Μετάβαση στο περιεχόμενο

Αβραάμ μπαρ Χίγια Σαβασόρντα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Αβραάμ μπαρ Χίγια
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		אַבְרָהָם בַּר חִיָּיא הַנָשִׂיא (Εβραϊκά)
Γέννηση1070 (περίπου)[1][2][3]
Βαρκελώνη[4]
Θάνατος1136 (περίπου)[2][1][5]
Βαρκελώνη[4] ή Ναρμπόν[6]
ΚατοικίαΒαρκελώνη[7]
Χώρα πολιτογράφησηςΚομητεία της Βαρκελώνης
ΘρησκείαΙουδαϊσμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΚαταλανικά
Εβραϊκά
Ισπανικά[8]
Αραβικά[8]
λατινική γλώσσα[8]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταμαθηματικός[9]
αστρονόμος[9]
ραββίνος
φιλόσοφος[9]
μεταφραστής
αστρολόγος
γεωγράφος[10]
Επηρεάστηκε απόΜουχάμαντ ιμπν Τζαμπί αλ-Χατάνι αλ-Μπατάνι
δεδομένα

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια Σαβασόρντα, γνωστός και ως Αβραάμ μπαρ Χίγια χα-Νασί ή Αβραάμ αλ-Μπαργκελόνι[11] (εβρ. ר׳ אַבְרָהָם בַּר חִיָּיא הַנָשִׂיא, αραβ. صاحب الشرطة, περ. 1070 – 1136 ή 1145) ήταν Καταλανός Εβραίος μαθηματικός, αστρονόμος και φιλόσοφος, που έζησε στη Βαρκελώνη (από όπου και η επωνυμία «αλ-Μπαργκελόνι»).

Ο μπαρ Χίγια μετέφρασε επίσης πολλά έργα της ισλαμικής επιστήμης από την αραβική στη λατινική γλώσσα και πιθανότατα ήταν ο πρώτος που εισήγαγε την άλγεβρα στη χριστιανική Ευρώπη. Επιπλέον συνέγραψε πρωτότυπα έργα πάνω στο εβραϊκό ημερολόγιο και την επιστήμη του τοπογράφου μηχανικού. Το έργο του με τη μεγαλύτερη επίδραση υπήρξε το Ḥibbur ha-Meshiḥah ve-ha-Tishboret, που μεταφράσθηκε το 1145 στη λατινική ως Liber embadorum.[12] Αυτό ήταν μια πραγματεία πρακτικής γεωμετρίας και άλγεβρας, που περιέχει την πρώτη γνωστή πλήρη λύση της δευτεροβάθμιας εξισώσεως της μορφής , και επηρέασε το έργο του Φιμπονάτσι.[13]

Ο βίος του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια ήταν δισέγγονος του επιφανούς ραββίνου Εζεκία Γκαόν, και είχε υψηλή θέση στη βασιλική αυλή της Καταλωνίας, με καθήκοντα αρχηγού της αστυνομίας (αραβ. sahib al-shurta, από όπου με παραφθορά προς τη λατινική προέρχεται και η επωνυμία του «Σαβασόρντα»). Επίσης έφερε τον τίτλο του κυβερνήτη (εβρ. נשיא = «πρίγκιπας»), τον οποίο ίσως είχε λάβει κατά τη παραμονή του στην αυλή των Μπανού Χουντ της Σαραγόσα. Υπάρχει μια καταγραφή ενός Εβραίου αποκαλούμενου «Σαβασόρντα» εκεί, στις αρχές του 12ου αιώνα. Πάντως στο ταξιδιωτικό έργο του ο Βενιαμίν της Τουδέλα αναφέρει τον Αβραάμ μπαρ Χίγια ως διαμένοντα στη Βαρκελώνη.[14]

