Παπικό πρωτείο

Ο Χριστός παραδίδει στον Πέτρο τα κλειδιά της εξουσίας, λεπτομέρεια από νωπογραφία του Πιέτρο Περουτζίνο, 335 x 550 εκ., Καπέλα Σιξτίνα, Βατικανό.

Το Παπικό πρωτείο είναι η αποστολική εξουσία του Επισκόπου Ρώμης, επί των υπόλοιπων εκκλησιών, Λατινικών και Ανατολικών, που αποτελούν την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Αποκαλείται επίσης Πρωτείο του Ρωμαίου Ποντίφικα, Πρωτείο του Πέτρου, ή Ρωμαϊκό πρωτείο.

Για τις απόψεις άλλων εκκλησιών σχετικά με το Παπικό πρωτείο, βλ. και άρθρο Παπικό πρωτείο (θέσεις άλλων δογμάτων)).

Ο Πέτρος στην Καινή Διαθήκη

Ένα απο τα επιχειρήματα των Ρωμαιοκαθολικών θεολόγων, για την ανωτερότητα του Αγίου Πέτρου σε σχέση με τους υπόλοιπους Αποστόλους, είναι το γεγονός ότι το όνομα του Πέτρου αναφέρεται 195 φορές στην Καινή Διαθήκη, σε αντίθεση με αυτά των υπόλοιπων αποστόλων, τα οποία συνολικά δεν ξεπερνάνε τις 130 αναφορές στην Καινή Διαθήκη.

Επίσης, ο Άγιος Ματθαίος, αποκαλεί τον Άγιο Πέτρο, "Πρώτο", όρο που χρησιμοποιούσε ο Άγιος Ματθαίος και αλλού στο Ευαγγέλιό του με την έννοια του πρωτείου εξουσίας. Επειδή μετά τον Πέτρο, ο οποίος αποκαλείται Πρώτος, δεν ακολουθούν άλλοι απόστολοι με τον χαρακτηρισμό του δεύτερου, τρίτου κτλ., φαίνεται ότι ο χαρακτηρισμός Πρώτος δεν έχει αριθμητικό χαρακτήρα αλλά χρησιμοποιείται για να περιγράψει το αξίωμα του Πέτρου καθώς εκείνη την εποχή, στη Λατινική και Ελληνική φρασεολογία, ο χαρακτηρισμό "Πρώτος" περιέγραφε κάποιο ουσιαστικό Πρωτείο.

Τέλος, η αλλαγή ονόματος του Σίμωνα σε Πέτρο, δείχνει αλλαγή στο ρόλο και την αποστολή του, όπως έγινε και στην περίπτωση του Αβραάμ. Δηλαδή, ο Χριστός, θέλοντας να τονίσει ότι ο Σίμων θα είχε τον ρόλο της κεφαλής της Χριστιανικής Εκκλησίας, του θεμέλιου και της Πέτρας της Καθολικής διδασκαλίας, άλλαξε το όνομά του σε Πέτρο.

Πολλοί μη-Ρωμαιοκαθολικοί θεολόγοι, θεωρούν ότι ο Πέτρος δεν μπορεί να είναι η Πέτρα της Εκκλησίας, αφού ο ίδιος ο Θεός, αποκαλείται η Πέτρα σε πολλά εδάφια Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Όμως, για παράδειγμα, και ο Ιωσήφ, ο γιος του Ιακώβ, αποκλήθηκε «η Πέτρα του Ισραήλ». (Γένεση 49:24). Ενώ, στους Ψαλμούς (18:2) λέει "Εσύ είσαι Κύριε, το καταφύγιό μου, το φρούριό μου και ο ελευθερωτής μου. Θεέ μου είσαι ο βράχος μου.". Εδώ, ο βράχος (ή πέτρα) είναι ο ίδιος ο Θεός. Κατά τους καθολικούς θεολόγους, το ένα εδάφιο της Παλαιάς Διαθήκης, όπου βράχος (ή πέτρα) αποκαλείται ο Ιωσήφ, δεν αναιρεί το άλλο όπου "πέτρα" αποκαλείται ο Θεός, αλλά πέτρα είναι ο ίδιος ο Θεός, ο οποίος όμως, σύμφωνα με το Σχέδιό του για τη σωτηρία του ανθρώπου, έκανε και απλούς ανθρώπους, όπως τον Πέτρο και τον Ιωσήφ, πέτρες της Εκκλησίας του. Επιπρόσθετα ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος χαρακτηρίζει τους Αποστόλους «ομότιμους» ενώ, στην Εις Γαλάτας Ομιλία του αναφέρει «Τώ γούν Πέτρω ειπών «μακάριος ει Σίμων Βάρ Ιωννά» και επαγειλάμενος τα θεμέλια της Εκκλησίας, επί της ομολογίας αυτού καταθήσεται». Η ομιλία αυτή σήμερα θεωρείται αυθεντική, πολλοί όμως λατίνοι θεολόγοι, θεωρούν πως το εδάφιο είναι νοθευμένο, έστω και αν μια τέτοια άποψη στο συγκεκριμένο χωρίο, είναι δύσκολο να επαληθευτεί.

