Μετάβαση στο περιεχόμενο

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος
Αυτοπροσωπογραφία του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελληνικά)
ΨευδώνυμοTheotocopuli, Dominico
Γέννηση1  Οκτωβρίου 1541[1][2]
Ηράκλειο[3]
Θάνατος7  Απριλίου 1614[4][5][6]
Τολέδο[3][7]
Τόπος ταφήςMonastery of Saint Dominic of Silos
ΕθνικότηταΈλληνες[8]
Χώρα πολιτογράφησηςΣτέμμα της Καστίλης
Βενετική Δημοκρατία[9]
Ιδιότηταζωγράφος[10][11][12], γλύπτης[10], αρχιτέκτονας[10] και σχεδιαστής[13]
ΣύντροφοςJerónima de Las Cuevas[14]
ΤέκναΧόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλος
ΚίνημαΙσπανική Αναγέννηση και Μανιερισμός[15]
Είδος τέχνηςπορτραίτο, μυθολογικά θέματα, έργο θρησκευτικής θεματολογίας[7], icon painting, ρωπογραφία[7], έργο ιστορικής θεματολογίας[7], τοπιογραφία[7] και προσωπογραφία[7]
Καλλιτεχνικά ρεύματαΙσπανική Αναγέννηση και Μανιερισμός[15]
Σημαντικά έργαΗ Ανάσταση του Χριστού, Άποψη του Τολέδο, Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ, The Nobleman with his Hand on his Chest, Κοίμηση της Θεοτόκου, Modena Triptych, The Martyrdom of St. Maurice, Άνοιγμα της Πέμπτης Σφραγίδας και Λαοκόων
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ηράκλειο Κρήτης, 1 Οκτωβρίου 1541 – Τολέδο, 7 Απριλίου 1614), γνωστός επίσης με τo ισπανικό προσωνύμιο El Greco,[i] που σημαίνει Ο Έλληνας, ήταν Κρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας της ισπανικής Αναγέννησης. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την Ελλάδα, δημιουργώντας τα περισσότερα έργα του στην Ιταλία και στην Ισπανία. Εκπαιδεύτηκε αρχικά ως αγιογράφος στο Ηράκλειο, που αποτελούσε τότε τμήμα της ενετικής επικράτειας, και αργότερα ταξίδεψε στη Βενετία. Στην Ιταλία επηρεάστηκε από τους μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης, όπως τον Τιντορέττο και τον Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής, υιοθετώντας στοιχεία από τον μανιερισμό. Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του και ολοκλήρωσε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του.

Υφολογικά, η τεχνοτροπία του Ελ Γκρέκο θεωρείται έκφραση της Βενετικής Σχολής και του μανιερισμού όπως αυτός διαμορφώθηκε στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα.[16] Παράλληλα χαρακτηρίζεται από προσωπικά στοιχεία, προϊόντα της τάσης του για πρωτοτυπία, τα οποία όμως δεν βρήκαν μιμητές στην εποχή του, γεγονός που δεν ευνόησε και τη συνέχειά τους. Η μπαρόκ τεχνοτροπία που εκτόπισε τον μανιερισμό, αλλά και τα αμέσως μεταγενέστερα καλλιτεχνικά ρεύματα που δεν αντιμετώπισαν ευμενώς το ύφος του και είχαν ως αποτέλεσμα να αγνοηθεί το έργο του Γκρέκο τους επόμενους αιώνες. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, αναγνωρίστηκε ως πρόδρομος της μοντέρνας τέχνης που αξιοποίησε στοιχεία της Ανατολικής και Δυτικής παράδοσης, και το έργο του επανεκτιμήθηκε, διατηρώντας μέχρι σήμερα δεσπόζουσα θέση ανάμεσα στους μείζονες ζωγράφους όλων των εποχών.

Βιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Νεανικά χρόνια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε πιθανότατα το 1541 στον Χάνδακα,[ii] το σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης, την εποχή της Βενετοκρατίας. Η ημερομηνία γέννησης του προκύπτει όχι από κάποιο επίσημο έγγραφο της εποχής αλλά με βάση μία ιδιόχειρη σημείωση του, σύμφωνα με την οποία το 1606 ήταν 65 ετών. Ο πατέρας του, Γεώργιος Θεοτοκόπουλος, ήταν φοροσυλλέκτης και έμπορος. Για τη μητέρα του δεν υπάρχουν πληροφορίες, ενώ άγνωστη παραμένει και η ταυτότητα μίας ενδεχόμενης πρώτης, Ελληνίδας συζύγου του. Είχε έναν μεγαλύτερο αδελφό, τον Μανούσο Θεοτοκόπουλο (1531-1604), ο οποίος ακολούθησε το επάγγελμα του πατέρα τους.