Κατά τον Adolph Drechsler ο Αβραάμ μπαρ Χίγια υπήρξε μαθητής του ραββίνου Μοσέ χα-Νταρσάν και δάσκαλος του Αμπενέζρα. Εξαιτίας των αστρονομικών του γνώσεων έχαιρε της μεγάλης υπολήψεως του ηγεμόνα που υπηρετούσε και είχε συζητήσεις και διαφωνίες με μορφωμένους Χριστιανούς ιερείς, στους οποίους απεδείκνυε την ακρίβεια του εβραϊκού ημερολογίου. Ασχολούμενος με την αστρονομική γεωγραφία, συνέγραψε πόνημα με θέμα το σχήμα της Γης και το σφαιρικό σχήμα γενικότερα. (Αυτό το έργο τυπώθηκε αιώνες μετά στη Βασιλεία από τον Όσβαλντ Σρέκενφουχς μαζί με λατινική μετάφραση.[15] Μερικοί μελετητές πιστεύουν ότι ο «Μάγιστρος Αβραάμ» που υπαγόρευσε το De Astrolabio στον Ροδόλφο της Μπρυζ ταυτίζεται με τον Αβραάμ μπαρ Χίγια.[16] Η Καταλωνία ενώθηκε με την Προβηγκία το 1112 και με την Αραγωνία το 1137, με τους βασιλείς της Αραγωνίας να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στη νότια Γαλλία, κι έτσι ο Αβραάμ πέρασε ένα χρονικό διάστημα στη Ναρμπόν. Εκεί συνέγραψε κάποια έργα απευθυνόμενα στους Εβραίους της Προβηγκίας, στα οποία παραπονείται για την άγνοιά τους στα μαθηματικά.[17]

Το επιστημονικό έργο του

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια ήταν μία από τις σημαντικότερες μορφές της επιστημονικής κινήσεως που κατέστησε τους Εβραίους της Ιβηρικής, αλλά και της Ιταλίας και της Προβηγκίας, τους ενδιάμεσους μεταξύ της αραβικής-ισλαμικής επιστήμης και του χριστιανικού κόσμου, τόσο με το συγγραφικό, όσο και με το μεταφραστικό έργο του.[18]

Το έργο του Αβραάμ Yesode ha-Tebunah u-Migdal ha-Emunah (εβρ. יסודי התבונה ומגדל האמונה = «Τα θεμέλια της κατανοήσεως και ο πύργος της πίστεως»), που συνήθως αναφέρεται ως η Εγκυκλοπαίδεια, υπήρξε η πρώτη απόπειρα στην Ευρώπη για τη σύνθεση των αρχαίων ελληνικών με τα αραβικά μαθηματικά.[19] Πιθανώς γράφηκε στο πρώτο τέταρτο του 12ου αιώνα και λέγεται ότι ασχολείτο με την αλληλεξάρτηση της θεωρίας των αριθμών με τις μαθηματικές πράξεις, τη λογιστική αριθμητική, τη γεωμετρία, την οπτική, ακόμη και με τη μουσική.[20] Αρύεται από τις ελληνικές πηγές που ήταν τότε διαθέσιμες στην αραβική γλώσσα, καθώς και από τα έργα των αλ-Χουαρίζμι και αλ-Καρατζί. Μόνο λίγα σύντομα αποσπάσματα του έργου αυτού σώθηκαν.{[18]

