Ομάδα Τέχνη (1917)

Για τον ομώνυμο καλλιτεχνικό όμιλο που ανασυστάθηκε 1929, δείτε Ομάδα Τέχνη (Μεσοπόλεμος).

Η πρώτη Ομάδα Τέχνη (1917-1919) ήταν όμιλος Ελλήνων εικαστικών καλλιτεχνών που εξέφρασε την ανάγκη για υπέρβαση του ακαδημαϊσμού και για αμεσότερη σύνδεση με τα κινήματα του ιστορικού Μοντερνισμού. Σημαντικά μέλη της Ομάδας ήταν οι ζωγράφοι Νικόλαος Λύτρας, Κωνσταντίνος Μαλέας, Κωνσταντίνος Παρθένης, Περικλής Βυζάντιος και ο γλύπτης Μιχάλης Τόμπρος.

Η Ομάδας Τέχνη πραγματοποίησε μόνο δύο εκθέσεις το 1917 και το 1919, και ουσιαστικά διαλύθηκε κατόπιν. Όμως επανασυστάθηκε το 1929 με πρωτοβουλία μερικών αρχικών μελών της και με συμμετοχή άλλων καλλιτεχνών, για να παίξει σημαντικό ρόλο στην ελληνική καλλιτεχνική πρωτοπορεία μέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ίδρυση και συμμετέχοντες

Νικόλαος Λύτρας, Χωράφι με στάχυα. Ελαιογραφία σε καμβά, 45 εκ. x 71 εκ., 1915-1920. Εθνική Πινακοθήκη - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. Ο Νικόλαος (Νίκος) Λύτρας ήταν ο ηγέτης της πρώτης Ομάδας Τέχνη. Παρότι σπούδασε στο Μόναχο, οι πίνακές του χαρακτηρίζονται από αδρές πινελιές και έντονα χρώματα που θυμίζουν γαλλικά ιμπρεσιονιστικά έργα.

Σχετικά με την ίδρυση της Ομάδας Τέχνη, το 1917, ο Περικλής Βυζάντιος θυμάται: «Στα 1919 [=1917], ένα απόγευμα, με κάλεσε στο ατελιέ του ο Νίκος ο Λύτρας, να μου πει ότι μια ομάδα από εμάς, τον Ιακωβίδη, τον Φωκά, τον Μαλέα, τον Κογεβίνα, τον Οθωναίο, τον Τριανταφυλλίδη, τον Περβολαράκη, τον Στεφανόπουλο και τους γλύπτες Ζευγώλη και Τόμπρο, θα κάναμε μια έκθεση στα γραφεία του Ελεύθερου Τύπου, που έγιναν αργότερα "Γκαλερί Στρατηγοπούλου". Εγώ κολακεύτηκα πολύ, γιατί ήμουνα και ο νεότερος από όλους. Ένα άλλο απόγευμα ξαναβρεθήκαμε όλοι στο ίδιο ατελιέ, και ο Μαλέας είπε ότι πρέπει η ομάδα αυτή να έχει μια ονομασία. Είπαν πολλές και διάφορες, κι εγώ πρότεινα να ονομαστεί "Η Ομάς της Τέχνης". Το όνομα άρεσε σε όλους, με τη διαφορά πως ο Μαλέας, που ήταν δημοτικιστής, μαλλιαρός, όπως τους λέγαμε τότε, το διόρθωσε σε "Ομάδα Τέχνης".»