Ο Θεοτοκόπουλος εκπαιδεύτηκε ως Αγιογράφος, γεγονός που πιστοποιείται από ένα δημόσιο έγγραφο του 1563, ενώ θα πρέπει να μελέτησε από νεαρή ηλικία την αρχαία ελληνική και κλασική γραμματεία, κρίνοντας από την πλούσια βιβλιοθήκη[iii] που κληροδότησε μετά τον θάνατό του, ο υιός του.[17] Το όνομα του πρώτου δασκάλου του δεν είναι γνωστό, αν και το όνομα του Ιωάννη Γριπιώτη (1516-1569) έχει προταθεί.[16] Στην Κρήτη, που από το 1211 αποτελούσε μέρος της ενετικής επικράτειας, οι ζωγράφοι και οι αγιογράφοι συνδύαζαν το βυζαντινό ιδίωμα με τις Δυτικές επιρροές, φιλοτεχνώντας φορητές κυρίως εικόνες και διαμορφώνοντας τη λεγόμενη Κρητική Σχολή. Στον Χάνδακα εργάζονταν κατά τον 16ο αιώνα περίπου διακόσιοι ζωγράφοι, οργανωμένοι σε συντεχνίες σύμφωνα με τα ιταλικά πρότυπα. Ο Θεοτοκόπουλος εξοικειώθηκε από νωρίς με έργα καλλιτεχνών της Αναγέννησης που κυκλοφορούσαν στη βενετοκρατούμενη Κρήτη και από το 1563 εξασκούσε επίσημα το επάγγελμα του ζωγράφου. Η πληροφορία αυτή εκμαιεύεται από μία αναφορά στο όνομά του σε επίσημο έγγραφο της εποχής, στην οποία περιγράφεται ως δάσκαλος (maestro Domenigo).[18] Μία από τις πρώτες πληροφορίες που διαθέτουμε για κάποιο έργο του προέρχεται επίσης από άλλο έγγραφο του 1566, σύμφωνα με το οποίο δόθηκε στον Θεοτοκόπουλο άδεια για να πουλήσει με λαχνό μία εικόνα που εκτιμήθηκε στα 70 δουκάτα, ποσό ιδιαίτερα σημαντικό για την εποχή και ειδικότερα για έναν νέο καλλιτέχνη.[19][20]

Με δεδομένο πως στην εποχή του συνυπήρχαν στην Κρήτη Ορθόδοξοι και Καθολικοί, παραμένει αμφιλεγόμενο σε ποιο από τα δόγματα αυτά ανήκε η οικογένειά του. Θεωρείται πιθανότερο πως ήταν ορθόδοξη,[20] εκδοχή που στηρίζεται σε μελέτες αρχειακών και νομικών εγγράφων, σύμφωνα με τις οποίες ένας θείος του ήταν ορθόδοξος ιερέας, ενώ το όνομα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου δεν καταγράφεται στα αρχεία των βαφτίσεων της Καθολικής Εκκλησίας στην Κρήτη.[17] Διαφορετικές πηγές κάνουν επίσης λόγο για πιθανή καταγωγή του από καθολική οικογένεια.[16] Ορισμένοι μελετητές εκτιμούν πως ο Θεοτοκόπουλος ασπάστηκε αργότερα το καθολικό δόγμα, λαμβάνοντας υπόψη τη διαθήκη του, στην οποία ανέφερε πως υπήρξε «πιστός Καθολικός». Η διαθήκη αυτή έχει αμφισβητηθεί, συνυπολογίζοντας την υποχρέωσή του να τη συντάξει σύμφωνα με τις επιταγές της Ιεράς Εξέτασης.[21]