Το πλέον αξιοσημείωτο έργο του Αβραάμ μπαρ Χίγια είναι το Ḥibbur ha-Meshiḥah ve-ha-Tishboret (εβρ. חיבור המשיחה והתשבורת = «Πραγματεία επί της μετρήσεως και του υπολογισμού»), που πιθανώς γράφηκε ως μέρος του προηγούμενου έργου. Πρόκειται για την περίφημη «γεωμετρία» που μεταφράσθηκε το 1145 από τον Πλάτωνα του Τίβολι, υπό τον τίτλο Liber embadorum a Savasordo in hebraico compositus.[21] Ο Λεονάρντο της Πίζας ή Φιμπονάτσι το μετέφρασε στη λατινική ως τη βάση της δικής του Practica Geometriae: ακόμα και κάποια από τα παραδείγματα που παραθέτει είναι τα ίδια.[22]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια συνέγραψε και δύο θρησκευτικά έργα, περί του Ιουδαϊσμού και της εβραϊκής Βίβλου (Τανάκ): το Hegyon ha-Nefesh (= «Αναλογισμός της ψυχής») επί της μετανοίας και το Megillat ha-Megalleh (= «Ειλητάριο του Αποκαλύπτοντος») επί της απολυτρώσεως του εβραϊκού λαού. Το δεύτερο μεταφράσθηκε εν μέρει στη λατινική τον 14ο αιώνα υπό τον τίτλο Liber de redemptione Israhel. Ακόμη ωστόσο και αυτά τα θρησκευτικά έργα εμπεριέχουν επιστημονικές και φιλοσοφικές σκέψεις. Το Megillat ha-Megalleh περιέχει ταυτοχρόνως και αστρολογικά δεδομένα, με ένα ωροσκόπιο των ευμενών και δυσμενών ημερών. Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια προέβλεψε εδώ ότι ο Μεσσίας θα εμφανιζόταν στο έτος 5118 από κτίσεως Κόσμου, δηλαδή το 1358 μ.Χ..[23][24]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια έγραψε όλα τα έργα του στην εβραϊκή γλώσσα και όχι στην ιουδαιο-αραβική της προγενέστερης επιστημονικής γραμματείας των Εβραίων της Ιβηρικής. Αυτό τον κατέστησε πρωτόπορο στη χρήση της εβραϊκής για επιστημονικά κείμενα.

Μερικά άλλα έργα του Αβραάμ μπαρ Χίγια είναι τα:

  • Το σχήμα της Γης (εβρ. צורת הארץ), ένα αστρονομικό έργο περί της δημιουργίας των ουρανών και της Γης, το οποίο επρόκειτο να συμπληρωθεί με ένα δεύτερο μέρος, περί των κινήσεων των αστέρων. Τμήμα αυτού μεταφράσθηκε στη λατινική από τους Σεμπάστιαν Μύνστερ και Έρασμο Όσβαλντ Σρέκενφουχς (φαίνεται ότι έγιναν και πλήρεις μεταφράσεις στη λατινική και τη γαλλική γλώσσα[25]).
  • Υπολογισμός των πορειών των αστέρων (εβρ. חשבון מהלכות הכוכבים), η συνέχεια του προηγούμενου, χειρόγραφα του οποίου σώζονται με σημειώσεις του Αμπενέζρα.
  • Πίνακες ή Πίνακες του Πρίγκιπα (εβρ. לוחות ή לוחות הנשיא, Luḥot ha-Nasi), αστρονομικοί πίνακες αποκαλούμενοι επίσης «Πίνακες του Αλβατέγνιου» ή «Πίνακες της Ιερουσαλήμ».[26][27] Αρκετά χειρόγραφα κι αυτού του έργου περιέχουν σημειώσεις του Αμπενέζρα.
  • Βιβλίο των παρεμβολών (εβρ. ספר העבור). Είναι το παλαιότερο γνωστό εβραϊκό έργο που επιλαμβάνεται του υπολογισμού του εβραϊκού ημερολογίου.
  • Μια απολογητική επιστολή με αποδέκτη τον επίσης Καταλανό ταλμουδιστή Ιούδα μπεν Μπαρζιλάι.

Μαθηματικές συνεισφορές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το θεώρημα του Α. μπαρ Χίγια σε αντίγραφο του Ταλμούδ

Το Ḥibbur ha-meshīḥah ve-ha-tishboret περιέχει την πρώτη εμφάνιση των δευτεροβάθμιων εξισώσεων στην Ευρώπη και την πρώτη γνωστή πλήρη λύση της εξισώσεως της μορφής . Αναφέρεται ότι επηρέασε το έργο του Φιμπονάτσι.