Η Ομάδα Τέχνη ιδρύθηκε στον απόηχο καλλιτεχνικών συγκρούσεων που προκλήθηκαν με αφορμή την τέταρτη έκθεση του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών, τον Απρίλιο του 1917, ως απόρροια της σταδιακής επιβολής νεωτερικών αντιλήψεων έναντι του έως τότε κυρίαρχου ακαδημαϊσμού. Ηγέτης της Ομάδας ήταν ο Νικόλαος Λύτρας, που είχε σπουδάσει στη Γερμανία, διατηρούσε άριστες σχέσεις με ακαδημαϊκούς όπως ο Ιακωβίδης, και ήταν για σημαντικό τμήμα της κριτικής και έως την εμφάνιση των Μαλέα και Παρθένη το 1917, ο πιο πρωτοποριακός Έλληνας ζωγράφος της περιόδου. Κοντά του συνασπίστηκαν οι Λυκούργος Κογεβίνας, Γρηγόριος Ζευγώλης, Κωνσταντίνος Μαλέας, Νικόλαος Οθωναίος, Κωνσταντίνος Παρθένης, Σταύρος Καντζίκης, ο γηραιότερος Οδυσσέας Φωκάς και οι νεότεροι Περικλής Βυζάντιος, Όθων Περβολαράκης, Δημήτριος Στεφανόπουλος και Μιχάλης Τόμπρος. Από αυτούς, οι Λύτρας, Οθωναίος, Καντζίκης και Τριανταφυλλίδης είχαν σπουδάσει στο Μόναχο, ενώ όλοι οι υπόλοιποι στη Γαλλία, αφομοιώνοντας κατά κανόνα ιμπρεσιονιστικά και μεταϊμπρεσιονιστικά κινήματα, με έμφαση στον συμβολισμό (Παρθένης), τον φωβισμό, τον ιαπωνισμό (Μαλέας) και την Αρ Νουβώ (Περβολαράκης). Οι δεκατρείς αυτοί καλλιτέχνες παρουσίασαν στην πρώτη τους έκθεση, τον Δεκέμβριο του 1917, ένα λίγο-πολύ ομοιογενές και νεωτερικό ύφος, που ήταν και το κύριο γνώρισμα του όλου εγχειρήματος.

Ομάδα Τέχνη και Φιλελεύθεροι

Η πρώτη έκθεση της Ομάδας Τέχνη εγκαινιάστηκε ανήμερα των Χριστουγέννων του 1917. Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο βασιλιάς Αλέξανδρος, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος και πλήθος υπουργών, γεγονός που έκανε αρκετούς ιστορικούς να συνδέσουν άμεσα τους καλλιτέχνες της Ομάδας, αλλά και το ύφος που υπηρετούσαν, με το εκσυγχρονιστικό έργο της κυβέρνησης των Φιλελευθέρων. Τη σύνδεση αυτή ενίσχυσε επιπλέον το γεγονός πως δύο χρόνια αργότερα, στις 2 Σεπτεμβρίου του 1919, στην γκαλερί La Boétie του Παρισιού, πάλι ο Βενιζέλος εγκαινίασε την πρώτη και μοναδική έκθεση της ομάδας στην Ευρώπη, έκθεση που έγινε στο πλαίσιο των ειρηνευτικών συνομιλιών που οδήγησαν στην υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.

Ωστόσο, πέρα από τον πόθο των καλλιτεχνών (εντός και εκτός της Ομάδας Τέχνη) να εμπλέξουν το κυρίαρχο στην πολιτική ζωή κόμμα των Φιλελευθέρων στα καλλιτεχνικά ζητήματα, και έτσι να λύσουν βασικά συντεχνιακά τους προβλήματα, ούτε η Ομάδα Τέχνη ως όμιλος ούτε τα μέλη της συνδέθηκαν αποκλειστικά με τον βενιζελισμό, παρά μόνο μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο ανακατεύθυνσης της ελληνικής διανόησης και καλλιτεχνίας από τη Γερμανία (19ος αιώνας) προς τη Γαλλία (20ός αιώνας).

Οι εκθέσεις της Ομάδας Τέχνη

Άποψη της α΄ έκθεσης της Ομάδας Τέχνη στα γραφεία της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος το 1917, (περ. Πινακοθήκη, τχ. 202, Δεκέμβριος 1917, σελ. 112).

Η πρώτη έκθεση της Ομάδας Τέχνη φιλοξενήθηκε στα γραφεία της τότε νεοϊδρυθείσας φιλοκυβερνητικής εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος, τον Δεκέμβριο του 1917. Στην έκθεση έλαβαν μέρος οι ζωγράφοι Περικλής Βυζάντιος, Σταύρος Καντζίκης, Λυκούργος Κογεβίνας, Νικόλαος Λύτρας, Κωνσταντίνος Μαλέας, Νικόλαος Οθωναίος, Κωνσταντίνος Παρθένης, Όθων Περβολαράκης, Δημήτριος Στεφανόπουλος, Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Οδυσσέας Φωκάς και οι γλύπτες Γρηγόριος Ζευγώλης και Μιχάλης Τόμπρος.

