Μεταφορά (σχήμα λόγου)

Γενικά σ' όλες τις γλώσσες παρατηρείται από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα πολλές λέξεις να λαμβάνονται όχι πάντα με την ίδια σημασία αλλά να ευρύνονται και σε άλλες έννοιες άλλων λέξεων κυρίως λόγω ομοιότητας στη χρήση τους. Η τροπική αυτή χρήση των λέξεων ονομάζεται μεταφορά.

Αιτίες τέτοιων μεταφορών χρήσης είναι κυρίως τα πολλά γλωσσικά γνωρίσματα μιας έννοιας όπου κάποια γλωσσικά στοιχεία μπορεί ν' αναιρεθούν στην κατ' ιδίαν χρήση ή να αφαιρεθούν ή και να εξαίρονται ανάλογα των αισθήσεων και των αναγκών της στιγμής της χρήσης. Για παράδειγμα η λέξη «λαμπάδα» φέρεται από το φέγγος, τη λαμπρότητα του κεριού, περιορίζοντας έτσι την έννοια του κεριού, ή «οι φρουροί του μνημείου στέκουν λαμπάδες» περιορίζοντας το φέγγος και το υλικό κατασκευής και εξαίροντας την ευθύτητα του κεριού.

Βασική προϋπόθεση της χρήσης μεταφορών είτε σε προφορικό λόγο είτε σε γραπτό (προκειμένου αυτές να τύχουν μιας λογικής αποδοχής) θα πρέπει οι δύο έννοιες που θα χρησιμοποιηθούν να έχουν μεταξύ τους μια κοινή ιδιότητα ή ομοιότητα όπως π.χ. μεταξύ φρουρών και λαμπάδας όπου η λέξη ευθυτενής μένει κρυφή. Βασικό παράγωγο αυτού είναι η ευρεία γνώση των χρησιμοποιουμένων λέξεων από τους ακροατές ή αναγνώστες και που συνηθέστερα προέρχονται από τον καθημερινό βίο ή κατ' επάγγελμα αγροτικό, ναυτικό, καλλιτεχνικό κτλ. που θεωρούνται και ισχυρότερες. Κατά συνέπεια οι λεκτικές αυτές μεταφορές συνδέονται και με επαγγελματικά λεξιλόγια που ενδεχομένως να μην είναι και πολύ κατανοητά από άλλους. Στη νεοελληνική γλώσσα τέτοια παραδείγματα μεταφοράς είναι οι φράσεις «του πήρε τον αέρα», «ο Ήλιος βασίλεψε», «έφυγε άναυλος», «πέτρινη καρδιά» κτλ.

Η σημασία της χρήσης των λεκτικών μεταφορών σε μία γλώσσα είναι ιδιαίτερα σπουδαία αν ληφθεί υπόψη ότι μέσω αυτών η γλώσσα διευρύνεται, μεταλλάσσοντας το σημασιολογικό περιεχόμενο των λέξεων με συνέπεια αφενός να «φρεσκάρεται» και αφετέρου να πλουτίζεται με διαφορετικές αποχρώσεις και νέες εκφραστικές δυνατότητες. Οι πιο τολμηρές μεταφορές στη νεοελληνική λογοτεχνία παρουσιάζονται στη ποίηση της δεκαετίας του 1930. Χαρακτηριστικός υπήρξε ο τίτλος της ποιητικής συλλογής του Γ. Ρίτσου «Πέτρινος χρόνος», ή ακόμα πιο εύστοχο παράδειγμα η φράση στο «Άξιον Εστί» του Ο. Ελύτη: «οξειδώθηκα μες στη νοτιά των ανθρώπων» όπου καλύπτονται οι λέξεις (εκ της οξείδωσης) η φθορά και (εκ της νοτιάς= υγρασίας) η συνάφεια.

π.χ.

Είναι αηδόνι (τραγουδά ωραία). Είναι αρνί (ήσυχος, αγαθός). Είναι πούπουλο (πολύ ελαφρύς). Σωστή αλεπού (παμπόνηρος). Είναι Ιούδας (προδότης). Έχει κορμί λαμπάδα (ίσιο). Είναι άγγελος (καλός). Χύθηκε στον εχθρό (όρμησε). Είναι ζαρκάδι (τρέχει πολύ). Μίλα ξάστερα (χωρίς περιστροφές). Είναι δελφίνι (κολυμπά γρήγορα). Τα μασάς τα λόγια σου; (γιατί δε μιλάς καθαρά;). Γενάρης, καρδιά του χειμώνα (δηλαδή, το μέσο του χειμώνα). Με πλήγωσαν τα λόγια σου (με στενοχώρησες πολύ). Μου έγινες κουνούπι (πολύ ενοχλητικός). Είναι παράσιτο (ζει σε βάρος των άλλων). Είναι θηρίο (πολύ ζωηρός). Είναι παιδί μάλαμα (πού αξίζει όσο το χρυσάφι). Έγινε λαγός (Έφυγε γρήγορα). Έγινε αστραπή (Έφυγε γρήγορα). γλυκειά μυρωδιά της φύσης (πολύ πρασινάδα)

Πηγές

• «Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica» τόμ. 42ος, σελ. 30
• «Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου» τόμ. 13ος, σελ. 422.