Τυπικό της Εκκλησίας

τυπικό από Στουντένιτσα

Τυπικό της Εκκλησίας ή Εκκλησιαστικό Τυπικό ή Λειτουργικό Τυπικό (τυπικόν, typikon, solemnitas, rite) είναι το σύνολο των οδηγιών και διατάξεων για το πώς και πότε πρέπει να τελούνται οι ακολουθίες της Εκκλησίας. Έτσι το Τυπικό αναφέρει ποιες είναι οι ακολουθίες που πρέπει να τελούνται κάθε ημέρα, είτε είναι Κυριακή, είτε Δεσποτική ή Θεομητορική εορτή, είτε μνήμη Αγίου, είτε μια απλή καθημερινή. Επίσης καθορίζει την βασική δομή των ακολουθιών, τους ύμνους που πρέπει να ψαλλούν, τα εκκλησιαστικά κείμενα (ψαλμούς, ευχές, αποστολικά και ευαγγελικά αναγνώσματα, κ.λπ.) που πρέπει να διαβαστούν, πώς συμπλέκονται δύο ή τρεις ακολουθίες σε μία ημέρα και πλήθος άλλων οδηγιών. Είναι απαραίτητο για την ορθή διεξαγωγή των ακολουθιών της Ορθοδόξου Εκκλησίας και συμπληρώνει και συμβιβάζει το περιεχόμενο άλλων Λειτουργικών βιβλίων, όπως είναι το Ευχολόγιο, το Ωρολόγιον, η Παρακλητική, τα Μηναία, κ.λπ.

Το σύνολο των διατάξεων έχει καταγραφεί σε ιδιαίτερο βιβλίο, που και αυτό καλείται Τυπικό.

Ιστορικό

Το Τυπικό είναι μάθημα του Λειτουργικού κλάδου των Θεολογικών επιστημών. Το Τυπικό διαφέρει από την καθ' αυτό Λειτουργική, διότι έχει χαρακτήρα πρακτικό και χρηστικό. Η ιστορία και εξέλιξη του Τυπικού όμως εντάσσεται σαφώς στο περιεχόμενο της θεωρητικής Λειτουργικής. Το Τυπικό επίσης διαφέρει και από την Τελετουργική, διότι αυτή αναφέρεται κυρίως στους τελετουργούς, δηλαδή στους κληρικούς και στις ενέργειες και πράξεις που πρέπει να τελέσουν κατά την διάρκεια των ακολουθιών, ενώ το Τυπικό αναφέρεται κυρίως και πρωτίστως στους ψάλτες. Πολλά σημεία όμως είναι κοινά σε Τυπικό, Λειτουργική και Τελετουργική.

Η ιστορία του Τυπικού χάνεται στα βάθη των πρώτων χριστιανικών αιώνων. Έχουν σωθεί αποσπάσματα (διατάξεις) και περιγραφές από τυπικά του 3ου και 4ου αιώνος, αλλά το αρχαιότερο ολοκληρωμένο σύγγραμμα Τυπικού που έχει σωθεί μέχρι σήμερα είναι ένα πατμιακό χειρόγραφο του 9ου αιώνος. Θεωρείται ότι διασώζει κείμενο παλαιότερό του τουλάχιστον κατά έναν αιώνα.

Με την πάροδο των αιώνων διαμορφώθηκαν δύο κύριες παραδόσεις εκκλησιαστικού τυπικού, το Τυπικό της Κωνσταντινουπόλεως (ενοριακός τύπος) και το Τυπικό των Ιεροσολύμων (μοναστικός τύπος). Άλλες τοπικές παραδόσεις (Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Σινά, Ανατολικών Εκκλησιών κ.λπ.) συγχωνεύτηκαν ή απορροφήθηκαν σ' αυτά τα δύο Τυπικά ή και παρήκμασαν. Από τον 9ο-10ο περίπου αιώνα έχουμε μία σύνθεση του Κωνσταντινουπολίτικου και του Ιεροσολυμίτικου Τυπικού, από την οποία προήλθε γύρω στον 11ο-12ο αιώνα το Τυπικό της Λαύρας του Αγίου Σάββα Ιεροσολύμων. Αυτό θεωρείται η βάση του σημερινού εκκλησιαστικού Τυπικού. Επικράτησε και εφαρμόστηκε σε όλη την Ορθόδοξη Εκκλησία. Οι διάφορες τοπικές παραλλαγές του, έδωσαν τα σημερινά Τυπικά (Αγίου Όρους, Σλαυικών Εκκλησιών, Πάτμου κ.λπ.)

Τον 19ο αιώνα το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως δημοσίευσε τρεις εκδόσεις του Τυπικού. Βασίζεται κυρίως στο ιεροσολυμιτικό Τυπικό της Λαύρας του Αγίου Σάββα, αλλά έχει και πολλά στοιχεία από το Κωνσταντινουπολίτικο Τυπικό. Το τυπικό αυτό ονομάζεται "Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας", είναι προσαρμοσμένο περισσότερο στις ανάγκες και την πράξη των ενοριών και συντομεύει κάποιες ακολουθίες. Η τρίτη έκδοσή του έγινε από τον πρωτοψάλτη Γεώργιο Βιολάκη (1888), γι' αυτό λέγεται και "Τυπικόν Βιολάκη" και είναι μέχρι σήμερα το επίσημο Τυπικό όλων σχεδόν των Ελληνόφωνων Εκκλησιών (Οικουμενικού Πατριαρχείου, Αλεξανδρείας, Ελλάδος, Κύπρου, ομογενών σε Ευρώπη, Αμερική, Αυστραλία).