Ιταλία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με δεδομένο πως η Κρήτη ανήκε στην επικράτεια της Δημοκρατίας της Βενετίας, ήταν φυσιολογική η εγκατάστασή του στη Βενετία για τη συνέχιση των σπουδών του. Η ακριβής χρονολογία άφιξής του δεν είναι γνωστή, ωστόσο εκτιμάται πως εγκατέλειψε την Κρήτη το 1567.[iv] Έζησε στη Βενετία περίπου μέχρι το 1570 επιχειρώντας να ακολουθήσει τα πρότυπα των καλλιτεχνών που κυριαρχούσαν στην καλλιτεχνική ζωή της πόλης, μεταξύ αυτών ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέττο. Την ίδια περίοδο υιοθέτησε την τεχνική της ελαιογραφίας, ζωγραφίζοντας πλέον σε μουσαμά και εγκαταλείποντας το ξύλο. Ένα από τα έργα που αποτυπώνουν τη μετάβαση του Θεοτοκόπουλου από το Βυζαντινό στο Δυτικό ιδίωμα είναι το Τρίπτυχο της Μοντένα (π. 1560-1565), το οποίο περιλαμβάνει στοιχεία εμφανώς εμπνευσμένα από τα πρότυπα που κυριαρχούσαν στην Ιταλία, συνυφασμένα με θέματα επηρεασμένα από την ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα.[22]

Προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο, λάδι σε μουσαμά, 58x56 εκ., Νάπολη, Εθνικό Μουσείο Καποντιμόντε
Τρίπτυχο της Μόντενα (κύρια όψη), περ. 1560-65, Τέμπερα σε ξύλο, 37 x 23,8 εκ. (μεσαίο φύλλο), 24 x 18 εκ. (πλάγια φύλλα), Μόντενα, Γκαλέρια Εστένσε.
Το τρίπτυχο περιείχε στην κύρια όψη τρεις σκηνές, τη Στέψη του χριστιανού ιππότη, την Προσκύνηση των ποιμένων και τη Βάπτιση του Χριστού. Στην πίσω όψη ο Γκρέκο φιλοτέχνησε μία Άποψη του Όρους Σινά (παραλλαγή χαρακτικού του Giovanni Battista Fontana), τον Ευαγγελισμό και την Επίπληξη προς τον Αδάμ και την Εύα. Τα τοπία που ζωγράφισε πάνω στο ξύλο με φωτεινά χρώματα παραπέμπουν σε έργα των Βενετσιάνων Δασκάλων.

Το 1570 βρέθηκε στη Ρώμη, γεγονός που μας αποκαλύπτεται από σχετική επιστολή του ζωγράφου Τζούλιο Κλόβιο, μέσα από την οποία συστήνει τον Θεοτoκόπουλο στον προστάτη του, καρδινάλιο Αλεσάντρο Φαρνέζε, περιγράφοντάς τον ως έναν «νεαρό από τον Χάνδακα, μαθητή του Τιτσιάνο» και «σπάνιο ταλέντο στη ζωγραφική».[23] Πιθανά προκειμένου να ανταποδώσει την εξυπηρέτηση, ο Ελ Γκρέκο δημιούργησε μία ημίσωμη προσωπογραφία του Κλόβιο, η οποία αποτελεί και την παλαιότερη προσωπογραφία του που διασώζεται μέχρι σήμερα. Στη Ρώμη, ο Θεοτοκόπουλος, όπως και άλλοι διακεκριμένοι ζωγράφοι, ήρθε αντιμέτωπος με τον σκληρό ανταγωνισμό που επικρατούσε την εποχή εκείνη, την ίδια στιγμή που δέσποζε η παρουσία του Τιτσιάνο και εξακολουθούσε να ασκεί επίδραση το έργο του Μιχαήλ Άγγελου, έξι χρόνια μετά τον θάνατό του. Η σχέση του Γκρέκο με το έργο του τελευταίου παραμένει αμφιλεγόμενη. Σύμφωνα με μία ανεκδοτολογική αναφορά που δεν επιβεβαιώνεται, πρότεινε στον πάπα Πίο Ε' να φιλοτεχνήσει πάνω στη Δευτέρα Παρουσία του Μιχαήλ Άγγελου, έργο με το οποίο είχε διακοσμήσει την Καπέλα Σιξτίνα.[24] Όταν αργότερα του ζητήθηκε να εκφέρει την άποψή του για τον Μιχαήλ Άγγελο, ο Θεοτοκόπουλος απάντησε πως τον θεωρούσε έναν καλό άνθρωπο, ο οποίος όμως δεν γνώριζε να ζωγραφίζει.[25] Ο Φρανθίσκο Πατσέκο επίσης αναφέρει δυσμενή σχόλια του Γκρέκο για τον Μιχαήλ Άγγελο, κατά τη διάρκεια συνάντησής τους στο Τολέδο, λίγο πριν τον θάνατο του.[26] Από την άλλη πλευρά, η επίδραση που του άσκησε θεωρείται δεδομένη. Οι προσωπογραφίες των Τιτσιάνο, Μιχαήλ Άγγελου, Κλόβιο και Ραφαήλ που φιλοτέχνησε στο έργο Η εκδίωξη των εμπόρων, έχουν ερμηνευτεί ως επιθυμία του να αποδώσει ένα φόρο τιμής σε αυτούς, αναγνωρίζοντας με τον τρόπο αυτό την αξία τους.[24] Φαίνεται ωστόσο πως ο Γκρέκο έδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον στον δυναμισμό του Κορέτζιο και την κομψότητα των έργων του Παρμιτζανίνο.[16][27]

