Σκέρτσο

Το σκέρτσο (ιταλ. scherzo, πληθυντικός scherzi) στην κλασική μουσική είναι μια σύντομη μουσική σύνθεση — μερικές φορές μια κίνηση (μουσικός όρος) από ένα μεγαλύτερο έργο, όπως από μια συμφωνία ή σονάτα. Ο ακριβής ορισμός του ανά τους αιώνες παρουσιάζει διαφορές, αλλά συνήθως αναφέρεται σε μια κίνηση που αντικαθιστά το μενουέτο ως η τρίτη κίνηση σε ένα έργο με 4 κινήσεις, όπως πολλές συμφωνίες, σονάτες ή κοντσέρτο κουαρτέτου εγχόρδων. Ο όρος μπορεί επίσης να σημαίνει μια αυτοτελή (ή μη) μουσική σύνθεση με γρήγορο ρυθμό (τέμπο), και ζωηρό και εύθυμο χαρακτήρα.

Προέλευση

Η ιταλική λέξη scherzo σημαίνει αστείο, παιχνίδισμα ή σκώμμα. Σπανιότερα έχει χρησιμοποιηθεί η με παρόμοια σημασία γαλλική λέξη μπαντινερί (badinerie ή battinerie). Κάποιες φορές ο όρος «σκερτσάντο» (scherzando) συναντάται στη μουσική σημειογραφία για να υποδείξει ότι ένα ένα μέρος του μουσικού έργου πρέπει να παιχθεί με ύφος ελαφρό και «παιχνιδιάρικο». Μια πρώιμη χρήση του όρου σκέρτσο στη μουσική ανευρίσκεται σε ελαφρά μαδριγάλια της πρώιμης εποχής του μπαρόκ, που αποκαλούνται συχνά scherzi musicali, π.χ.:

• Ο Κλαούντιο Μοντεβέρντι συνέθεσε δύο ομάδες έργων υπό αυτόν τον τίτλο, το 1607 και το 1632.
• Ο Αντόνιο Μπρουνέλλι συνέθεσε το Scherzi, Arie, Canzonette e Madrigale για φωνές και όργανα το 1616.
• Ο Γιόχαν Μπάπτιστ Σενκ συνέθεσε τα Scherzi musicale (14 σουίτες για βιόλα ντα γκάμπα και συνεχές βάσιμο).

Αργότερα ο όρος «σκέρτσο» (όπως και ο «μπαντινερί») αποδόθηκε από συνθέτες σε ορχηστρικά έργα με γρήγορους ρυθμούς και διπλό μέτρο, όπως στις εξής:

• Το σκέρτσο της Παρτίτας νο. 3 για κλειδοκύμβαλο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ.
• Η γνωστότερη «μπαντινερί»: η τελευταία κίνηση της Ορχηστρικής σουίτας νο. 2 σε σι ελάσσονα του Γ.Σ. Μπαχ.
• Μερικές γαλλικές ουβερτούρες των Κρίστοφ Γκράουπνερ και Γκέοργκ Φίλιπ Τέλεμαν.

Το σκέρτσο με τη μορφή που είναι γνωστότερο σήμερα αναπτύχθηκε, από το «μενουέτο και τρίο» και βαθμιαία το αντικατέστησε ως η τρίτη (και κάποιες φορές και η δεύτερη κίνηση σε συμφωνίες, κουαρτέτα εγχόρδων, σονάτες και άλλα παρόμοια έργα. Παραδοσιακά διατηρεί το τριπλό μέτρο και την τριμερή φόρμα του μενουέτου, αλλά είναι σημαντικά πιο γρήγορο.

Φόρμα

Το σκέρτσο είναι καθεαυτό μια δυαδική φόρμα, αλλά, όπως το μενουέτο, παίζεται συνήθως με το συνοδευτικό τρίο να ακολουθείται από μια επανάληψη, δημιουργώντας τη φόρμα A-B-A (τριμερή). Αυτό γίνεται κάποτε δύο φορές ή περισσότερο (A-B-A-B-A). Το μουσικό θέμα «Β» είναι ένα τρίο, ένα αντιθετικό μέρος, που δεν είναι γραμμένο απαραιτήτως για τρία μόνο όργανα, όπως συνέβαινε συχνά με το δεύτερο μενουέτο σε κλασικές σουίτες (το πρώτο Βρανδεμβουργιανό Κοντσέρτο περιέχει ένα περίφημο παράδειγμα). Σε κάποιες περιπτώσεις το σκέρτσο είναι σε φόρμα σονάτας, όπως π.χ. στην τρίτη κίνηση της 4ης Συμφωνίας του Μπραμς.

Εμφάνιση και παραδείγματα σε συνθέσεις

Τα σκέρτσα διαφέρουν σε κάποιες περιπτώσεις από την παραπάνω παραδοσιακή δομή με διάφορους τρόπους.