Από τους προοδευτικούς κριτικούς της εποχής, ο Παύλος Νιρβάνας σημείωσε: «Η ομάς, που διοργάνωσε την τελευταίαν Έκθεσιν, συνέπεσεν ή επεζητήθη — δεν γνωρίζω — να έχει μερικάς κοινάς καλλιτεχνικάς τάσεις και κάποιαν συγγένειαν ταλάντου, κατά το μάλλον ή ήττον. Δεν ομιλώ περί σχολών και τεχνοτροπιών, διότι όλαι αυταί αι λέξεις κατήντησαν να μη σημαίνουν τίποτε ακριβές και να επαυξάνουν την σύγχυσιν. Θέλω να ειπώ ότι τα ολίγα έργα που συνεκεντρώθησαν εις την δημοσιογραφικήν αυτην αίθουσαν, δεν βγάζουν το ένα το μάτι του άλλου, όπως συμβαίνει εις τας περισσοτέρας μεγάλας μας Εκθέσεις, με την Ελληνικήν μάλιστα κατάταξιν των έργων. Συζούν πολύ καλά μεταξύ των και δίνουν μίαν γενικήν εντύπωσιν αρκετάν αρμονικήν χωρίς να χάνει το καθένα την προσωπική του ανεξαρτησίαν.»

Στον αντίποδα, από τους συντηρητικούς κριτικούς, ο Δημήτριος Ι. Καλογερόπουλος σχολίασε την ομοιογένεια αυτή αρνητικά: «Δύναται η έκθεσις της ομάδος να χαρακτηρισθή ως έκθεσις νεωτεριστική. Ένας σετσεσιονισμός επικρατεί και — επόμενον — ένας ξενισμός. Γενικώς ο κυριαρχών όχι μόνο λόγω αριθμού έργων, αλλά και διά την τέχνην και την ελληνικότητα είνε ο κ. Οθωναίος. Αντάρται της τέχνης είνε δύο, παράδοξοι διά την τεχνοτροπίαν, ο κ. Παρθένης κατά πρώτιστον λόγω, ο κ. Κογεβίνας κατά δεύτερον. Ποιητικώτερος ο κ. Μαλέας. Ο κ. Βυζάντιος ο κομψότερος. Ο κ. Λύτρας ο μοναδικός προσωπογράφος της εκθέσεως. Ο κ. Περβολαράκης με τα σκίτσα του ο αντιπρόσωπος της ελαφράς ζωγραφικής — κατά το ελαφράς φιλολογίας. Ο κ. Τριανταφυλλίδης, ο μετριοφρονέστερος. Οι άλλοι υπάρχουν ή δεν υπάρχουν, το ίδιο κάνει. Εκ των γλυπτών, ο κ. Τόμπρος μονοκρατορεί με τας προτομάς, ο κ. Ζευγώλης ιδιόρρυθμος με τα σατυρικά σκίτσα.»

Η εντύπωση που προκάλεσε στο κοινό η έκθεση ήταν μεγάλη, ακριβώς λόγω του ομογενούς και πρωτοποριακού για τα ελληνικά δεδομένα χαρακτήρα της, με κυριότερο γνώρισμα την επιβολή του Παρθένη (ο οποίος είχε να εκθέσει στην Αθήνα από το 1904) ως του πλέον πρωτοποριακού Έλληνα ζωγράφου, εκείνα τα χρόνια.