Στο Παλάτσο Φαρνέζε γνώρισε τον ουμανιστή βιβλιοθηκάριο του Φαρνέζε, Φούλβιο Ορσίνι, ο οποίος υπήρξε υποστηρικτής του Γκρέκο και στη συλλογή του βρέθηκαν αργότερα επτά έργα του. Δουλεύοντας στην υπηρεσία του Αλεσάντρο Φαρνέζε, δεν είχε σημαντικές ευκαιρίες να αναδείξει το ταλέντο του και ανέλαβε τελικά λίγες παραγγελίες. Το 1572 αποπέμφθηκε τελικά από το Παλάτσο Φαρνέζε, γεγονός που πιστοποιείται από μία επιστολή του Θεοτοκόπουλου, με ημερομηνία 6 Ιουλίου 1572, στην οποία διαμαρτύρεται για την άδικη εκδίωξή του από το παλάτι. Στις 18 Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς, κατέθεσε αίτηση για να γίνει μέλος της συντεχνίας ζωγράφων του Αγίου Λουκά, με το όνομα Domenico Greco, αποφασίζοντας προφανώς να ακολουθήσει σταδιοδρομία ανεξάρτητου και αυτόνομου καλλιτέχνη. Συνολικά, οι πίνακες που φιλοτέχνησε στην Ιταλία ακολούθησαν τα αναγεννησιακά πρότυπα του 16ου αιώνα στη Βενετία,[28] ειδικότερα σε ότι αφορά την απόδοση του φωτός ή την έμφαση στο χρώμα, παραμερίζοντας το βυζαντινό ιδίωμα και υιοθετώντας μία διαφορετική τεχνική[29] και στοιχεία του μανιερισμού.[23]

Ισπανία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου (1580-82), λάδι σε μουσαμά, 448x301 εκ., Εσκοριάλ, Μοναστηριακή Εκκλησία Αγίου Λαυρεντίου.
Ο Άγιος Μαυρίκιος απεικονίζεται στον πίνακα δύο φορές, σε πρώτο πλάνο στραμμένος προς τον θεατή και στο αριστερό άκρο του πίνακα, δίπλα από την αποκεφαλισμένη μορφή.

