιστημιακές παραδόσεις. «Παπαζήσης», Αθ. 1976.
• Honderich T., 2005, The Oxford Companion to Philosophy, Oxford University Press
• Kenny A., 2006, The Rise of Modern Philosophy, Oxford University Press
• Guyer P., 2006, Kant and Modern Philosophy, Cambridge University Press
• Markie P., (2004), "Rationalism vs. Empiricism" in Edward D. Zalta (ed.), Stanford Encyclopedia of Philosophy
• Wikipedia/Empiricism [1]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Empiricism στο Wikimedia Commons
• Λεξιλογικός ορισμός του εμπειρισμός στο Βικιλεξικό