Στις 26 Ιανουαρίου του 1919 εγκαινιάστηκε στα νέα γραφεία της διαφημιστικής εταιρείας «Ανατολή» (Ερμού και Βουλής) η έκθεση Γάλλων καλλιτεχνών και μελών της Ομάδας Τέχνη. Ήταν μια ακόμη έκθεση Ελλήνων και Γάλλων που πέρασε μάλλον απαρατήρητη από το κοινό και την κριτική. Από τα μέλη της Ομάδας Τέχνη συμμετείχαν οι Περικλής Βυζάντιος, Γρηγόριος Ζευγώλης, Λυκούργος Κογεβίνας, Νίκος Λύτρας, Κωνσταντίνος Μαλέας, Νικόλαος Οθωναίος, Όθων Περβολαράκης, Δημήτριος Στεφανόπουλος, Μιχάλης Τόμπρος, Θεόφραστος Τριανταφυλλίδης, Οδυσσέας Φωκάς, καθώς και ο Παύλος Μαθιόπουλος, ενώ εξέθεσαν και 13 Γάλλοι (Allegre, Barthe, Boudila, Bray, Denis, Duchemin, Ferrand, Grand, Job, Lambert, Rameau, Rimbert και ο γλύπτης Poncet).

Η Ομάδα Τέχνη πραγματοποίησε μία ακόμη έκθεση των μελών της προτού διαλυθεί: στο Παρίσι, στη γκαλερί «La Boétie», που εγκαινιάστηκε στις 2 Σεπτεμβρίου του 1919 παρουσία του πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου, με τη συμμετοχή των Δημήτρη Γαλάνη, Μάρκου Ζαβιτζιάνου, Γρηγόρη Ζευγώλη, Λυκούργου Κογεβίνα, Νίκου Λύτρα, Κωνσταντίνου Μαλέα, Σταύρου Παπαπαναγιώτου, Κωνσταντίνου Παρθένη, Παύλου Ροδοκανάκη, Δημήτρη Στεφανόπουλου, Μιχάλη Τόμπρου, Οδυσσέα Φωκά, οι οποίοι παρουσίασαν 200 έργα, ενώ ο Κωνσταντίνος Δημητριάδης εξέθεσε την προτομή του Βενιζέλου.

Στην Αθήνα, η Ομάδα Τέχνη επιβλήθηκε ως εκπρόσωπος των πιο νεωτερικών τάσεων της ελληνικής τέχνης. Όμως η έκθεση στο Παρίσι δεν στέφθηκε από ανάλογη επιτυχία. Η καθυστερημένη πρόσληψη του ιμπρεσιονισμού και των μεταϊμπρεσιονιστικών κινημάτων από τους Έλληνες καλλιτέχνες, οι οποίοι όφειλαν πολλά στη διδαχή τους στο εξωτερικό, η αδυναμία τους να συλλάβουν τις τομές της πρωτοπορίας που συντελούνταν εκείνη την περίοδο στη γαλλική πρωτεύουσα και, κυρίως, η απουσία ενός ιδιαίτερου εθνικού χαρακτήρα, οδήγησε στην απαξιωτική αντιμετώπιση της έκθεσης από τους Γάλλους τεχνοκρίτες. Στο περιοδικό Πινακοθήκη, σημειώθηκε: «Ο Παρισινός "Χρόνος" αποφαίνεται ως εξής: "Οι μετασχόντες της εκθέσεως Έλληνες καλλιτέχναι υπόσχονται· δυνατοί χυμοί κυκλοφορούν και πολύ προσεχώς θα ίδωμεν έργα τιμώντα την Ελλάδα. Αλλ' οι διδάσκαλοι […] δεν ήσαν Έλληνες. Άλλοι εσπούδασαν εις Παρισίους, άλλοι εις Μόναχον, άλλοι εις Βιέννην. Και τα ίχνη της Λατινικής ή Γερμανικής προπαιδείας είνε εμφανή υπέρ το δέον. Με την διαφοράν ότι η μεν Γαλλική επίδρασις ουδέν αφαιρεί από την ατομικότητα του καλλιτέχνου, ενώ η Γερμανική φονεύει(;) εν αυτώ πάσαν ανεξαρτησίαν." […] Εις τον Παρισινόν "Ελεύθερον Άνθρωπον" γράφει ο κριτικός Ζαν Ντεστιέ: "Ο Γαλλικός ιμπρεσιονισμός εμόρφωσε τους Έλληνας καλλιτέχνας, οίτινες ενεφανίσθησαν εν τη εκθέσει. Διατί τάχα να μη δεικνύωνται περισσότερον Έλληνες; Μήπως είνε θύματα αορίστου διεθνισμού; Αποδεικνύουν ότι η φυλή των ημπορεί να αναδείξη μεγάλους καλλιτέχνας, αλλά διατί φορούν προσωπίδας; Ο Σέζαν [sic], όστις δεν ήξευρε να ζωγραφίζη επέδρασε πολύ επί του Γαλάνη. Υπάρχει πλάνη εν τη τέχνη οσάκις υπάρχει ωρισμένον σύστημα. Ευτυχώς ο Γαλάνης επηρεάσθη ολιγώτερον από πολλούς συμπατριώτας μας. Μετά τον Γαλάνην σταματά κανείς εις τον κ. Παρθένην. Έχει πολύ ανεπτυγμένον το αίσθημα της διακοσμητικής. Αλλ' οι "Εληές" είνε τάχα Ελληνικαί ή μήπως Προβηγκιαναί; Ο Λούι Βωσέλ έγραψε ότι ο κ. Κογεβίνας είνε ο Μωφρέ της Κερκύρας. Και όμως ο Μωφρέ μόλις προ δύο ετών απέθανε και ελησμονήθη. Οι κ.κ. Ροδοκανάκης, Στεφανόπουλος και Φωκάς θα ημπορούσαν να τεθούν εις την πρώτην γραμμήν οιασδήποτε εκθέσεως τοπειογράφων. Αλλ' είνε όμως Έλληνες; Ούτε ο κ. Λύτρας είνε Έλλην, ούτε ο κ. Παπαπαναγιώτου. Οι δύο αυτοί καλλιτέχναι έλαβον εν Γερμανία διδασκαλίαν, την οποίαν χωρίς να καταδικάζω καθόλου, ομολογώ ότι δεν στέκει ούτε εν Γαλλία, ούτε εν Αθήναις."»