Πατερικά κείμενα

Πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας υποστήριξαν το πρωτείο του Πάπα. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία θεωρεί ότι το Παπικό Πρωτείο διαμορφώνεται διαφορετικά ανάλογα με τις ανάγκες της Εκκλησίας σε κάποια δεδομένη χρονική στιγμή. Έτσι, το σημερινό Πρωτείο μπορεί να μην είναι πανομοιότυπο με το Πρωτείο των πρώτων Χριστιανικών χρόνων, παρ´όλα αυτά, η σημαντικότητα και η αναγκαιότητά του στη διατήρηση της Εκκλησιαστικής ενότητας είναι αδιαμφισβήτητη.

Τερτυλλιανός, 220 μ.Χ.: Ο Κύριος είπε στον Πέτρο, "Πάνω σ´αυτήν την Πέτρα θα οικοδομήσω την Εκκλησία μου, σε σένα δίνω τα κλειδιά της βασιλείας των ουρανών και ότι έχεις δέσει ή λύσει στη γη θα είναι λυμένο ή δεμένο στους ουρανούς" (Ματθ. 16:18-19). Πάνω σε σένα Πέτρο, λέει ο Κύριος, θα χτίσω την Εκκλησία μου, και σε εσένα θα δώσω τα κλειδιά, όχι στην υπόλοιπη Εκκλησία.

Σύνοδος της Σαρδικής, 342 μ.Χ.: Αν εκθρονιστεί κάποιος Επίσκοπος, μετά από απόφαση όλων των γειτονικών Επισκόπων, και αν ο ίδιος αποφασίσει να επιμείνει, δεν μπορεί να μπει άλλος Επίσκοπος στη θέση του μέχρι να αποφασίσει και να κρίνει ο Επίσκοπος Ρώμης

Επιφάνειος ο Σαλαμίνος, περ. 370 μ.Χ.: [Ο Πέτρος] είναι ο κορυφαίος των Αποστόλων, η στέρεη πέτρα πάνω στην οποία αναπαύεται η αμετακίνητη πίστη. (Ancoratus ix.34· Adversus Haereses lix.7, 8)

Δίδυμος ο Τυφλός, 379 μ.Χ.: [Ο Πέτρος] είναι ο κορυφαίος, η κεφαλή, ο οποίος ήταν πρώτος μεταξύ των Αποστόλων, μέσω του οποίου έλαβαν οι υπόλοιποι τα κλειδιά. (De Trinitate i.27, 30· ii.10, 18).

Ιερεμίας, 396 μ.Χ.: Δεν έχω άλλο Κύριο, παρά μόνο τον Χριστό και δεν επιθυμώ να είμαι σε ένωση με κανέναν άλλο παρά μόνο εσάς [Η επιστολή απευθύνεται στον Πάπα Δάμασο Α'], δηλαδή με την Αγία Έδρα του Πέτρου. Επειδή γνωρίζω ότι αυτή [η Έδρα] είναι η Πέτρα πάνω στην οποία η Εκκλησία οικοδομήθηκε. Οποιοσδήποτε λαμβάνει τον αμνό [δηλαδή Θεία Λειτουργία], έξω από αυτό τον οίκο [δηλ. από εκκλησία που δεν είναι σε ένωση με τη Ρώμη] είναι βέβηλος. Όποιος δεν είναι εντός της Κιβωτού του Νώε, θα χαθεί στην πλημμύρα.