Στο ίδιο έργο ο Αβραάμ μπαρ Χίγια απέδειξε με τη γεωμετρικο-μηχανική «μέθοδο των αδιαιρέτων» (σήμερα γνωστότερη ως αρχή του Καβαλιέρι) ότι για κάθε κύκλο ισχύει: , όπου είναι το εμβαδό της επιφάνειας του κυκλικού δίσκου, το μήκος της περιφέρειας και η ακτίνα του.[28] Η ίδια απόδειξη γράφτηκε μεταγενέστερα στο σχόλιο των «Τοσαφιστών» ραββίνων (12ος αιώνας) επί του Βαβυλωνιακού Ταλμούδ.[29]

Μεταφράσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια συνεργάσθηκε με λογίους για τη μετάφραση επιστημονικών έργων από την αραβική στη λατινική γλώσσα, με πλέον αξιοσημείωτο τον Πλάτωνα του Τίβολι και τη μετάφρασή τους της Τετραβίβλου του Πτολεμαίου (Βαρκελώνη 1138).[30] Υπάρχει ωστόσο αμφιβολία για αρκετές μεταφράσεις, καθώς υπήρχαν και άλλοι Εβραίοι μεταφραστές ονόματι Αβραάμ κατά τον 12ο αιώνα, και δεν είναι πάντοτε δυνατή η ταυτοποίηση με τον μπαρ Χίγια. Γνωστές μεταφράσεις του μπαρ Χίγια Σαβασόρντα είναι οι εξής:

  • De Horarum Electionibus, η γνωστότερη πραγματεία του Αλί μπεν Αχμάντ αλ-Ιμρανί
  • Capitula Centiloquium, αστρολογικοί αφορισμοί
  • Σχόλια του Αχμάντ ιμπν Γιουσούφ στο Centiloquium του Πτολεμαίου
  • De Astrolabio του Ροδόλφου της Μπρυζ
  • Liber Augmenti et Diminutionis, πραγματεία μαθηματικών, το χειρόγραφο της οποίας σώζεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (7377 A).

Στον πρόλογο του Ẓurat ha-Areẓ ο Αβραάμ μπαρ Χίγια δηλώνει με μετριοφροσύνη ότι, επειδή κανένα από τα επιστημονικά έργα που υπήρχαν στην αραβική δεν ήταν προσβάσιμα στους αδελφούς του Εβραίους στη Γαλλία, αισθάνθηκε την υποχρέωση να γράψει βιβλία που, παρότι δεν περιείχαν δική του έρευνα, θα βοηθούσαν στην εκλαΐκευση των γνώσεων αυτών ανάμεσα στους εβραιόφωνους αναγνώστες. Για τον λόγο αυτόν, η εβραϊκή ορολογία του στερείται σε κάποιες περιπτώσεις της καθαρότητας και της ακριβείας μεταγενέστερων συγγραφέων και μεταφραστών.

Φιλοσοφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια υπήρξε πρωτοπόρος στο πεδίο της φιλοσοφίας, παρά το ότι, όπως υποδεικνύει ο Γιούλιους Γκούτμαν[31][32], είχε να αντιπαλέψει με τις δυσκολίες μιας γλώσσας (της εβραϊκής) στην οποία τότε δεν προϋπήρχε η φιλοσοφική ορολογία.

Το έργο του Hegyon ha-Nefesh (= «Αναλογισμός της ψυχής») είχε πρακτικό σκοπό. Επρόκειτο να αποτελέσει ένα κήρυγμα επί της μετανοίας σε 4 κεφάλαια με βάση το Χαφταρά του Γιομ Κιπούρ και των Ειδικών Σαββάτων. Σε αυτό το έργο παροτρύνει τον αναγνώστη να ζήσει μια αγνή και ευλαβική ζωή. Δεν διστάζει ωστόσο να δανεισθεί ιδέες από μη-Εβραίους φιλοσόφους, και «αποτίει φόρο τιμής» στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, οι οποίοι χωρίς τη γνώση του Τορά ανεκάλυψαν ορισμένες θεμελιώδεις αλήθειες ως προς την αρχή των πραγμάτων, έστω και ατελώς, επειδή τόσο το τέλος όσο και η θεϊκή πηγή της σοφίας παρέμειναν κρυμμένα από αυτούς.[33] Κατά τη γνώμη του Αβραάμ μπαρ Χίγια ο μη Ιουδαίος μπορεί να φθάσει σε εξίσου υψηλό βαθμό «ενθεότητας» με τον Ιουδαίο.[34]

