Πυριτιδόμυλοι Δημητσάνας

Πυριτιδόμυλοι Δημητσάνας
Ο μηχανισμός του πυριτιδόμυλου.
Δημητσάνα Πυριτιδόμυλοι Δημητσάνας
Γενικές πληροφορίες
Γεωγραφικές συντεταγμένες	37°35′44″N 22°2′22″E
Τοποθεσία	Δημητσάνα Αρκαδίας
Χώρα	Ελλάδα
Ολοκλήρωση	Μέσα του 18ου αιώνα.
Λειτουργία	19ος αιώνας
Ανακαίνιση	1821
Χρήση	παραγωγή πυρίτιδας
Ιδιοκτήτης	Αδελφοί Σπηλιωτόπουλοι (μετά την ανακαίνιση)
Σχεδιασμός και κατασκευή
Δημιουργός	Μητροπολίτης Ανανίας
δεδομένα (π)

Οι πυριτιδόμυλοι ή μπαρουτόμυλοι της Δημητσάνας ήταν υδροκίνητες εγκαταστάσεις, που χρησιμοποιήθηκαν κατά την Επανάσταση του 1821 για την κατασκευή πυρίτιδας (μπαρουτιού).

Η σχέση της Δημητσάνας με το μπαρούτι - οι πρώτοι πυριτιδόμυλοι

Η Δημητσάνα Αρκαδίας.

Η Δημητσάνα είχε μεγάλη παραγωγή νίτρου, βασικού συστατικού της πυρίτιδας. Το πλεονέκτημα αυτό, θέλησαν να εκμεταλλευτούν οι Τούρκοι και οι Βενετοί, που κατά καιρούς ήλεγχαν τη συγκεκριμένη περιοχή. Μάλιστα, οι πρώτοι, κατά τον 17^ο αιώνα, κατασκεύασαν στην πόλη δημόσιο πυριτιδοποιείο. Παράλληλα, και οι γηγενείς ασχολήθηκαν με την κατασκευή μπαρουτιού και, με την πάροδο του χρόνου, εξελίχθηκαν σε ικανούς πυριτιδοποιούς. Μάλιστα, ο μητροπολίτης Ανανίας έκτισε δύο μπαρουτόμυλους, περί τα μέσα του 18^ου αιώνα, οι οποίοι, όμως, καταστράφηκαν από τους Τούρκους, το έτος 1767.

Η παραγωγή πυρίτιδας κατά την Επανάσταση του 1821

Σημαντική ήταν η συνεισφορά των πυριτιδόμυλων της Δημητσάνας στην Επανάσταση του 1821, αφού παρήγαν τεράστιες ποσότητες μπαρουτιού, με τις οποίες προμηθεύονταν οι αγωνιστές. Εξ αιτίας της απομακρυσμένης θέσης και του απόκρημνου εδάφους της περιοχής, οι πυριτιδόμυλοι μπορούσαν να λειτουργούν άφοβα, χωρίς τον κίνδυνο να τους αντιληφθούν οι Τούρκοι. Η παραγωγική μονάδα της πόλης αριθμούσε 14 τέτοιες εγκαταστάσεις. Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, οι Δημητσανίτες απέκτησαν φήμη δεξιοτεχνών πυριτιδοποιών. Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, μάλιστα, αναφέρει πως αποφευγόταν η στρατολόγησή τους, για να μπορούν να επιδίδονται απερίσπαστοι στην παραγωγή μπαρουτιού. Λόγω της έλλειψης χαρτιού, χρησιμοποιήθηκαν σε μεγάλη έκταση ως πρώτη ύλη σελίδες εκκλησιαστικών και άλων βιβλίων, ανεκτίμητης αξίας.

Οι αδελφοί Σπηλιωτόπουλου

Οι πιο σημαντικοί παραγωγοί πυρίτιδας στη Δημητσάνα, ήταν οι αδελφοί Σπηλιωτόπουλου - Νικόλαος και Σπυρίδων. Πριν την Επανάσταση, κατοικούσαν στην Ύδρα, όπου διατηρούσαν εμπορικό κατάστημα. Το 1818 μυήθηκαν από τον Αναγνωσταρά στη Φιλική Εταιρεία. Από τότε, γεννήθηκε στο μυαλό τους η ιδέα της αναδημιουργίας του πυριτιδοποιείου της Δημητσάνας, αφού συνειδητοποίησαν πως το χειροποίητο μπαρούτι, που μέχρι τότε παρασκευαζόταν στην περιοχή, δεν επαρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες του Αγώνα. Έτσι, αφού έκλεισαν την επιχείρησή τους, εγκαταστάθηκαν εκεί, και με τη συνδρομή άλλων μελών της Φιλικής Εταιρείας, κατάφεραν να ξαναχτίσουν τους κατεστραμμένους πυριτιδόμυλους του μητροπολίτη Ανανία. Μετά την έναρξη της επαναστάσεως, ο αριθμός των μπαρουτόμυλων αυξήθηκε από δύο σε δεκατέσσερις, ενώ η παραγωγή πυρίτιδας ξεπερνούσε τις 150 οκάδες την ημέρα. Αυτές οι ποσότητες αξιοποιούνταν από τα ελληνικά στρατεύματα, όχι μόνο στην Πελοπόννησο, αλλά και σε άλλες περιοχές, όπως στη Μακεδονία, στην Κασσάνδρα, στο Άγιο Όρος, στην Κρήτη και στη Θεσσαλία.

