Στωικισμός

Ζήνων ο Κιτιεύς. Εικόνες από Paolo Monti, 1969.

Ο Στωικισμός είναι φιλοσοφική σχολή των Ελληνιστικών και Ρωμαϊκών χρόνων (300 π.Χ. – περίπου 250 μ.Χ.), η οποία ιδρύθηκε στην Αθήνα από τον Ζήνωνα τον Κιτιέα με κέντρο την Ποικίλη Στοά, από όπου και πήρε το όνομά της.

Ανθρώπινη φύση

Κατά τους Στωικούς, η ανθρώπινη φύση είναι τμήμα της παγκόσμιας φύσης, η οποία καθοδηγείται και κυβερνάται από τον συμπαντικό νόμο της Λογικής. Ο άνθρωπος, ως έλλογο ον, συγγενεύει όχι μόνο με τα άλλα ζώα αλλά και με τους Θεούς και πέραν του ενστίκτου διαθέτει και ηθική αίσθηση. Κύριο ζητούμενο του βίου είναι συνεπώς το να ζει κάποιος σύμφωνα με την φύση του, η οποία για τον άνθρωπο, μέσω της λογικότητάς του (στα λατινικά ratio), ωθεί προς την Αρετή, άρα το «κατά Φύσιν ζην» σημαίνει «κατ' Αρετήν ζην». Η Αρετή είναι το μόνο αγαθό και μόνο από αυτήν εξαρτάται η ευημερία. Όλα τα υπόλοιπα πράγματα, ευχάριστα ή δυσάρεστα, στερούνται αξίας, είναι «αδιάφορα».

Σύμφωνα με τον στωικισμό, καθήκον του ανθρώπου είναι να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία με το Σύμπαν, το οποίο, ως λογικό και αγαθό, του μεταφέρει τις ιδιότητές του. Με το να βλάπτει κανείς τους άλλους για το υποτιθέμενο ατομικό του συμφέρον, υπονομεύει κατ' ουσίαν την ίδια του την φύση. Ο στωικός δεν αρνείται τον κόσμο των θνητών πραγμάτων, ούτε όμως και εξαρτάται από αυτόν, απλώς ζει ατάραχα μέσα του ενώ, σε αντίθεση προς την απόσυρση των επικουρείων, συμμετέχει σε όλες τις πτυχές της κοινωνικής ζωής (π.χ. πολιτική, οικογένεια, κ.λ.π.).

Πατρίδα και Θεοί

Κατά τους στωικούς, οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους μέσω της κοινής λογικής φύσης τους, η αγάπη και προσφορά για την πατρίδα είναι το πρώτο βήμα της αγάπης και της προσφοράς για την μεγάλη πατρίδα όλων μας, την «κοσμόπολι» της ανθρωπότητας και του Σύμπαντος (που κυβερνάται από αιώνιους και αμετάβλητους φυσικούς νόμους), ένας τεράστιος αριθμός πραγμάτων που οι άνθρωποι αποδέχονται από ένστικτο, μπορεί να αποδειχθεί και με την Λογική, ο συμμερισμός των άλογων συναισθημάτων δεν είναι επιθυμητός, το δίκαιο είναι θέμα όχι άποψης αλλά φύσης, ο βίος καθορίζεται από την Ειμαρμένη και, φυσικά, η Μαντική ευσταθεί. Οι Θεοί εφορεύουν στην τάξη του Κόσμου και αποτελούν πληθύνσεις μίας αρχικής πολυώνυμης θείας οντότητας, «ζώου λογικού, τελείου και νοερού», που εισδύει παντού και παίρνει τα χαρακτηριστικά του κάθε στοιχείου με το οποίο έρχεται σε επαφή. Νόμος όλων των πραγμάτων είναι η Ειμαρμένη, μία ταυτόχρονα φυσική και θεϊκή οργανωτική δύναμη του Κόσμου, που αποτελεί τον Λόγο και την νομοτέλεια του Παντός, δύναμη που διατηρεί και διατηρείται κυβερνώντας και περιλαμβάνοντας τα ενάντια.

Σε αντίθεση προς τους επικούρειους, οι στωικοί δέχονται σε επίπεδο Θρησκείας την προσευχή και την λατρευτική πράξη, μόνο όμως όταν το περιεχόμενό τους βρίσκεται σε συμφωνία με την Μοίρα (Σενέκας, «Naturales Quaestiones», 2. 37 και 5. 25). Η προσευχή δεν μπορεί να αλλάξει τα γεγονότα, μπορεί ωστόσο να φέρει στον άνθρωπο την ορθή πνευματική κατάσταση σε σχέση με αυτά (Μάρκος Αυρήλιος, 9. 40), ενώ ως καλύτερη μορφή λατρείας των Θεών ορίζεται η κατανόηση και μίμηση της αγαθότητάς τους (Σενέκας, «Επιστ.» 95. 47 - 50).

Ανυπαρξία αθανασίας

Όπως και στον Επικουρισμό, η πιθανότητα προσωπικής αθανασίας (με εξαίρεση την θέση του Ποσειδωνίου, της Μέσης Στοάς) απορρίπτεται.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Brun J., «Ο Στωικισμός», Αθήνα, 1965
• Ξενάκης, Τζαίησον, "Επίκτητος: ζωή και στωικισμός" (Αθήνα: Νεφέλη, 1983).
• LONG Α. Α., Η ελληνιστική φιλοσοφία: Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί. Μετάφραση Σ. Δημόπουλου και Μυρτώς Δραγώνα Μοναχού,εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1990,σελ.177-328
• Gourinat J.B. «Οι Στωικοί για την ψυχή», εκδ.Καρδαμίτσας, Αθήνα, 1999
• Ρασσιάς Βλάσης, «Θεοίς Συζήν. Εισαγωγή στον Στωικισμό» (Αθήνα: Ανοιχτή Πόλη, 2001). ISBN 960-7748-25-5
• Edelstein Ludwig, «Ο Στωικός Σοφός», Θεσσαλονίκη, 2002
• Sharples R. W., «Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί», Θεσσαλονίκη, 2002
• Clarke M. L., «Το Ρωμαϊκό Πνεύμα. Ιστορία της Ρωμαϊκής Σκέψης» από τον Κικέρωνα έως τον Μάρκο Αυρήλιο», Θεσσαλονίκη, 2004
• Μπενετάτου, Μαριάννα, «Το ασκητικό ιδεώδες κατά τον αρχαίο βουδδισμό και στωικισμό», Ελληνική Φιλοσοφική Επιθεώρηση 3 (1986), 164-174
• Παπαντωνίου Στέλιος, «Δόγματα περί Θεού Στωικών και Επικουρείων». Ζήνων 3 (1982), 69-82.
• Θεοδωρακόπουλος, Ιωάννης Ν, «Η ηθική των Στωικών». Νέα Εστία 110 (1981), 1554-1556
• Blakeley, Donald, «Ἡ στωϊκὴ θεωρία “Περὶ τῶν παθῶν”», στό: Πρακτικὰ Δ΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἑλληνικῆς Φιλοσοφίας, Ἡ Ἑλληνιστικὴ Φιλοσοφία - Hellenistic Philosophy (Τόμος Γ΄), Ρόδος - Λίνδος, 1994, σσ. 25-42
• Frede, Michael, «Περὶ τῆς στωϊκῆς ἔννοιας τοῦ ἀγαθοῦ » , Δευκαλίων, 1, 15 (1997), σσ. 81-106
• Inwood, Brad, «Κανόνες καὶ συλλογιστικὴ στὴ Στωικὴ Ἠθική » , Δευκαλίων, 15, 1 (1997), σσ. 107-143

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η στωική τέχνη της ζωής - Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι, των Β. Κάλφα και Γ. Ζωγραφίδη, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών
• (Αγγλικά) "Stoicism", Stanford Encyclopedia of Philosophy