Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ορθόδοξες χριστιανικές αδελφότητες

Προσθήκη συνδέσεων
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Ορθόδοξες χριστιανικές αδελφότητες ή εκκλησιαστικές οργανώσεις ονομάζονται οι ενώσεις ορθοδόξων πιστών που δημιουργήθηκαν στην Ελλάδα από τον 19ο αι. κατά τα αντίστοιχα προτεσταντικά πρότυπα αδελφοτήτων[1] για να καλύψουν ανάγκες των χριστιανών,[2] όπως η κατήχηση, η εκτύπωση εντύπων, η φροντίδα ενός προσκυνήματος, η οργάνωση πανηγύρεως κ.ά. Ονομάζονταν επίσης θρησκευτικές οργανώσεις ή παραεκκλησιαστικές οργανώσεις από τους πολέμιους αυτών. Οι αδελφότητες πολιτικοποιήθηκαν ως φορέας αντικομμουνιστικού αγώνα και στήριξης δεξιάς πολιτικής σε διάφορες περιόδους όπως ο Εμφύλιος Πόλεμος, οι εκλογές του 1961 και η Στρατιωτική δικτατορία στην Ελλάδα (1967 - 1974).[3][4][5][6] Η ταύτισή τους με τη Χούντα οδήγησε σε βαθμιαία παρακμή και περιθωριοποίησή τους.[3][4][5][6]

Ίδρυση και δραστηριότητες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι αδελφότητες αυτές δημιουργούνται με την προσωπική πρωτοβουλία ορθοδόξων και δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς, όπως η εσωτερική ή εξωτερική ιεραποστολή, η παροχή εθελοντικής εργασίας στο πλαίσιο μιας ενορίας ή ενός συλλόγου, η πνευματική οικοδομή των μελών τους κ.ά. Κατά τον Επίσκοπο Ζάρας της Δαλματικής Νικόδημο Μίλας, «η γένεση των αδελφοτήτων ανάγεται εις την πολιάν αρχαιότητα της Εκκλησίας καί δύναται να παραλληλισθή προς τας αγάπας των πρώτων χρόνων του Χριστιανισμού».[7] Σκοπός υπάρξεώς τους θεωρείται η προσφορά και ανταπόκρισή τους σε επείγουσες και πιεστικές ανάγκες της εκκλησιαστικής κοινότητας.[8] Γνωστές σύγχρονες αδελφότητες είναι η Αδελφότης Θεολόγων «Η Ζωή», η Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ», η Ο.Χ.Α. «Αγία Λυδία», η «Οσία Ξένη», η «Απολύτρωσις» κ.ά. Από το 2001, οι Αδελφότητες με έδρα την Αθήνα συγκαταλέγονται στα Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος[9]. Στην Ελλάδα οι αδελφότητες δημιουργήθηκαν από τον 19ο αιώνα σε μίμηση προτεσταντικών προτύπων.[1][10]

Η πρώτη τέτοια αδελφότητα ήταν η «Η Ζωή» η οποία ιδρύθηκε το 1907 από τον Ιεροκήρυκα Αρχιμανδρίτη Ευσέβιο Ματθόπουλο, που είχε αφιερωμένα μέλη.[11]. Από τη δεκαετία του 1930 ξεκίνησαν οι σχέσεις με την πολιτική που απομάκρυναν τελικά την οργάνωση από την αρχική αποστολή της. Δηλαδή ενώ η «Ζωή» αρχικά δεν αναμείχθηκε με την πολιτική, ανεπισήμως πολλά μέλη της, που είχαν καταλάβει αξιώματα, αποτέλεσαν τις διόδους επικοινωνίας με την κοσμική εξουσία. Επίσης επεδίωξαν να προωθήσουν σε υψηλές εκκλησιαστικές θέσεις τους κληρικούς της Αδελφότητας.[12] Καταλυτικός ήταν ο ρόλος που διαδραμάτισαν οι σύγχρονες αδελφότητες τόσο στη συντήρηση του λαού των μεγαλουπόλεων κατά τη διάρκεια της Κατοχής [13], όσο και στην προπαρασκευή και τον αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. στην Κύπρο.[14]