Η ύλη και η ψυχή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Αβραάμ μπαρ Χίγια ακολουθεί ένα νεοπλατωνικό φιλοσοφικό σύστημα, παρόμοιο με εκείνο του Αβισεβρών και του συγγραφέως του Torot ha-Nefesh (= «Σκέψεις επί της ψυχής»). Γράφει (όπως και ο Αριστοτέλης στα Ηθικά του, vii. 11):

«Μείζων είναι εκείνος που έχει επιτύχει να γυμνάσει τον εαυτό του έτσι ώστε να εγκαταλείψει κάθε λογισμό εγκόσμιων παθών και ποθεί μόνο την υπηρεσία και τη λατρεία του Υπερτάτου, παρά εκείνος που έχει ακόμη να αντιπαλέψει τις ορέξεις της σάρκας, έστω και αν στο τέλος τις υπερνικήσει.»

Και μετά, όπως ο Πλάτων στον Φαίδωνα, γράφει ότι η ψυχή του ανθρώπου σε τούτο τον κόσμο της σάρκας ήταν και είναι φυλακισμένη, ενώ η ψυχή των ζώων ποθεί τις εγκόσμιες ηδονές. Αλλά μόνο ο άνθρωπος που είναι υποδουλωμένος στις αισθήσεις χρειάζεται πειθαρχία-τιμωρία της σάρκας ώστε να απελευθερώσει την ψυχή του από τα δεσμά της: ο πραγματικά ευσεβής δεν χρειάζεται, ή δεν θα πρέπει, να καταφεύγει στη νηστεία ή σε άλλες μορφές ασκητισμού, παρεκτός στο μέτρο που υπαγορεύει ο Νόμος.[35]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 MacTutor History of Mathematics archive. Ανακτήθηκε στις 22  Αυγούστου 2017.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. 100970524. Ανακτήθηκε στις 13  Οκτωβρίου 2015.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Internet Philosophy Ontology project» (Αγγλικά) thinker/2597. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  4. ↑ 4,0 4,1 «Gran Enciclopedia Aragonesa» (Ισπανικά) 1977.
  5. ↑ Catalogue of the Library of the Pontifical University of Saint Thomas Aquinas. 33870.
  6. ↑ Τσεχική Εθνική Βάση Δεδομένων Καθιερωμένων Όρων. ola20221167542. Ανακτήθηκε στις 29  Ιανουαρίου 2023.
  7. ↑ Jaume Riera i Sans: «Literatura en hebreu dels jueus catalans» Barcelona City Council. 1974.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Τσεχική Εθνική Βάση Δεδομένων Καθιερωμένων Όρων. ola20221167542. Ανακτήθηκε στις 9  Φεβρουαρίου 2023.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 24  Ιουνίου 2015.
  10. ↑ Ανακτήθηκε στις 24  Ιουνίου 2019.
  11. ↑ Katz, Shlomo, επιμ. (14 March 1998). «R' Avraham ben Chiya Hanasi mi'Barcelona». HaMaayan / The Torah Spring XII (18): 4. 
  12. ↑ Kaunzner, Wolfgang (1987). «On the Transmission of mathematical Knowledge to Europe». Sudhoffs Archiv (Franz Steiner Verlag) 71 (2): 129-140. 
  13. ↑ Levey, Martin (September 1952). «The Encyclopedia of Abraham Savasorda: A Departure in Mathematical Methodology». Isis 43 (3): 257-264. doi:10.1086/348115. 
  14. ↑ Adler, Marcus Nathan (1907). The Itinerary of Benjamin of Tudela. Νέα Υόρκη. σελ. 2. 
