Θεοτοκάριον

Το Θεοτοκάριον είναι ένα από τα λειτουργικά βιβλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Περιέχει Κανόνες προς την Θεοτόκο, από έναν για κάθε Ήχο της Εκκλησιαστικής Μουσικής και για κάθε ημέρα της εβδομάδος.

Ιστορικό

Όλα τα βιβλία ύμνων προς την Παναγία λέγονται Θεοτοκάρια, έχει επικρατήσει όμως αυτό που γράφτηκε το 1796 από τον όσιο Νικόδημο τον Αγιορείτη. Στο βιβλίο του συγκέντρωσε 56+6 κανόνες προς την Θεοτόκο από μεγάλους υμνογράφους, όπως τού Ανδρέα Κρήτης, τού Ιωάννη τού Δαμασκηνού, τού Θεοφάνη Νικαίας τού Γραπτού, τού Ιωσήφ τού Υμνογράφου, τού Ιωάννη Ευχαΐτων, της Θέκλας και άλλων, συνολικά εικοσιδύο υμνογράφων. Τους κανόνες συνέλεξε από χειρόγραφα των Μονών τού Αγ. Όρους. Οι κανόνες διακρίνονται για το ποιητικό, μουσικό και θεολογικό τους μεγαλείο. Πρόκειται για σπουδαίο υμνολογικό έργο. Ο όσιος έγραψε και ο ίδιος πληθώρα Κανόνων προς τη Θεοτόκο, αλλά από ταπεινοφροσύνη δεν τους περιέλαβε στο έργο. Ο όσιος αναφέρει ότι συνέλεξε τους Κανόνες ως άνθη σε στέφανο και έτσι ονομάζει το έργο του: στέφανος της Αειπαρθένου. Ο μοναχός Γεράσιμος Μικραγιαννίτης πρόσθεσε καθίσματα και καταληκτικά προσόμοια.

Ο άγιος Νεκτάριος Αιγίνης με το ποιητικό, υμνογραφικό χάρισμά του συνέγραψε ύμνους στη Θεοτόκο. Η συλλογή του ("Θεοτοκάριον") περιέχει τον γνωστό ύμνο "Αγνή Παρθένε...".

Ο όσιος Νικόδημος ο Αγειορίτης, ο συλλέξας τους Κανόνες τού Θεοτοκαρίου.

Δομή και χρήση

Στις ακολουθίες κάθε εβδομάδα έχει τον δικό της ήχο από τους οκτώ, έτσι το Θεοτοκάριον επαναλαμβάνεται κάθε οκτώ εβδομάδες σύμφωνα με το Τυπικό της Εκκλησίας. Υπάρχουν επτά κανόνες σε κάθε ήχο (ένας για κάθε ημέρα της εβδομάδας), συνολικά 56. Στο τέλος τού έργου ο όσιος Νικόδημος πρόσθεσε ως παράρτημα και άλλους 6· ένας από αυτούς είναι ο Κανόνας τού Ακαθίστου Ύμνου, που ψάλλεται στους Χαιρετισμούς. Ο Κανόνας ψάλλεται στον Εσπερινό, μετά την απολυτίκιο ευχή ("Νυν απολύεις...") και πριν το Τρισάγιο· αποτελείται από εννέα ωδές (η 2η τού Μωϋσέως, ως πένθιμη, παραλείπεται). Κάθε ωδή αποτελείται -σχεδόν πάντα- από τέσσερα τροπάρια. Από τους 56 Κανόνες οι 27 έχουν ακροστιχίδα. Κάθε τροπάριο έχει τον ίδιο αριθμό στίχων· κάθε στίχος έχει τον ίδιο αριθμό συλλαβών με το αντίστοιχο τροπάριο των άλλων ωδών (ισοσυλλαβία). Στον γενικό αυτό σχήμα υπάρχουν εξαιρέσεις. Μετά την ς΄ ωδή ακολουθεί ένα θεοτοκίο (κάθισμα). Τον Κανόνα ακολουθούν τέσσερα τροπάρια στον ίδιο Ήχο (προσόμοια): τρία ως χαιρετισμοί στην Παναγία και ένα ως δέηση προς εκείνη.

Δεν τηρείται το σχήμα, όπου τη μελωδία της πρώτης στροφής (ειρμού) τηρούν οι επόμενες (τροπάρια).

Ο πρώτος Κανόνας τού έργου (Α΄ Ήχος, Σάββατο) είναι τού Θεοδώρου τού Στουδίτου. Εκεί σε κάθε ωδή, το πρώτο τροπάριο αναφέρεται στη δέηση τού αμαρτωλού προς τη Θεοτόκο· το δεύτερο στη δέηση της Θεοτόκου προς τον Χριστό· το τρίτο στην απόκριση τού Χριστού προς τη Θεοτόκο και το τέταρτο στην απάντηση της Θεοτόκου προς τον αμαρτωλό: να προσέχει να ζήσει με θεάρεστο τρόπο την υπόλοιπη ζωή του.

Το έργο χρησιμοποιείται ιδιαίτερα από τους μοναχούς και αγαπήθηκε από τους αγίους της Εκκλησίας.

Λογοτεχνική αξία

Στο "Θεοτοκάριον" τού Νικοδήμου αναδεικνύεται ποικιλία, δραματικότητα, υψηγορία και σημασιολογικό βάθος. Οι μεταφορές καλλωπίζουν το έργο. Χαρακτηρίζεται από λεξικολογικό πλούτο· χρησιμοποιεί αρχαιοπρεπείς λέξεις και αξιοποιεί τις δυνατότητες της Ελληνικής γλώσσας. Λόγω τού λειτουργικού χαρακτήρα τού έργου οι επαναλήψεις είναι αναπόφευκτες· στην εποχή που γράφτηκαν οι Κανόνες επιτρεπόταν η χρήση λεκτικών σχημάτων από άλλους συγγραφείς. Διακρίνεται μετάνοια, κατάνυξη, συντριβή, αλλά και ελπίδα, αισιοδοξία και εμπιστοσύνη στην Παναγία και τη Θεία Χάρη· δέηση, αλλά και παραμυθία ψυχής. Ας λάβουμε υπόψη ότι οι συντάκτες των ωδών ήταν αγιασμένοι. Είναι μία σπουδαία στιγμή παράκλησης και ευγνωμοσύνης των ανθρώπων προς τη Θεοτόκο και τον Υιόν της.

Πηγές

• (στέφανος της Αειπαρθένου Μαρίας, ήτοι) Θεοτοκάριον νέον ποικίλον και ωραιότατον, οκτώηχον· επιμελεία μοναχού Νικοδήμου Αγιορείτου. Εκ της Πατριαρχικής τού Γένους Τυπογραφίας, εν Κωνσταντινουπόλει 1849.
• Σοφίας Ντρέκου, "Το Θεοτοκάριον τού οσίου Νικοδήμου τού Αγιορείτου"