Εμφύλιος Πόλεμος - αντικομμουνιστικός αγώνας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κατά τη διάρκεια του πολύνεκρου Εμφυλίου Πολέμου η αδελφότητα Ζωή διηύθυνε ένα εκτεταμένο δίκτυο επιμέρους θρησκευτικών οργανώσεων, τις οποίες κατηύθυνε σε αντικομμουνιστική προπαγάνδα με ομιλίες υπέρ του «εθνικού αγώνα», διάδοση έντυπου αντικομμουνιστικού υλικού, υλική και ηθική συμπαράσταση στον εθνικό στρατό. Αναδείχθηκε μάλιστα σε κυρίαρχο φορέα αντικομμουνιστικής προπαγάνδας, καθώς, το 1948, το ίδιο το παλάτι της αναθέτει επίσημα την «πνευματική καθοδήγηση του αντικομμουνιστικού αγώνα». Έτσι ενσωματώθηκε η αντικομμουνιστική προπαγάνδα σε ένα λόγο που παρουσιαζόταν παραπλανητικά ως αμιγώς θρησκευτικός. Η Ζωή συνεπώς δεν πήρε απλά «θέση» στον εμφύλιο πόλεμο, αλλά ανέπτυξε δυναμικότητα αντίστοιχη εκείνης των πολιτικών δυνάμεων της δεξιάς τις οποίες και υπηρετούσε.[3]

Στο ίδιο πλαίσιο τα μέλη των οργανώσεων συνέχισαν να αναμειγνύονταν στα πολιτικά πράγματα της χώρας όπως στις βουλευτικές εκλογές 1961 που χαρακτηρίστηκαν εκλογές βίας και νοθείας[15].

Συνέργειες κατά τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το 1967 ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Β΄ εκδιώχθηκε πραξικοπηματικά από τη Χούντα των Συνταγματαρχών[16][17][18][19]. Από τους Συνταγματάρχες νομοθετήθηκε όριο ηλικίας και κηρύχθηκε, ζώντος του Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου, ο θρόνος εν χηρεία και εξελέγη νέος Αρχιεπίσκοπος από αριστίνδην-αντικανονική Σύνοδο ο μέχρι τότε Πρωθιερέας των Ανακτόρων Ιερώνυμος Κοτσώνης που είχε τη στήριξη του δικτατορικού καθεστώτος και είχε διατελέσει μέλος της Αδελφότητας Θεολόγων «Η Ζωή». Συγκεκριμένα, στις 14 Μαΐου 1967, παρουσία των πραξικοπηματιών Παπαδόπουλου και Παττακού[20], οκταμελής «Αριστίνδην Σύνοδος» εξέλεξε Αρχιεπίσκοπο Αθηνών τον Ιερώνυμο Κοτσώνη, συνεργάτη της Αδελφότητας «Ζωή» [21].

Για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πραγματοποιήθηκε η αλλαγή Αρχιεπισκόπου διαφωτιστική είναι η εισήγηση του μητροπολίτη Κορίνθου Παντελεήμονος στην Εκτακτη Πολυμελή Σύνοδο στις 5.3.1974: «Εκ των μέχρι τούδε λεχθέντων συνάγεται ότι η άνοδος του Ιερωνύμου εις τον αρχιεπισκοπικόν θρόνον υπήρξε πάντη ανώμαλος και άκρως αντικανονική, επί πλέον πάσχουσα και εκ της χρησιμοποιήσεως δι’ αυτήν κοσμικών αρχόντων».[22]

Την περίοδο του 1967, μετά την αντικανονική παύση πολλών μητροπολιτών από τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών[23], το δικτατορικό καθεστώς κατάφερε αφενός να απομακρύνει επισκόπους που δεν είχαν διάθεση συνεργασίας με τη δικτατορία και αφετέρου, στις κενές θέσεις που δημιουργήθηκαν, να τοποθετήσει νέους μητροπολίτες φιλικά διακείμενους προς αυτήν. Ανάμεσα στους νέους μητροπολίτες που εξελέγησαν από την αντικανονική Σύνοδο και δέχτηκαν να πληρώσουν τις -παρανόμως- κενές επισκοπικές έδρες ήταν και ιερωμένοι-μέλη αδελφοτήτων - όπως ο Αττικής Νικόδημος Γκατζιρούλης (από τη Ζωή), ο Ενόπλων Δυνάμεων - Νέας Πελαγονίας Νικόλαος Ξένος (από τον Σωτήρα) και ο Θεσσαλιώτιδος Κωνσταντίνος Σακελλαρόπουλος (από τον Σωτήρα)[5][24][25] - και οι οποίοι στα χρόνια του Εμφυλίου Πολέμου είχαν υπηρετήσει ως στρατιωτικοί ιερείς-ιεροκήρυκες.[26]