Διάλυση, ανασύσταση και συνέχεια

Η αποτυχία της έκθεσης στο Παρίσι και η κοινωνική και πολιτική αστάθεια που ακολούθησε τη Μικρασιατική Καταστροφή, οδήγησαν σε διάλυση της Ομάδας Τέχνη. Όμως στα χρόνια που ακολούθησαν, τα σημαντικότερα μέλη της Ομάδας εξακολούθησαν να εκθέτουν από κοινού: τον Μάιο του 1925 οι Λύτρας, Μαλέας, Κογεβίνας, Παύλος Καλλιγάς, Ματθαίος Ρενιέρης, Στεφανόπουλος, Χαρίκλεια Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου και Αντώνιος Σώχος εξέθεσαν στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά και τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου οι Λύτρας, Μαλέας, Σώχος, Καλλιγάς, Τριανταφυλλίδης και Ζευγώλης εγκαινίασαν τις αίθουσες της γκαλερί Στρατηγοπούλου, επί της οδού Φιλελλήνων. Οι θάνατοι του Λύτρα (1927) και του Μαλέα (1928) έκλεισαν τον κύκλο της πρώτης ομάδας.

Στα τέλη του 1929, η Ομάδα Τέχνη ανασυστάθηκε με πρωτοβουλία των Δ. Στεφανόπουλου, Ά. Θεοδωρόπουλου και Μ. Τόμπρου (από τα ιδρυτικά μέλη της πρώτης ομάδας) και με συμμετοχή των καλλιτεχνών: Α. Σώχος, Θ. Τριανταφυλλίδης, Χ. Αλεξανδρίδου-Στεφανοπούλου, Μαρία Αναγνωστοπούλου, Αγήνωρ Αστεριάδης, Σπύρος Βασιλείου, Μίμης Βιτσώρης, Άγγελος Θεοδωρόπουλος, Πηνελόπη Οικονομίδου, Κώστας Πάγκαλος, Ευθύμιος Παπαδημητρίου, Πολύκλειτος Ρέγκος, Φωκίωνας Ρωκ, Πηνελόπη Διαμαντοπούλου, Στέφανος Ξενόπουλος, Σελέστ Πολυχρονιάδη.