Μετά το 1924, με την εισαγωγή του νέου ημερολογίου δημιουργήθηκαν περιπτώσεις Τυπικού που δεν προβλέπονταν από το Τυπικό του Βιολάκη. Γι' αυτό πρώτη η Εκκλησία της Ελλάδος άρχισε να εκδίδει ετήσιο τυπικό, ανεπίσημα περίπου από το 1930, επίσημα από το 1954, με σκοπό την πρακτική διευκόλυνση ιερέων και ψαλτών επάνω στο Τυπικό. Σήμερα ετήσιο Τυπικό δημοσιεύουν και άλλες Εκκλησίες (Οικουμενικό Πατριαρχείο, Κύπρος) και ιδιώτες, η βάση όμως είναι πάντοτε το "Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας" (Βιολάκη, 1888) και η προγενέστερη τυπική παράδοση.

Οι τρεις λειτουργικοί κύκλοι

Ο ημερήσιος κύκλος: αρχίζει με τον Εσπερινό και τελειώνει με την Θ΄ Ώρα. Σε αυτόν ανήκουν για παράδειγμα ο Προοιμιακός Ψαλμός και ο Επιλύχνιος Ύμνος του Εσπερινού· επίσης ο Εξάψαλμος και η Δοξολογία του Όρθρου. Τα βιβλία που χρησιμοποιούνται είναι το Ωρολόγιον και το Εγκόλπιον τού Αναγνώστου.

Ο εβδομαδιαίος κύκλος: αρχίζει με τον Εσπερινό της Κυριακής (τελείται το απόγευμα της προηγουμένης ημέρας) και λήγει με την Θ΄ Ώρα του Σαββάτου. Για παράδειγμα ανήκουν στον εβδομαδιαίο κύκλο τα στιχηρά και τα απόστιχα του Κεκραγαρίου (Ψαλμός 140 και εξής) στον Εσπερινό· επίσης τα στιχηρά και τα απόστιχα των Αίνων στον Όρθρο. Βιβλία που χρησιμοποιούνται είναι το Ψαλτήριον (επαναλαμβάνεται κάθε εβδομάδα), η Παρακλητική ("Οκτώηχος") και το Θεοτοκάριον (επαναλαμβάνονται κάθε οκτώ εβδομάδες).

Ο ετήσιος κύκλος: αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου και λήγει την 31 Αυγούστου (κατά το Ρωμαϊκό ημερολόγιο). Ακίνητες εορτές είναι οι Δεσποτικές, οι Θεομητορικές και αυτές των Αγίων. Τα 12 βιβλία των Μηναίων αναφέρονται σε αυτές ανά μήνα. Οι κινητές εορτές έχουν κέντρο το Πάσχα, που εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία. Το βιβλίο Τριώδιον -που ονομάστηκε έτσι διότι ο Κανόνας του Όρθρου έχει μόνο τρεις ωδές- αναφέρεται στις 3+7 εβδομάδες πριν το Πάσχα (3 των Απόκρεω και 7 της Μεγάλης Τεσσαρακοστής· η τελευταία εβδομάδα είναι η Μεγάλη Εβδομάδα). Το βιβλίο Πεντηκοστάριο αναφέρεται στις επόμενες 7+1 εβδομάδες.

Η λειτουργική αξία των εορτών φαίνεται από το πλήθος των ωδών, που έχει ο Κανόνας του Όρθρου. Έτσι:

• αν δεν υπάρχει εορταζόμενος άγιος ο Κανόνας έχει τέσσερις ωδές και λέμε "ακολουθία εις δ΄ (ωδές)"· είναι η πιο απλή μορφή ακολουθίας και δεν τελείται Θεία Λειτουργία. Ο Εσπερινός και ο Όρθρος έχει το πολύ δύο δοξαστικά.
• ακολουθία εις ς΄: μπορεί να τελεσθεί Θ. Λειτουργία· κατάλυση οίνου και ελαίου· το πολύ τέσσερα δοξαστικά.
• ακολουθία εις η΄: τελείται υποχρεωτικά Θεία Λειτουργία· κατάλυση οίνου και ελαίου· τα Μηναία περιέχουν όλη την ακολουθία (και δεν χρειάζεται η Παρακλητική).
• ακολουθία που μπορεί να τελεσθεί ως αγρυπνία: τελείται υποχρεωτικά Θ. Λειτουργία· έχουμε κατάλυση εις πάντα (αν είναι Δεσποτική η εορτή) ή κατάλυση ιχθύος (σε Θεομητορική εορτή) ή κατάλυση οίνου και ελαίου (σε εορτή Αγίου). Ο Εσπερινός έχει Λιτή και Αναγνώσματα· ο Όρθρος περιέχει Ευαγγελικό Ανάγνωσμα.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Τυπικό του Οικουμενικού Πατριαρχείου Αρχειοθετήθηκε 2007-01-29 στο Wayback Machine.
• www.typikon.gr
• Τυπικόν Ενοριών Αρχειοθετήθηκε 2021-12-24 στο Wayback Machine.