Κριτική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Δεν είναι αι επί μέρους παρεξηγήσεις, συνήθεις άλλωστε μεταξύ των ανθρώπων, τα μόνα συμπτώματα αυτής της θλιβεράς διαιρέσεως και της προς τα οικείας Εκκλησιαστικάς Αρχάς πρωτοφανούς αντιδικίας, όπως δεν πρόκειται ασφαλώς περί των περισσοτέρων εκ των εν λειτουργία Ορθοδόξων θρησκευτικών Οργανώσεων. Πρόκειται περί εκείνων, οι οποίοι ανήκοντες εις ωρισμένας Οργανώσεις βλέπουν την Επίσημον Εκκλησίαν ως ξένην και εχθράν, ως εάν επρόκειτο περί αιρετικών, ευχομένων την διάλυσιν ή την υποδούλωσιν της Εκκλησίας. Οι τοιούτοι υπονομεύουσι διά της απειθαρχίας των και των εν αγνοία του οικείου Επισκόπου κινήσεών των, αυτά ταύτα τα θεμέλια της Εκκλησίας Ο Μητροπολίτης Μαρωνείας Τιμόθεος μιλώντας στη Σύνοδο της Ιεραρχίας το 1958.[27]

Οι ορθόδοξες αδελφότητες συχνά αποκαλούνται «παραεκκλησιαστικές οργανώσεις» και τα μέλη τους «οργανωσιακοί», καθώς - σε αντιδιαστολή με τις οργανώσεις αυτές - η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ως πρωτογενές κύτταρό της την ενορία.[28] Αντιλέγεται ότι στο χώρο της Εκκλησίας η ευθύνη του επισκόπου δεν έχει παντού άμεσα διοικητικό χαρακτήρα, αλλά πνευματικό[2], αφού και άλλα μορφώματα όπως τα ησυχαστήρια δεν υπάγονται διοικητικά στον επίσκοπο. Εξάλλου, στις μέρες μας υπάρχουν πολλοί εκκλησιαστικοί οργανισμοί, όπως ιδρύματα, κέντρα παιδείας, σχολεία, κατασκηνώσεις κ.α., που ακόμη και όταν υπάγονται στον επίσκοπο, ξεφεύγουν από τον τύπο της ενορίας.

Ειδικά για τις αδελφότητες με «αφιερωμένα» μέλη, ο Μητροπολίτης Μεσογαίας Νικόλαος έχει υποστηρίξει ότι η Παράδοση της Ορθοδοξίας δεν είναι μιμητικό αποτέλεσμα, αλλά μπορεί σε ειδικές περιπτώσεις να ανανεώνεται[29] και πως η ύπαρξή των αδελφοτήτων συνιστά συνέπεια αυτού του γεγονότος.

Ειδικότερα για τις αδελφότητες «Ζωή» και «Σωτήρ» υπάρχει η κατηγορία ότι πριν τη μεταπολίτευση ακολουθούσαν προτεσταντικά πρότυπα ηθικής και συμπεριφοράς που έδιναν το κύριο βάρος στο «φαίνεσθαι», αποκλίνοντας έτσι από την Ορθοδοξία και ότι ακολουθούσαν στο εσωτερικό τους ολοκληρωτικές πρακτικές [30]. Η αδελφότητα «Ζωή», μάλιστα, δύο φορές, το 1914 και το 1923, οδηγήθηκε ενώπιον της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος με κατηγορίες για κακοδοξία, αλλά αθωώθηκε και τις δύο, τη δεύτερη φορά παμψηφεί[31].

Σημειώνεται μάλιστα πως γινόταν κατάχρηση του μυστηρίου της εξομολόγησης, ως μέσου ολοκληρωτικού ελέγχου και καθοδήγησης μελών και υποψήφιων μελών των αδελφοτήτων.

Επιπλέον, αρνητική κριτική συγκεντρώνουν καθώς τα μέλη τους αναμειγνύονταν στα πολιτικά πράγματα της χώρας όπως στις βουλευτικές εκλογές 1961 που χαρακτηρίστηκαν εκλογές βίας και νοθείας[15]. Ενδεικτική είναι η στήριξη που παρείχαν με πολλούς τρόπους στο καθεστώς της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών, σε βαθμό που μέλη αδελφοτήτων προωθήθηκαν και σε δημόσιες θέσεις[30].