  15. ↑ Allgemeine Enzyklopädie der Wissenschaften und der Künste, Μέρος 1, τόμ. 1, σελ. 157
  16. ↑ Levy, Raphael (Οκτώβριος 1942). «The Authorship of a Latin Treatise on the Astrolabe». Speculum 17 (4): 566-569. doi:10.2307/2856449. https://archive.org/details/sim_speculum_1942-10_17_4/page/566. 
  17. ↑ Λήμμα «Abraham bar Ḥiyya ha-Nasi» στην Jewish Encyclopedia (Νέα Υόρκη 1901-1906)
  18. ↑ 18,0 18,1 Λήμμα «Abraham bar Ḥiyya ha-Nasi» στην Jewish Encyclopedia (1901-1906)
  19. ↑ Levey, Martin (Σεπτέμβριος 1952): «The Encyclopedia of Abraham Savasorda: A Departure in Mathematical Methodology», Isis, τόμος 43 (3), σσ. 257-264.
  20. ↑ Levey, Martin: όπ.π.
  21. ↑ Lévy, Tony (2002). «Abraham Bar Hiyya». Στο: Vauchez, André, επιμ. Encyclopedia of the Middle Ages. James Clarke & Co.. doi:10.1093/acref/9780227679319.001.0001. ISBN 978-0-19-518817-2. http://www.oxfordreference.com/view/10.1093/acref/9780227679319.001.0001/acref-9780227679319. 
  22. ↑ Schub, Pincus (1932). «A Mathematical Text by Mordecai Comtino (Constantinople, XV Century)». Isis 17 (1): 54-70. doi:10.1086/346637. https://archive.org/details/sim_isis_1932_17_1/page/54. 
  23. ↑ Graetz, Heinrich (1892). History of the Jews: from the Earliest Times to the Present Day. σελ. 320. 
  24. ↑ Greenstone, Julius Hillel. The Messiah Idea in Jewish History. σελ. 134. 
  25. ↑ Steinschneider, Moritz (1867). «Abraham Judaeus» (στα γερμανικά). Zeitschrift für Mathematik und Physik 12 (1). 
  26. ↑ Sela, Shlomo (2001). «The Fuzzy Borders between Astronomy and Astrology in the Thought and Work of Three Twelfth-Century Jewish Intellectuals». Aleph 1 (1): 59–100. doi:10.2979/ALE.2001.-.1.59. 
  27. ↑ Langermann, Y. Tzvi (2007). «Bar Ḥiyya: Abraham Bar Ḥiyya Savasorda». Στο: Thomas Hockey, επιμ. The Biographical Encyclopedia of Astronomers. Νέα Υόρκη: Springer, σσ. 95-96. ISBN 978-0-387-31022-0. http://islamsci.mcgill.ca/RASI/BEA/Bar_Hiyya_BEA.htm.  (PDF version)
  28. ↑ Boaz Tsaban· David Garber. «The proof of Rabbi Abraham Bar Hiya Hanasi». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 28 Μαρτίου 2011.  Unknown parameter |name-list-style= ignored (βοήθεια)
  29. ↑ Sukkah, 8a, στην έκδοση της Βίλνας
  30. ↑ Haskins, Charles Homer (1967). Studies in the History of Mediaeval Science. New York: Frederick Ungar Publishing. σελ. 11. 
  31. ↑ Monatsschrift, 1900, σελ. 195
  32. ↑ Z.D.M.G., xxx 364, Die Spuren Al-Baṭlajûsis, σελ. 28, και το έργο του Bacher: Die Bibelexegese der Jüdischen Religionsphilosophen des Mittelalters, σελ. 82
  33. ↑ Hegyon, σσ. 1, 2
  34. ↑ Hegyon, σελ. 8a
  35. ↑ Hegyon ha-Nefesh, σελ. 16a

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Αβραάμ_μπαρ_Χίγια_Σαβασόρντα&oldid=10678842"