Η αποκάλυψη του μυστικού στους Τούρκους

Το μυστικό των πυριτιδόμυλων, όμως, δεν μπόρεσε να μείνει κρυφό. Όταν αποκαλύφθηκε στον Τούρκο διοικητή της Τριπολιτσάς, εκείνος απέστειλε στη Δημητσάνα ανακριτή με ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις. Όμως, ένας ευφυής κάτοικος της πόλης, ο Θύμιος Μπόκας, κατάφερε με ένα τέχνασμα να τον καθυστερήσει, δίνοντας χρόνο στους Δημητσανίτες να μετακινήσουν το μπαρούτι από τις κρυψώνες που είχαν γνωστοποιηθεί στους Τούρκους, σε ασφαλή μέρη. Τελικά, ο ανακριτής δε βρήκε τίποτα και αφού σφράγισε, για τυπικούς λόγους, τους πυριτιδόμυλους, αποχώρησε. Παράλληλα, για να αποτρέψουν τους Τούρκους από το να γκρεμίσουν τους μπαρουτόμυλους, όπως αρχικά σχεδίαζαν, οι Δημητσανίτες τους προμήθευσαν με νοθευμένο μπαρούτι. Έτσι, η πυρίτιδα της Δημητσάνας θεωρήθηκε από τους Τούρκους πως ήταν κακής ποιότητας, και κατά συνέπεια, αυτοί δεν ενόχλησαν ξανά την πόλη.

Η λειτουργία των πυριτιδόμυλων

Ο μηχανισμός παραγωγής μπαρουτιού ενός πυριτιδόμυλου. Βρίσκεται στο μουσείο Υδροκίνησης, στη Δημητσάνα.

Για να κατασκευαστεί η πυρίτιδα, χρειάζονταν τρία υλικά: θειάφι, κάρβουνο και νίτρο. Η συλλογή του κάρβουνου ήταν σχετικά εύκολη, αφού αυτό παρασκευαζόταν από την καύση φυτικής ύλης. Αντιθέτως, δυσκολία παρουσίαζε η κατασκευή του νίτρου, που παραγόταν από τον βρασμό ζωικών ακαθαρσιών. Το θειάφι, οι Δημητσανίτες το έπαιρναν από άλλες περιοχές. Τελικά, τα υλικά μεταφέρονταν στους πυριτιδόμυλους, και τα τοποθετούσαν σε ξύλινα χαβάνια (=γουδιά), που βρίσκονταν μέσα σ’ αυτούς. Ύστερα, το νερό, που έπεφτε με δύναμη, κινούσε μια ξύλινη φτερωτή. Η φτερωτή, συνδεόταν με έναν άξονα, που με τη σειρά του συνδεόταν με κόπανα, τα οποία άλεθαν και αναμειγνύαν τα συστατικά. Έτσι, παραγόταν η πυρίτιδα. Το μπαρούτι που παραγόταν, αποθηκευόταν προσωρινά σε μια αποθήκη που είχε ο πυριτιδόμυλος.

Πηγές

• Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού (2010). Σπηλιωτόπουλου Αδελφοί. Ανακτήθηκε από: https://argolikivivliothiki.gr/2010/01/24/%CF%83%CF%80%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CF%89%CF%84%CF%8C%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B4%CE%B5%CE%BB%CF%86%CE%BF%CE%AF/ (Προσπέλαση 20-01-2022).
• ΤοΒΗΜΑ Team (2021). Δημητσάνα: Οι μπαρουτόμυλοι που τροφοδότησαν την επανάσταση και η προδοσία. Ανακτήθηκε από: https://www.tovima.gr/2021/02/03/culture/i-prodosia-tis-dimitsanas-pos-sothikan-oi-mparoutomyloi-pou-trofodotisan-tin-epanastasi/ (Προσπέλαση 20-01-2022).
• Κωνσταντινίδου, Ε & Τσούρας, Β. (Επιστημ. υπευθ.) (2012-2013). Δημητσάνα (Τμήμα Β): Ιστορικά στοιχεία. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο - Σχολή Αρχιτεκτόνων-Μηχανικών. Αρχιτεκτονική ανάλυση παραδοσιακών κτηρίων και συνόλων. Ανακτήθηκε από: http://5a.arch.ntua.gr/project/1162/1361 (Προσπέλαση 25-01-2022).
• Η πυρίτιδα της Δημητσάνας (2017). Ψάρι Ηραίας - Αρκαδίας. Ανακτήθηκε από: http://www.opsarion.gr/irea/453-2017-05-08-13-49-36 (Προσπέλαση 20-01-2022).
• Παπαδόπουλος, Σ. (1997). Μπαρούτη, μπαρουτόμυλοι και αγώνας του '21. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ.