Τρυπανισμός

Τρυπανισμός ονομάζεται η χειρουργική τεχνική κατά την οποία διανοίγεται μια οπή σε οστό του κρανίου, με σκοπό την πρόσβαση στον εγκέφαλο, ώστε να παρέμβει ο θεράπων στην παθούσα εγκεφαλική μάζα του εξώτερου ιστού του εγκεφάλου.

Τρυπανισμένο κρανίο από την εποχή του σιδήρου. Η περίμετρος της οπής έχει λειανθεί από την αναγέννηση του οστού, ένδειξη πως ο ασθενής επιβίωσε της εγχείρισης

Ο τρυπανισμός εμφανίζεται κατά τη Νεολιθική εποχή, την 7η χιλιετία π.Χ. Το αρχαιότερο δείγμα τρυπανισμένου κρανίου προέρχεται από την Ουκρανία και χρονολογείται μεταξύ του 8.000 και 7.600 π.Χ. Στη Γαλλία, σε έναν ομαδικό τάφο που χρονολογήθηκε στα 6.500 π.Χ. , από τα 120 κρανία που βρέθηκαν, τα 40 έφεραν δείγματα τρυπανισμού. Από ζωγραφιές σε σπήλαια φαίνεται ότι οι άνθρωποι πίστευαν πως έτσι θα γιάτρευαν ημικρανίες, επιληψίες και ψυχικές ασθένειες, συχνά θεωρώντας πως «απελευθερώνουν» τελετουργικά τα κακά πνεύματα που φωλιάζουν στο κεφάλι του ασθενούς. Επίσης με αυτόν τον τρόπο αντιμετωπίζονταν τραύματα στο κεφάλι και αφαιρούνταν θραύσματα οστού ή καθαρίζονταν εγκεφαλικά αιματώματα.

Οι αρχαιότεροι τρυπανισμοί, που εμφανίζονται πριν τη χρήση του μετάλλου, έχουν γίνει με μαχαίρι από πυρόλιθο. Ο πιο συνηθισμένος τρόπος τρυπανισμού ήταν με δράπανο, εργαλείο με ξύλινο χερούλι και σκληρή άκρη, ώστε να διαπερνά το οστό με όσο μεγαλύτερη ακρίβεια γίνεται. Ένα από τα εργαλεία που χρησιμοποιείται συχνότερα είναι το τοξόσχημο δράπανο. Ήταν φτιαγμένο από εύκαμπτο ξύλο και με δερμάτινη χορδή. Με αυτό ο «χειρουργός» τοποθετούσε τη μύτη του δράπανου στο κεφάλι και τρυπούσε το κρανίο μετακινώντας μπρος και πίσω το οριζόντιο σκέλος, χρησιμοποιώντας το εργαλείο ακριβώς όπως χρησιμοποιούνταν και στη δημιουργία φωτιάς. Οι οπές που δημιουργούνται με αυτόν τον τρόπο είναι κυκλικές, ενώ οι οπές που γίνονται με μαχαίρι είναι τετράγωνες.

Τοξόσχημο δράπανο για τη δημιουργία φωτιάς

Προκολομβιανή Αμερική

Στη Μεσοαμερική, ο τρυπανισμός εφαρμόζεται κατά κόρον στους πολιτισμούς των Άνδεων, όπως οι Ίνκας. Στα ευρήματα παρουσιάζονται προηγούμενα τραύματα, που σημαίνει ότι η πρακτική χρησιμοποιείται για την ίαση κακώσεων, με ένα ποσοστό επιβίωσης του ασθενούς τουλάχιστο 70%. Η οπή πραγματοποιούνταν με διάφορους τρόπους, όπως με τρυπάνι, με μαχαίρι, μέσω τριβής ή ακόμη και καυτηριάζοντας το εκτεθειμένο κρανίο. Το σύνηθες εργαλείο για την εγχείριση ήταν ένα τελετουργικό μαχαίρι που ονόμαζαν «τούμι» από χαλκό ή ορείχαλκo ή μαχαίρια από οψιδιανό. Μετά την εγχείριση, συχνά η οπή σκεπαζόταν με ένα κοχύλι ή ένα κομμάτι χρυσό ή ασήμι.

Στην κοιλάδα Οαξάκα, κυρίως στο Μόντε Αλμπάν (τη μητρόπολη) αλλά και σε άλλες πόλεις των Ζαποτέκων, που άρχισαν να ακμάζουν τον 6ο αιώνα π.Χ., ευρήματα κρανίων με μία ή περισσότερες ελλειπτικές οπές και δείγματα αναγέννησης του οστού, υποδεικνύουν πως ο τρυπανισμός ήταν μια χειρουργική τεχνική με ικανοποιητικά αποτελέσματα. Οι Μάγιας φαίνεται να απέχουν από την πρακτική αυτή. Αν και έχουν βρεθεί κρανία παιδιών με κυκλικές λεπτύνσεις στο πίσω μέρος του κρανίου λόγω τριβής, θεωρείται ότι αυτές οι πρακτικές ανήκουν στα πλαίσια της παράδοσης των εν λόγω λαών να παραμορφώνουν το κρανίο τους για αισθητικούς και κοινωνικούς λόγους.