Γενικότερα, σε διαχρονικό επίπεδο από την ίδρυσή τους, έχουν γίνει αντικείμενο κριτικής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο Μητροπολίτης Μαρωνείας Τιμόθεος που δήλωσε πως μέσω των οργανώσεων υπονομεύονται τα θεμέλια της Εκκλησίας (1954) και ο Μητροπολίτης Κοζάνης Αμβρόσιος (2000) που κατέθεσε την άποψη πως το πέρασμα των οργανώσεων απετέλεσε την νόσο της Εκκλησίας με τραγικές συνέπειες για την ζωή του τόπου.[27]

Δείτε επίσης

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Σύλλογοι και Αδελφότητες στο Σώμα του Ζώντος Χριστού, Στ. Ν. Μποζοβίτη, Εκδόσεις «Σωτήρος», 2006
  • Οι Ορθοδόξες Αδελφότητες: από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους μέχρι το τέλος της Βυζαντινής περιόδου, Δ. Γ. Τσάμη, Εκδόσεις «Λυδία», 2005
  • Αφιέρωμα της σειράς «Φάκελοι» της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, με θέμα «Παραεκκλησιαστικές οργανώσεις» Αρχειοθετήθηκε 2007-09-26 στο Wayback Machine., 2005
  • Εκκλησία και εκκλησιαστικό φρόνημα, Στ. Ν. Μποζοβίτη, Εκδόσεις «Σωτήρος», 2002
  • Ο Αντικομμουνιστικός λόγος της «Ζωής» στον εμφύλιο πόλεμο (1946-1948), Σιγανού Μαρία, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ, 2004
  • π. Ευσέβιος Ματθόπουλος, παραδοσιακός και πρωτοπόρος (άρθρο του Μητροπολίτη Μεσογαίας Νικολάου), 1999
  • Οι χριστιανικές οργανώσεις. Η περίπτωση της αδελφότητας θεολόγων η "ΖΩΗ" - κοινωνιολογική προσέγγιση, Αλέξανδρου Γουσίδη, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1993
  • Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα, Χρήστος Γιανναράς, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1992
  • Κοινωνιολογία του Χριστιανισμού, Γ.Μαντζαρίδου, 1990, σελ.302-314,
  • Καταφύγιο Ιδεών, Χρήστος Γιανναράς, Εκδόσεις "Δόμος" 1987/Εκδόσεις Ίκαρος» 2000 (το κυριότερο βιβλίο κριτικής).
  • "Κοινωνιολογική Θεώρησις των Θρησκευτικών Αδελφοτήτων", Βασίλειου Γιούλτση, στον τόμο "Θέματα Κοινωνιολογίας της Ορθοδοξίας", Θεσσαλονίκη 1975, σελ.169 κ.εξ.
  • "Εκκλησία και θρησκευτικές οργανώσεις", Λεωνίδα Διαμαντόπουλου, Εκδόσεις "Σωτήρος", 1974
  • "Ενα φαινόμενο της νεοελληνικής θρησκευτικής ζωής: οι χριστιανικές οργανώσεις", Απ.Αλεξανδρίδη, στο περιοδικό Σύνορο τ/χ39(1966), σελ.193-204