Αυγουστίνος, 397 μ.Χ.: Πολλοί λόγοι με κρατάνε κοντά στην Καθολική Εκκλησία [η Καθολική Εκκλησία τότε αποτελούταν από τη Δυτική και την Ανατολική Εκκλησία]... [...] Η αποστολική διαδοχή των ιερέων, ξεκινώντας από την Έδρα του Πέτρου, στον οποίο έδωσε το καθήκον να φροντίζει το ποίμνιο ο Κύριος, μέχρι και τον σημερινό Επίσκοπο της Έδρας αυτής, Πάπα Σιρίκιο. .

Πάπας Γρηγόριος Α', 597 μ.Χ.: Για αυτούς που γνωρίζουν το Ευαγγέλιο, είναι προφανές ότι με εντολή του Κυρίου, η φροντίδα ολόκληρης της Εκκλησίας δόθηκε στα χέρια του αγίου Αποστόλου και κεφαλής όλων των Αποστόλων, Πέτρο. Γιατί, σε αυτόν είπε, Πέτρο, με αγαπάς; Τάιζε τα πρόβατά μου (Ιωάνν. 21:17). Σε αυτόν είπε, Σίμων! Ο σατανάς θέλει να σε δοκιμάσει σαν το σιτάρι στο κόσκινο, αλλά εγώ προσευχήθηκα για σένα Πέτρο, να μην σε εγκαταλείψει η πίστη σου. Και όταν ξαναβρείς την πίστη σου, στήριξε τους αδερφούς σου (Λουκ. 22:31). Σε αυτόν είπε, Εσύ είσαι Πέτρος και πάνω σε αυτήν την Πέτρα θα οικοδομήσω την Εκκλησία μου και οι πύλες της κολάσεως δεν θα την κατανικήσουν. Και σε σένα θα δώσω τα κλειδιά της Βασιλείας των Ουρανών και ό,τι δέσεις ή λύσεις στη γη, θα είναι δεμένο ή λυμένο στους ουρανούς (Ματθ. 16:18).

Ιδού, έλαβε τα κλειδιά της βασιλείας των ουρανών και τη δύναμη να λύνει και να δένει, η φροντίδα και η εξουσία σε ολόκληρη την Εκκλησία δόθηκε στα χέρια του [Πέτρου] και όμως δεν θέλει να αποκαλείται οικουμενικός απόστολος, ενώ ο άγιος άνθρωπος και συνιερωμένος μου, ο Ιωάννης επιθυμεί να αποκαλείται Οικουμενικός Πατριάρχης. Αναγκάζομαι να φωνάξω δυνατά και να πω, Ο tempora, Ο mores!

Εφραίμ ο Σύρος, 351 μ.Χ.: [Είπε ο Ιησούς:] Σίμων, μαθητή μου, σε έκανα το θεμέλιο της Αγίας Εκκλησίας. Σου έδωσα την ονομασία Πέτρος, διότι εσύ θα υποστηρίξεις όλα της τα κτήρια [της Εκκλησίας]. Εσύ είσαι αυτός που θα επιθεωρεί όσους θα χτίσουν πάνω στη γη μια εκκλησία στο όνομά Μου. Αν πάνε να χτίσουν κάτι που είναι λάθος, εσύ, το θεμέλιο, θα τους καταδικάσεις. Εσύ είσαι η κορυφή του συντριβανιού απ´όπου η διδασκαλία μου πηγάζει, είσαι ο αρχηγός των μαθητών μου. Μέσω εσένα θα δώσω σε όλους τους ανθρώπους να πιούνε. You are the inspector of those who will build on Earth a Church for me. If they should wish to build what is false, you, the foundation, will condemn them. You are the head of the fountain from which my teaching flows; you are the chief of my disciples. Through you I will give drink to all peoples. Τη δικιά σου ζωοδώχο γλύκα είναι που διανέμω. Διάλεξα εσένα να είσαι, σαν τον πρωτότοκο στην Εκκλησία μου έτσι ώστε ως κληρονόμος και διάδοχός μου, να τη διαχειριστείς και να πράττεις το θέλημά μου. Σου έδωσα τα κλειδιά του βασιλείου μου. Ιδού, σου έχω δώσει εξουσία πάνω σε όλους μου τους θησαυρούς.