• Κάποια δεν διαθέτουν τριπλό μέτρο, π.χ. το σκέρτσο στην 4η Συμφωνία του Τσαϊκόφσκι, που είναι σε χρόνο 2/4, ή το μέρος του τρίο στο σκέρτσο της 2ης Συμφωνίας του ίδιου συνθέτη, που είναι σε χρόνο 2/8. Επίσης, ένα άλλο παράδειγμα είναι η Σονάτα για πιάνο No. 18 του Μπετόβεν. Η σονάτα αυτή είναι ασυνήθιστη και στο ότι έχει γραφεί σε πρότυπη φόρμα σονάτας αντί στη συνηθισμένη τριμερή φόρμα για μια τέτοια κίνηση, οπότε της λείπει το μέρος του τρίο. Αλλά και το σκέρτσο της ακολουθείται από ένα μενουέτο — ενώ οι περισσότερες σονάτες έχουν είτε σκέρτσο, είτε μενουέτο, αλλά όχι και τα δύο.
• Γιόζεφ Χάυντν συνέθεσε μενουέτα παρόμοια στον τόνο με σκέρτσα. Αλλά ήταν ο Μπετόβεν και ο Σούμπερτ εκείνοι που χρησιμοποίησαν ευρύτατα το σκέρτσο, με τον Μπετόβεν ειδικότερα να μετατρέπει τον ευγενικό ρυθμό του μενουέτου σε έναν πολύ πιο έντονο (κάποτε σχεδόν άγριο) χορευτικό ρυθμό. Στον Σούμπερτ πάλι, το σκέρτσο λαμβάνει τη μορφή ενός βιεννέζικου λαίντλερ.

Το σκέρτσο παρέμεινε μια καθιερωμένη κίνηση στα συμφωνικά και παρόμοια έργα σε όλο τον 19ο αιώνα και αργότερα. Από την άλλη, συνθέτες άρχισαν να συνθέτουν σκέρτσα ως ανεξάρτητα μουσικά έργα, εκτείνοντας τα όρια της μορφής αυτής.

• Τα πρώτα τρία από τα 4 σκέρτσα του Φρεντερίκ Σοπέν για πιάνο είναι ιδιαιτέρως «σκοτεινά», με έντονη ενέργεια, και δύσκολα θα μπορούσαν να εκληφθούν ως «παιχνιδίσματα». Ο Ρόμπερτ Σούμαν σχολίασε σχετικώς με αυτά τα κομμάτια: «Πώς θα έπρεπε να ντυθεί ο βαρύς χαρακτήρας όταν το παιχνίδισμα περιφέρεται με σκουρόχρωμα πέπλα;» Και τα 4 σκέρτσα είναι γραμμένα ως συνθέσεις με μία κίνηση, σε μια χωρίς προηγούμενο μεγάλη κλίμακα, που οδεύει πέρα από το προηγούμενο πρότυπο του Μπετόβεν για τα κλασικά έργα των πολλαπλών κινήσεων.
• Σε μια επιστολή του, ο Μπραμς αναφέρεται στο σκέρτσο από το 2ο κοντσέρτο του για πιάνο ως μια «μικρή τούφα σκέρτσου», σε ένα από τα χαρακτηριστικά σαρκαστικά του σχόλια, καθώς είναι μία βαριά μουσική κίνηση.
• Μερικά άλλα παραδείγματα σκέρτσων είναι η δεύτερη κίνηση της 10ης Συμφωνίας του Σοστακόβιτς, η δεύτερη (κάποτε τρίτη) κίνηση της 6ης Συμφωνίας του Μάλερ, το μέρος της συνθέσεως Όνειρο Θερινής Νυκτός του Φέλιξ Μέντελσον μεταξύ των Πράξεων 1 και 2, καθώς και σε αρκετές συμφωνίες του Άντον Μπρούκνερ.

Στη σημερινή εποχή υπάρχουν σποραδικές εμφανίσεις της φόρμας του σκέρτσου από λίγους συνθέτες, όπως από τον Αυστραλό Τζούλιαν Κόχραν (Julian Cochran, γενν. 1974). Το 2015 στο σάουντρακ της ταινίας Star Wars: Η Δύναμη ξυπνάει, που συνέθεσε ο Τζον Γουίλιαμς, περιλαμβάνεται ένα κομμάτι με τίτλο «Scherzo for X-Wings», που ακολουθεί την τυπική φόρμα του σκέρτσου σε χρόνο 6/8. Παλαιότερα ο Γουίλιαμς είχε συνθέσει το «Σκέρτσο για μοτοσικλέτα και ορχήστρα» για τη μουσική της ταινίας Ο Ιντιάνα Τζόουνς και η Τελευταία Σταυροφορία (1989) και το Scherzo for Today (1985) για την εκπομπή του NBC The Today Show.

Πηγές

• Ι. Αναγνώστου: το ομώνυμο λήμμα στη Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια «Χάρη Πάτση», τόμος 20, σελ. 501

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

•  Chisholm, Hugh, επιμ.. (1911) «Scherzo» Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάννικα 24 (11η έκδοση) Cambridge University Press, σσ. 321–322