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 [Θέλουν ρόλο οι Ιερωνυμικοί - 90 χρόνια παρεμβάσεις από τις οργανώσεις: Ανοίγει παλιές πληγές η διαδοχή του Σεραφείμ, ΤΑ ΝΕΑ, Μπαΐλης Πάνος, 14 Μαρτίου 1998]
  2. ↑ 2,0 2,1 Σύλλογοι και Αδελφότητες στο Σώμα του Ζώντος Χριστού, Στ. Ν. Μποζοβίτη, Εκδόσεις «Σωτήρος»
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Σιγανού Μαρία, Ο Αντικομμουνιστικός λόγος της «Ζωής» στον εμφύλιο πόλεμο (1946-1948), ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ-ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ, 2004
  4. ↑ 4,0 4,1 Η ΝΕΑ ΑΚΡΟΔΕΞΙΑ: Το κόμμα του μαύρου σταυρού, iospress.gr
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Το πάζλ των παρεκκλησιαστικών οργανώσεων, 14/05/2012, Σπορέας, Μαίρη Πίνη
  6. ↑ 6,0 6,1 Orthodoxy in the Service of Anticommuniste The Religious Organization Zoë during the Greek Civil War, Vasilios N. Makrides, 1st Edition, 2004, ISBN 9781315239309, P. 16
  7. ↑ Το εκκλησιαστικόν δίκαιον της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, Αθήναι 1906, σελ. 971
  8. ↑ Σύλλογοι και Αδελφότητες στο σώμα του ζώντος Χριστού, Σταύρου Μποζοβίτη
  9. ↑ http://news.in.gr/greece/article/?aid=207844
  10. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Ιανουαρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2017. 
  11. ↑ Ευσταθίου Μπάστα, "Ευσέβιος Ματθόπουλος", εκδ. "Σωτήρ"
  12. ↑ Καθημερινη: Δυναμικό «παρών» από τις παρα-εκκλησιαστικές οργανώσεις
  13. ↑ Σεραφείμ Παπακώστας, Ι.Θ. Κολιτσάρα, εκδόσεις "Ζωής"
  14. ↑ Η μαρτυρία μου, Παπασταύρου Παπαγαθαγγέλου
  15. ↑ 15,0 15,1 Το «βαθύ κράτος» πολιτεύεται-άρθρο της εφημερίδας των Συντακτών
  16. ↑ Σε επιστολή του προς τον τότε βασιλιά, ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Β δήλωνε την πλήρη άρνησή του να παραιτηθεί, «Αρνούμαι διαρρήδην να γίνω παραβάτης θείων προσταγμάτων, διότι θα είμαι ρίψασπις και προδότης και επίορκος», στο Ιωάννης Κονιδάρης, Η δικτατορία του 1967 και η μεταπολίτευση στην Εκκλησία, στο: Εκκλησιαστικά Άτακτα-Άρθρα στο ΄΄Βήμα της Κυριακής΄΄ 1993-1998, εκδ. Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1999, σελ.187
  17. ↑ Δυναμικό «παρών» από τις παρα-εκκλησιαστικές οργανώσεις - εφημερίδα Καθημερινή, 05.01.2008
  18. ↑ «Ο Γκλίξμπουργκ και η Εκκλησία - εφημερίδα των Συντακτών 18.01.2016». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 1 Μαρτίου 2017. 
  19. ↑ «Τα ψέματα του τέως για τον Χρυσόστομο - εφημερίδα των Συντακτών 18.01.2016». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 14 Φεβρουαρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 1 Μαρτίου 2017. 
  20. ↑ «Ο Γκλίξμπουργκ και η Εκκλησία - εφημερίδα των Συντακτών 18.01.2016». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 1 Μαρτίου 2017. 
  21. ↑ Ιωάννης Κονιδάρης, Διαπάλη και εναρμόνηση (Ι). Το πραξικόπημα στην Εκκλησία,στο: Εκκλησιαστικά Άτακτα-Άρθρα στο ΄΄Βήμα της Κυριακής΄΄ 1993-1998, εκδ. Αντ.Ν. Σάκκουλα, Αθήνα, 1999, σελ.94
  22. ↑ «Ο Γκλίξμπουργκ και η Εκκλησία - εφημερίδα των Συντακτών 18.01.2016». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 1 Μαρτίου 2017. 
  23. ↑ Εκκλησία και 21η Απριλίου: Ώρα για μια «συγγνώμη»
  24. ↑ Ο Νέας Πελαγωνείας κυρός Νικόλαος (1915-1984), users.sch.gr/markmarkou
  25. ↑ «Αττικής Νικόδημος, Βιογραφικό, attikisnikodimos.gr». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 16 Απριλίου 2021. Ανακτήθηκε στις 16 Απριλίου 2021. 
  26. ↑ Η Θεολογία μεσοπέλαγα:Χριστιανοί και πολιτική δράση κατά την περίοδο της Δικτατορίας 1967-74
  27. ↑ 27,0 27,1 Η σύγκρουση μεταξύ αντιοργανωσιακών και οργανωσιακών στους κόλπους της Ιεραρχίας- ο εμφύλιος πόλεμος στην Εκκλησία
  28. ↑ «Εκκλησία της Ελλάδος - ανακοίνωση της Συνοδικής Επιτροπής επί των Αιρέσεων». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Νοεμβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 2016. 
  29. ↑ άρθρο του Μητροπολίτη Μεσογαίας Νικολάου
  30. ↑ 30,0 30,1 Καταφύγιο Ιδεών, Χρήστος Γιανναράς, Εκδόσεις "Δόμος" 1987/Εκδόσεις Ίκαρος» 2000
  31. ↑ Θεοκλήτου Στράγκα, Εκκλησίας Ελλάδος Ιστορία εκ πηγών αψευδών, τομ. Β΄, Αθήναι 1970, σελ. 1215

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Πολύκαρπος Καραμούζης, Κράτος, εκκλησία και εθνική ιδεολογία στη νεώτερη Ελλάδα: κλήρος, θεολόγοι και θρησκευτικές οργανώσεις στο μεσοπόλεμο, Διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών-Τμήμα Κοινωνιολογίας, 2004, σελ. 301-350 [1]
  • Ορθόδοξος Χριστιανική Αδελφότης «Απολύτρωσις»
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ορθόδοξες_χριστιανικές_αδελφότητες&oldid=10776907"