Πρωτόγραμμα

Ἀριστοτέλους ἔργα (Opera). Από το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου, Βενετία 1495.

Το πρωτόγραμμα ή αρχίγραμμα είναι ένα γράμμα στην αρχή μιας λέξης, ενός κεφαλαίου, ή μιας παραγράφου που είναι μεγαλύτερο από το υπόλοιπο κείμενο και συνήθως καλλιγραφικό. Το πρωτόγραμμα έκανε την εμφάνιση του από τα χειρόγραφα κείμενα και βιβλία αλλά διατηρήθηκε στη συνέχεια και με την ανάπτυξη της τυπογραφίας. Αξίζει να επισημάνουμε ότι ακόμα και σήμερα υπάρχουν εφημερίδες που κάνουν χρήση του πρωτογράμματος.Τα πρωτογράμματα στα έντυπα βιβλία αποτελούν, στην ουσία, συνέχεια της κωδικογραφικής παράδοσης, καθώς πρωτογράμματα διαφόρων μεγεθών και σχεδιαστικού ύφους μικρογράφονταν στην αρχή των κεφαλαίων και παραγράφων. Η παράδοση αυτή πέρασε και στο έντυπο, αρχικά μάλιστα τα πρωτογράμματα δεν ήταν τυπωμένα, αλλά στη θέση τους υπήρχε κενό, το οποίο στη συνέχεια έπρεπε να συμπληρωθεί από τους μικρογράφους. Από την τελευταία δεκαετία του 15ου αιώνα όμως, διάσημοι τυπογραφικοί οίκοι, της Βενετίας κυρίως, εμπλούτισαν την κάσα των τυπογραφικών στοιχείων τους όχι μόνο με διαφόρων μεγεθών και σχεδιασμού πρωτογράμματα, αλλά και με άλλο παρεμφερές διακοσμητικό υλικό, όπως επίτιτλα και κοσμήματα, που εκτυπώνονταν στο τέλος κεφαλαίων ή ως δηλωτικά της αλλαγής παραγράφων.

Χρήση στη Βυζαντινή εποχή

Για τη διακόσμηση των χειρογράφων, τη σχεδίαση των κοσμημάτων, και την καλλιγράφηση των πρωτογραμμάτων, οι καλλιτέχνες γραφείς, χρησιμοποιούσαν κόκκινη μελάνη προκειμένου να τραβήξουν την προσοχή του αναγνώστη. Το πορφυρό ήταν κόκκινο χρώμα που παρασκευαζόταν από το κοχύλι πορφύρα. Το χρώμα αυτό ήταν εξαιρετικά ακριβό και το χρησιμοποιούσαν στα αυτοκρατορικά βιβλιογραφικά εργαστήρια για πολύτιμα χειρόγραφα.Η χρήση του χρυσού γινόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις για τη γραφή των τίτλων και των πρωτογραμμάτων.