Διαλεκτική

Πολύ ωραία εννόησες τη σκέψη μου· λάβε λοιπόν για τα τέσσερα αυτά μέρη, του ορατού και του νοητού, που είπαμε, και τέσσερις ενέργειες της ψυχής· τη νόηση μεν για το ανώτατο, τη διάνοια για το δεύτερο, για το τρίτο την πίστη και για το τελευταίο την εικασία· απόδοσε δε σε καθένα από τους τέσσερις αυτούς τρόπους της γνώσεως με περισσότερη ή ολιγότερη σαφήνεια κατά την αναλογία που και τα αντικείμενα αυτά μετέχουν με περισσότερη ή ολιγότερη αλήθεια

⸺

ἱκανῶς μὲν οὔ-δοκεῖς γάρ μοι συχνὸν ἔργον λέγειν-ὅτι μέντοι βούλει διορίζειν σαφέστερον εἶναι τὸ ὑπὸ τῆς τοῦ διαλέγεσθαι ἐπιστήμης τοῦ ὄντος τε καὶ νοητοῦ θεωρούμενον ἢ τὸ ὑπὸ τῶν τεχνῶν καλουμένων, αἷς αἱ ὑποθέσεις ἀρχαὶ καὶ διανοίᾳ μὲν ἀναγκάζονται ἀλλὰ μὴ αἰσθήσεσιν αὐτὰ θεᾶσθαι οἱ θεώμενοι, διὰ δὲ τὸ μὴ ἐπ᾽ ἀρχὴν ἀνελθόντες σκοπεῖν ἀλλ᾽ ἐξ ὑποθέσεων, νοῦν οὐκ ἴσχειν περὶ αὐτὰ δοκοῦσί σοι, καίτοι νοητῶν ὄντων μετὰ ἀρχῆς. διάνοιαν δὲ καλεῖν μοι δοκεῖς τὴν τῶν γεωμετρικῶν τε καὶ τὴν τῶν τοιούτων ἕξιν ἀλλ᾽ οὐ νοῦν, ὡς μεταξύ τι δόξης τε καὶ νοῦ τὴν διάνοιαν οὖσαν. ἱκανώτατα, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀπεδέξω. καί μοι ἐπὶ τοῖς τέτταρσι τμήμασι τέτταρα ταῦτα παθήματα ἐν τῇ ψυχῇ γιγνόμενα λαβέ, νόησιν μὲν ἐπὶ τῷ ἀνωτάτω, διάνοιαν δὲ ἐπὶ τῷ δευτέρῳ, τῷ τρίτῳ δὲ πίστιν ἀπόδος καὶ τῷ τελευταίῳ εἰκασίαν, καὶ τάξον αὐτὰ ἀνὰ λόγον, ὥσπερ ἐφ᾽ οἷς ἐστιν ἀληθείας μετέχει, οὕτω ταῦτα σαφηνείας ἡγησάμενος μετέχειν. Πλάτων, Πολιτεία, κεφ. ΣΤ 511c-511d

Η λέξη διαλεκτική προέρχεται από την ελληνική λέξη διαλέγομαι, που σημαίνει διεξάγω συζήτηση. Στην αρχαιότητα με τη διαλεκτική εννοούσαν την τέχνη να φτάνει κανείς στην αλήθεια μέσω της σύγκρουσης αντιθέτων απόψεων, όπως στο σύνολο σχεδόν των Πλατωνικών έργων. Ο όρος επικράτησε διεθνώς ως Dialectic. Στην Αγγλία παλαιότερα ο όρος αυτός ήταν συνώνυμος της Λογικής όπως και εφαρμοζόταν στην τυπική συλλογιστική των εκάστοτε ρητόρων.

Σύνοψη

Όμως ο όρος αυτός από την αρχαιότητα αναφέρεται ειδικότερα στη λογική αμφισβήτηση δηλαδή στην αρχική τέχνη του «διαλέγεσθαι» με ερωτήσεις και στη συνέχεια αποκρίσεις. Λέγεται ότι πρώτος που δημιούργησε και εξάσκησε την τέχνη αυτή ήταν ο Ζήνων ο Ελεάτης, και την οποία στη συνέχεια ανέπτυξε ο Πλάτων.

Στους νεότερους χρόνους εκείνος που εφάρμοσε τη Διαλεκτική ήταν ο Καντ και ειδικότερα στη μελέτη των αντιφάσεων που ανακύπτουν όταν χρησιμοποιούνται αρχές της εμπειρικής γνώσης πέρα όμως από τα όρια της εμπειρίας. Αλλά και ο Χέγκελ εφάρμοσε τη Διαλεκτική στη διαδικασία όμως εκείνη με την οποία οι όποιες αντιφάσεις καταργούνται (καταλύονται) από κάποιο ανώτερο επίπεδο αλήθειας.

Η τελευταία αυτή Εγελιανή διαδικασία (όπως γενικότερα καθιερώθηκε και έγινε αποδεκτή) είναι εκείνη που κατευθύνει τελικά την ατομική σκέψη όσο και την παγκόσμια ιστορία, σύμφωνα πάντα με το σχήμα (ακολουθία): «Θέση» - «Αντίθεση» - «Σύνθεση». Με βάση αυτή ερεύνησε και επέκτεινε ο Μαρξ τον διαλεκτικό υλισμό. Και αυτή τη διαδικασία ακολουθούν σήμερα όλες οι Επιστήμες στην πρόοδο της γνώσης, κυρίως στις συνεδριακές παρουσιάσεις.

Βάση του δυτικού μεσαιωνικού πολιτισμού αποτέλεσαν οι επτά ελευθέριες τέχνες, που χωρίστηκαν στο εισαγωγικό "Trivium" και στο "Quadrivium". Στο "Trivium" ανήκουν η γραμματική, η διαλεκτική και η ρητορική. Στο "Quadrivium" η αριθμητική, η γεωμετρία, η αστρονομία και η μουσική.

Ιστορία ανάπτυξης της έννοιας

Στην ιστορία της φιλοσοφίας διακρίνονται οι ακόλουθες ιστορικές μορφές διαλεκτικής:

1. Η διαλεκτική της αρχαιότητας (με πλέον αντιπροσωπευτικό τον Ηράκλειτο και τους προσωκρατικούς).
2. Η ιδεαλιστική διαλεκτική της γερμανικής κλασσικής φιλοσοφίας του XVIII — πρώτου μισού του XIX αιώνα (Καντ, Φίχτε, Σέλλινγκ, και Χέγκελ).
3. Η υλιστική διαλεκτική (Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς, τους σοβιετικούς φιλόσοφους Β. Ι. Λένιν, Έ.Β. Ιλιένκοφ, Β.Α. Βαζιούλιν)

Βιβλιογραφία

• Οι βασικές αρχές της μαρξιστικής φιλοσοφίας, Αθήνα, Σύγχρονη εποχή, 2005 ISBN 960-224-986-2
• Έ.Β. Ιλιένκοφ. Διαλεκτική λογική, Αθήνα, Gutenberg, 1983
• [1] Γραμματική, γλωσσικό μάθημα και προγράμματα σπουδών.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η διαλεκτική στον Πλάτωνα και στον Αριστοτέλη (Εθνικό αρχείο διδακτορικών διατριβών)
• Δημήτρης Τζωρτζόπουλος: HEGEL- ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥ. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΙΑΝΟΗΣΗ, ΑΘΗΝΑ 2019.