Από τις πατερικές σημειώσεις φαίνεται ότι ο Επίσκοπος Ρώμης κατείχε το Πρωτείο στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία. Ειδικά η σημείωση του Εφραίμ του Σύρου μας δίνει μια εικόνα, όσον αφορά στην εξουσία του Πέτρου και των διαδόχων του, η οποία δεν απέχει και πολύ από τη σημερινή μορφή εξουσίας και Πρωτείου του Πάπα στην Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

Ο ρόλος του Πάπα στις Οικουμενικές Συνόδους

Μελετώντας τα πρακτικά των επτά πρώτων Οικουμενικών Συνόδων, μπορούμε να δούμε ότι το Παπικό πρωτείο αποτέλεσε τότε μία Εκκλησιαστική πραγματικότητα σε Ανατολή και Δύση, στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία.

Σύνοδος της Εφέσου, 431

"Ο Φίλιππος, πρεσβύτερος και απεσταλμένος της Αποστολικής Έδρας είπε: Δεν υπάρχει αμφιβολία και πράγματι πάντοτε ήταν γνωστό σε όλους, ότι ο Άγιος και ευλογητός Πέτρος, έξαρχος και πρωτοκορυφαίος των Αποστόλων, βάση πίστεως και θεμέλιο της Καθολικής Εκκλησίας, έλαβε τα κλειδιά της βασιλείας από τον Κύριο Ιησού Χριστό, τον Σωτήρα και Λυτρωτή των ανθρώπων, και πως σε αυτόν [τον Πέτρο] δόθηκε η εξουσία να λύνει και να δένει αμαρτίες, ο οποίος όπως σήμερα έτσι και πάντοτε ζει και κρίνει μέσω των Διαδόχων του. Ο Άγιος και Ευλογητός Πάπας Κελεστινός, σύμφωνα με την Αποστολική διαδοχή, είναι ο διάδοχός του και κατέχει τη θέση του [Πέτρου], και ο οποίος [Καιλεστίνος] έστειλε εμάς για να τον εκπροσωπήσουμε σε αυτή την άγια σύνοδο, την οποία συγκάλεσαν οι Χριστιανοί Αυτοκράτορες, επιθυμώντας να προστατέψουν την Καθολική πίστη.

(Απόσπασμα από τα πρακτικά της 2ης συνεδρίασης)

Σύνοδος της Χαλκηδόνας, 451

Ο Πασχασινός, ο ευλογητός επίσκοπος απεσταλμένος της Αποστολικής Έδρας, σηκώθηκε ανάμεσα στους υπόλοιπους και είπε: Καθοδηγηθήκαμε από τον ευλογητό και αποστολικό επίσκοπο της Ρώμης, ο οποίος είναι η Κεφαλή όλων των Εκκλησιών του Χριστού. [...]

Ο Λουκέντιος, επίσκοπος που εκπροσωπούσε την Αποστολική Έδρα, είπε: ...Ο Διόσκορος τόλμησε να συγκαλέσει σύνοδο χωρίς την άδεια της Αποστολικής Έδρας, πράγμα που ποτέ δεν έχει γίνει στην Καθολική Εκκλησία (Ανατολική και Δυτική Εκκλησία) και ούτε πρόκειται ποτέ να γίνει.

(Απόσπασμα από τα πρακτικά της 1ης συνεδρίασης)

Όταν ο Άγιος Πέτρος, εμπνευσμένος από τον Θεό, έκανε μια μαρτυρία η οποία υπήρξε ευεργετική για όλα τα έθνη, είπε, "Εσύ είσαι ο Χριστός, ο Υιός του Θεού." κάνοντας τον εαυτό του άξιο του χαρακτηρισμού "ευλογητός" που του έδωσε ο Κύριος και απέκτησε τη σταθερότητα από την αρχική Πέτρα (τον Χριστό), η οποία σταθερότητα έγινε αρετή και όνομά του, με την οποία σταθερότητα και από αποκάλυψη από τον Θεό Πατέρα, ομολόγησε ότι ο Ιησούς ήταν ο Υιός του Θεού και ο Χριστός.

(Από την Επιστολή του Πάπα Λέοντα)

Ο Πάπας Λέοντας, Αρχιεπίσκοπος όλων των Εκκλησιών, ο οποίος αναθεμάτισε την αίρεση του Νεστόριου και του Ευτύχιου, δείχνοντας μας ποια είναι η αληθινή πίστη.