Η μεσοπολεμική Ομάδα Τέχνη υπήρξε η σημαντικότερη καλλιτεχνική συσπείρωση του Μεσοπολέμου και μία από τις οκτώ ομάδες που συμμετείχαν στην ίδρυση του Καλλιτεχνικού Επαγγελματικού Επιμελητηρίου, το 1944. Το 1950, αρκετά μέλη της Ομάδας Τέχνη συμμετείχαν στην ίδρυση της Ομάδας Εκθέσεων Στάθμη, που έδρασε σε ολόκληρη τη δεκαετία του 1950. Τέλος, το 1960 ιδρύθηκε η «Ομάδα Τέχνης α΄», με μέλη νεότερους καλλιτέχνες (Γιάννης Χαΐνης, Δημοσθένης Κοκκινίδης, Κοσμάς Ξενάκης κ.ά.) με στόχο τη διάδοση της σύγχρονης τέχνης στο μεγάλο κοινό, διοργανώνοντας εκθέσεις και συζητήσεις σε γειτονιές της Αθήνας και της επαρχίας.

Το 2017, η Εθνική Πινακοθήκη τίμησε τα 100 χρόνια από την πρώτη εμφάνιση της Ομάδας Τέχνη με ειδική συγκεντρωτική έκθεση, η οποία πραγματοποιήθηκε σε αίθουσες του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου της Αθήνας.

Βιβλιογραφία

Στα Ελληνικά

• Ανώνυμος [Δ.Ι. Καλογερόπουλος] (Δεκέμβριος 1917). «Καλλιτεχνικαί εκθέσεις: της ομάδος "Τέχνη"». Πινακοθήκη (Αθήνα) (202): 113. 
• Ανώνυμος [Δ.Ι. Καλογερόπουλος] (Οκτώβριος-Νοέμβριος 1919). «Γράμματα και Τέχναι. Εικαστικαί Τέχναι». Πινακοθήκη (Αθήνα) (224-225): 74-75. 
• Βυζάντιος, Περικλής (1994). Η ζωή ενός ζωγράφου: Αυτοβιογραφικές σημειώσεις. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης. ISBN 9789602500910. 
• Καρακάσης, Χρήστος Ν. (10 Ιανουαρίου 2007). «Η Nεωτερικότητα στην Τέχνη». Κουίντα Art (koyinta.gr). Ανακτήθηκε στις 21 Φεβρουαρίου 2023. 
• Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα (7 Ιουνίου 2017). «Οι πρώτοι Έλληνες Μοντερνιστές και ο Ελευθέριος Βενιζέλος». Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (byzantinemuseum.gr). Ανακτήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 2023. 
• Μοσχονάς, Σπύρος (2010). Καλλιτεχνικά σωματεία και ομάδες τέχνης στο α΄ μισό του εικοστού αιώνα: Η σημασία και η προσφορά τους (διδακτορική διατριβή). Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. σελίδες 187–217. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2023. 
• Νιρβάνας, Παύλος (13 Ιανουαρίου 1918). «Μία εκθεσούλα». Εστία (Αθήνα): 1. https://digitallib.parliament.gr/display_doc.asp?item=47051&seg=. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2023. 
• Περπινιώτη-Agazir, Κατερίνα (2006). «Οι εντυπώσεις που προκάλεσε στο κοινό η έκθεση της "Ομάδας Τέχνη" το 1919». Στο: Λαμπράκη-Πλάκα, Μαρίνα· Μεντζαφού-Πολύζου, Όλγα, επιμ. Παρίσι-Αθήνα, 1863-1940 (κατάλογος έκθεσης). Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου. σελίδες 99–105. ISBN 960-7791-31-2. 
• Προκοπίου, Άγγελος Γ. (24 Αυγούστου 1950). «Ματθαίος Ρενιέρης». Η Καθημερινή (Αθήνα). https://www.nationalgallery.gr/library/el/el_1930195045_00001_0001.html. Ανακτήθηκε στις 16 Μαρτίου 2021. 
• Σπητέρης, Τώνης (1979). Τρεις αιώνες Νεοελληνικής Τέχνης 1660-1967. Γ΄. Αθήνα: Πάπυρος. 

Σε άλλες γλώσσες

• Perpinioti-Agazir, Kathérina (2002). Le groupe Tekhni (dissertation) (στα Γαλλικά). Paris: Université Panthéon-Sorbonne.