Μεσόγειος και Ευρώπη

Παρόλο που οι Αιγύπτιοι είχαν εξαιρετικές γνώσεις ιατρικής για την εποχή τους, δεν χρησιμοποιούσαν ως γενική πρακτική τον τρυπανισμό, με μοναδική εξαίρεση τη μετά θάνατο θραύση του ρινικού οστού, με σκοπό την αφαίρεση του εγκεφάλου με τσιγκέλι, κατά τη διαδικασία της μουμιοποίησης. Ο τρυπανισμός συστηματοποιείται από τον Ιπποκράτη, ο οποίος δίνει σαφείς οδηγίες στο κείμενό του «Περί των εν τη Κεφαλή Τραυμάτων» και από τον οποίο η επέμβαση παίρνει το όνομά της, λόγω του εργαλείου που χρησιμοποιεί, το τρύπανον, κατά τα πρότυπα του τοξόσχημου δραπάνου.

Στο κείμενό του αναφέρεται:

«... Και αν, όταν δημιουργηθεί εσοχή από κάποιο όπλο στο οστό και αν συνοδεύεται από θραύση και μώλωπα, ή ακόμη και μόνο μώλωπα, χωρίς θραύση, που υφίσταται μαζί με εσοχή, απαιτείται τρυπανισμός... αυτά (τα οστά) που είναι περισσότερο πιεσμένα και σπασμένα, απαιτούν τρυπανισμό κατ´ελάχιστο».

Από τον Ιπποκράτη, ο τρυπανισμός κληρονομείται στο Γαληνό και επειδή ο Γαληνός παραμένει η αυθεντία της ιατρικής μέχρι την επιστημονική επανάσταση, η πρακτική παραμένει ζωντανή τόσο κατά το μεσαίωνα όσο και κατά την αναγέννηση. Οι πιθανότητες επιβίωσης των ασθενών είναι μάλιστα αρκετά καλές και από τα οκτώ κρανία που έχουν βρεθεί στη Νοτιοδυτική Γερμανία, προερχόμενα μεταξύ 6ου και 8ου αιώνα, τα επτά φέρουν σαφή δείγματα αναγέννησης του κρανίου (και άρα επιβίωσης του ασθενούς).

Απεικόνιση τρυπανισμού, Γαλλία 18ος Αιώνας

Σημερινές πρακτικές

Η προμετωπική λευκοτομία, η πρώιμη μορφή της λοβοτομής, πραγματοποιούνταν με την τομή μίας τρύπας στο ανθρώπινο κρανίο με δράπανο, με την εισχώρηση ενός οργάνου, και την καταστροφή τμημάτων του εγκεφάλου.

Σήμερα, η διάνοιξη του κρανίου για ιατρικούς σκοπούς ονομάζεται πλέον «κρανιοτομή» ή «κρανιεκτομή», ανάλογα με το αν το οστό του κρανίου επανατοποθετείται ή όχι, αντιστοίχως. Ο όρος «τρυπανισμός» χρησιμοποιείται ακόμη, για να χαρακτηρίσει την εθελοντική διάνοιξη του κρανίου που επιδιώκουν κάποιοι για μη-ιατρικούς λόγους. Κάποιοι ισχυρίζονται πως ο τρυπανισμός αυξάνει τη ροή του αίματος στον εγκέφαλο (λόγω μειωμένης πίεσης) και γι αυτό το λόγο βελτιώνει τις νοητικές λειτουργίες. Η θεωρία αυτή θεωρείται ψευδοεπιστημονική.

Πηγές

• Brothwell, D. (1963). Digging up Bones; the Excavation, Treatment and Study of Human Skeletal Remains. London: British Museum.
• Halvorson, P. (n.d.). Retrieved from ITAG - International Trepanation Advocacy Group: http://www.trepan.com/
• Restak, R. (2000). Fixing the Brain. Washington, DC: National Geographic Society.
• Tiesler Blos, V. (2006). Cranial Surgery in Ancient Mesoamerica. FCA/UADY.
• Tiesler Blos, V. (1999). Rasgos Bioculturales Entre los Antiguos Mayas. Universidad National Autonoma de Mexico.
• Weber, J. a. (2001). Trepanationen im frühen Mittelalter im Südwesten von Deutschland. Zentralblatt für Neurochirurgie.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• International Trepanation Advocacy Group (ITAG)