(Απόσπασμα από τα πρακτικά της 4ης συνεδρίασης)

Για να γνωστοποιήσουμε στον Πάπα Λέοντα, τον αποστολικό Επίσκοπο ο οποίος έχει την εξουσία επάνω σε ολόκληρη την Καθολική Εκκλησία.

(Απόσπασμα από τα πρακτικά της 6ης συνεδρίασης)

Β' Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως, 553

[Απευθυνόμενοι προς τον Επίσκοπο Ρώμης:] Όπως οι Άγιοι Απόστολοι και οι Άγιοι Πατέρες και οι τέσσερις σύνοδοι, έτσι κι εμείς θα σας δεχθούμε ως την κεφαλή [της Εκκλησίας] μας, ως πατέρα και ως Πρώτο..."

Γ' Σύνοδος Κωνσταντινουπόλεως, 680-1

Γιατί έλαβε [Ο Άγιος Πέτρος] από τον σωτήρα τον ίδιο, με τρεις εντολές, το καθήκον να ταΐζει τα πνευματικά πρόβατα της Εκκλησίας, υπό την προστατευτική ασπίδα του [Πέτρου] η Αποστολική Εκκλησία δεν έφυγε ποτέ από το μονοπάτι της αλήθειας προς καμία κατεύθυνση λάθους και αίρεσης, του οποίου την εξουσία, ως Πρώτου από όλους τους Αποστόλους, όλη η Καθολική Εκκλησία και οι Οικουμενικές Σύνοδοι έχουν πιστά αγκαλιάσει και ακολουθήσει σε όλα, και όλοι οι άγιοι Πατέρες έχουν δεχθεί την Αποστολική του διδασκαλία, μέσω του οποίου [Πέτρου και των διαδόχων του στην Έδρα της Ρώμης] έχουν εγκριθεί ως οι πιο φωτισμένοι της Εκκλησίας του Χριστού, και οι άγιοι ορθόδοξοι Γιατροί και Πατέρες έχουν ακολουθήσει, ενώ οι αιρετικοί καταδιώκουν την Έδρα του [τη Ρώμη] με ψεύτικες κατηγορίες και μίσος.

Η Ορθόδοξη πίστη, η οποία χτίστηκε πάνω στη στερεά πέτρα της Εκκλησίας του Πέτρου, του Πρώτου από όλους τους Αποστόλους, με τη Χάρη και την καθοδήγηση του οποίου παραμένει ελεύθερη από κάθε λάθος και αίρεση, την οποία πίστη [του Πέτρου] πρέπει όλοι οι Αυτοκράτορες και οι ιερείς, όλος ο κλήρος και ο λαός, ομόφωνα να μαρτυρούν και να κηρύττουν, για την σωτηρία των ψυχών τους."

Για να είναι κάποιος στην πληρότητα της Ορθόδοξης πίστης, πρέπει να είναι σε πλήρη κοινωνία με εμένα, δηλαδή σε πλήρη κοινωνία με τον Άγιο Πέτρο, του οποίου την εξουσία, εγώ, ανάξια, ασκώ.

(Επιστολή του Πάπα Αγάθωνος στον Ρωμαίο Αυτοκράτορα)

Β' Σύνοδος Νικαίας, 787

Αν παραμένετε στην Ορθόδοξη πίστη από την οποία ξεκινήσατε, πρέπει με όλα τα μέσα σας να αναστηλώσετε τις άγιες εικόνες ξανά σε αυτά τα μέρη, όπως ο ευσεβής Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, και η οσία Ελένη, οι οποίοι διέδωσαν την ορθόδοξη Πίστη και εξύψωσαν την αγία Καθολική και Αποστολική Ρωμαϊκή Έδρα ως την πνευματική σας μητέρα, την οποία μαζί με τους υπόλοιπους ορθόδοξους αυτοκράτορες αναγνώρισαν ως την κεφαλή όλων των Εκκλησιών.

(Επιστολή του Πάπα Αδριανού στη Σύνοδο, αναγνώσθηκε στην 2η συνεδρίαση)

Συνάντηση στη Ραβέννα

«^41. Αμφότεραι αι πλευραί συμφωνούσιν ότι η κανονική αυτή τάξις ανεγνωρίζετο υπό πάντων κατά την περίοδον της αδιαιρέτου Εκκλησίας. Περαιτέρω, συμφωνούσιν ότι η Ρώμη, ως η Εκκλησία η οποία, κατά την έκφρασιν του Αγ. Ιγνατίου Αντιοχείας. "προκάθηται εν αγάπη" (Προς Ρωμ., Πρόλογος), κατείχε την πρώτην θέσιν εν τη τάξει και ότι ο επίσκοπος Ρώμης ήτο, ως εκ τούτου, ο πρώτος μεταξύ των πατριαρχών. Διαφωνούσι, παρά ταύτα, επί της ερμηνείας των ιστορικών στοιχείων εκ της περιόδου ταύτης, θεωρούσαι τας προνομίας του επισκόπου Ρώμης ως πρώτου ζήτημα ήδη διαφοροτρόπως κατανοηθέν κατά την πρώτην χιλιετίαν. ^42. Η συνοδικότης επί του παγκοσμίου επιπέδου, ασκούμενη υπό των οικουμενικών συνόδων, υπονοεί ενεργόν ρόλον του επισκόπου Ρώμης ως πρώτου των επισκόπων των μειζόνων καθεδρών, εν τη ομοφωνία των συναθροιζομένων επισκόπων, Καίτοι ο επίσκοπος Ρώμης ου συνεκάλεσε τας οικουμενικάς συνόδους των πρώτων χριστιανικών αιώνων και ουδέποτε προήδρευσε τούτων, ενεπλέκετο, παρά ταύτα, στενώς εν τη διαδικασία λήψεως αποφάσεων υπό των συνόδων. ^43. Το πρωτείον και η συνοδικότης αλληλεξαρτώνται εν αμοιβαιότητι. Δι' ό το πρωτείον επό των διαφόρων επιπέδων του βίου της Εκκλησίας, τοπικής, περιφερειακής και παγκοσμίου, δέον όπως θεωρείται αεί εντός του περιβάλλοντος της συνοδικότητος, και η συνοδικότης ωσαύτως εντός του περιβάλλοντος του πρωτείου. [...] ^44. Εν τη ιστορία της Ανατολής και της Δύσεως, τουλάχιστον μέχρι του ενάτου αιώνος, ανεγνωρίζετο, διά το πρώτον ή την κεφαλήν [...] παγκοσμίως, δια τον επίσκοπον Ρώμης ως πρώτον μεταξύ των πατριαρχών. Η διάκρισις αύτη επιπέδων ου μειοί την μυστηριακήν ισότητα παντός επισκόπου ή την καθολικότητα εκάστης τοπικής Εκκλησίας. ^45. Το ερώτημα περί του ρόλου του επισκόπου Ρώμης εν τη κοινωνία πασών των Εκκλησιών παραμένει προς μελέτην εις μεγαλύτερο βάθος». (Κείμενο της Ραβέννας παρ. 41-45)

Δείτε επίσης

• Σχίσμα του 867
• Δωρεά του Κωνσταντίνου
• Άγιος Πέτρος
• Παπικό πρωτείο (θέσεις άλλων δογμάτων)
• Ιστορία της Καθολικής Εκκλησίας
• Καθολική Εκκλησία
• Σχίσμα του 1054
• Τα Πρεσβεία τιμής των Εκκλησιών
• Contra errores Graecorum

Πρόσθετη ανάγνωση

• Καθολική Εγκυκλοπαίδεια, άρθρο «Ο Πάπας», στην αγγλική.
• The Pope and the Ecumenical Councils.
• Απόστολος Γιαννόπουλος, Το Πρωτείο του Επισκόπου Ρώμης στην Οικουμένη του 21ου αιώνα, Διαδακτορική Διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, 2013 [1] .
• Ευθύμιος Ζιώγας, Διαμόρφωση και εξέλιξη του Παπικού Πρωτείου μέχρι τη Β' Βατικανή Σύνοδο, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας, 2009 [2].
• Σκοτ Μπάτλερ, JESUS, PETER & THE KEYS: A Scriptural Handbook on the Papacy ISBN 1-882972-54-6
• π. Thodore Stylianopoulos, "Η Βιβλική βάση του Πρωτείου", Δελτίο Βιβλικών Μελετών, τόμος 23 (Ιανουάριος-Ιούνιος 2005), σελ. 7-32.