Το 1577 καταγράφεται η παρουσία του Γκρέκο στην Ισπανία, χωρίς να διαθέτουμε πολλές πληροφορίες για τις δραστηριότητές του την περίοδο 1572-76 στην Ιταλία. Αρχικά εγκαταστάθηκε στη Μαδρίτη και αργότερα στο Τολέδο, πόλη που αποτελούσε τότε θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Ισπανίας, με περίπου 62.000 κατοίκους το 1571.[30] Εκεί δημιούργησε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα της ώριμης περιόδου του και γνώρισε την καθιέρωση. Στις πρώτες παραγγελίες που ανέλαβε ανήκαν τρία ρετάμπλ για την εκκλησία του Αγίου Δομήνικου και ο πίνακας Ο Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού (1577-79) που μεταφέρθηκε στο σκευοφυλάκιο του καθεδρικού ναού της πόλης. Συμμετείχε επίσης στο εικονογραφικό πρόγραμμα για το Ανάκτορο του Εσκοριάλ, το οποίο υπήρξε ενδεχομένως και ο κύριος λόγος για τον οποίο εγκαταστάθηκε στην Ισπανία,[28] επιδιώκοντας να κερδίσει την εύνοια του βασιλιά. Ο Φίλιππος Β' της Ισπανίας επέλεξε αρχικά τον ζωγράφο Χουάν Φερνάντες δε Ναβαρέτε να διακοσμήσει την εκκλησία του Αγίου Λαυρεντίου, ωστόσο μετά τον θάνατό του, ανέθεσε το έργο στον Θεοτοκόπουλο. Εκείνος ολοκλήρωσε το έργο Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου (1580-82), το οποίο όμως δεν ικανοποίησε τον βασιλιά, με αποτέλεσμα να μην τοποθετηθεί στην εκκλησία του Εσκοριάλ, πιθανώς γιατί δεν ήταν συμβατός με το πνεύμα που επιζητούσε ο ίδιος να κυριαρχεί.[v] Το γεγονός πως δεν κατάφερε να αποτελέσει μέλος τής βασιλικής αυλής, οδήγησε τελικά στη σύσφιξη των σχέσεών του με την πόλη του Τολέδου. Ο Παραβιθίνο τόνισε τη στενή σχέση του με την ισπανική πόλη, σε ένα σονέτο που συνέθεσε το 1614 προς τιμή του Θεοτοκόπουλου, όπου αναφέρει πως «ζωή πήρε από την Κρήτη και χρωστήρες, πιο ωραία πατρίδα βρήκε στο Τολέδο, απ' όπου ξεκινά την αιωνιότητα να κατακτήσει διά του θανάτου».[31] Εκεί απέκτησε ένα γιο, τον Χόρχε Μανουέλ (Γεώργιος Εμμανουήλ), με τη Χερόνιμα ντε λας Κουέβας (Doña Jerónima de Las Cuevas).[vi] Συνεργάστηκε με αρκετούς παραγγελιοδότες, όπως τον μοναχό και καθηγητή ρητορικής Ορτένσιο Φέλιξ Παραβιθίνιο (1580-1633), τον νομομαθή Χερόνιμο δε Θεβάγιος (1562-1644) ή τον φίλο του και λόγιο της εποχής Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας (1524-1602).

Το 1586, ο ιερέας της ενορίας του Αγίου Θωμά, του ανέθεσε την παραγγελία για τον πίνακα Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ, που συνιστά μέχρι σήμερα ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του. Στις σημαντικότερες παραγγελίες που ανέλαβε στο Τολέδο ανήκει επίσης ένα ρετάμπλ που φιλοτέχνησε για το Ίδρυμα της Doña María de Aragon στη Μαδρίτη, καθώς και η διακόσμηση του παρεκκλησίου του Αγίου Ιωσήφ (Capilla de San Jose), που προέβλεπε δύο θρησκευτικές συνθέσεις και δύο γλυπτά των Δαβίδ και Σολομώντα. Το εργαστήριο του γνώρισε μέγιστη ακμή κατά την περίοδο 1600-1607, ενώ συνεργάτης του υπήρξε από το 1597 και ο γιος του, το όνομα του οποίου αναφέρεται σε αρκετά έγγραφα της εποχής. Την περίοδο 1603-07, ο Χόρχε Μανουέλ ανέλαβε να φιλοτεχνήσει ορισμένα έργα που προορίζονταν για το νοσοκομείο Καριδάδ στο Ιγιέσκας, παραγγελία που οδήγησε τελικά σε μία οικονομική διαμάχη, καθώς οι παραγγελιοδότες δεν έμειναν ικανοποιημένοι από το αποτέλεσμα. Η τελευταία παραγγελία που ανέλαβε ο Θεοτοκόπουλος ήταν για το νοσοκομείο Ταβέρα του Τολέδου, για την οποία συνεργάστηκε με τον γιο του. Πέθανε στις 7 Απριλίου του 1614, πριν ολοκληρώσει το έργο και αρχικά θάφτηκε στην εκκλησία του Αγίου Δομήνικου στο Τολέδο. Το 1619, ο γιος του μετέφερε το λείψανό του στην εκκλησία του Σαν Τορκουάτο, η οποία αργότερα κατεδαφίστηκε με αποτέλεσμα να χαθεί το φέρετρό του. Στην απογραφή που συνέταξε ο γιος του μετά τον θάνατο του Γκρέκο, αναφέρονταν 143 ολοκληρωμένοι πίνακες, 45 γύψινα ή πήλινα προπλάσματα, 150 σχέδια, 30 σχέδια για ρετάμπλ καθώς και 200 χαρακτικά έργα.[32]

Έργο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Κρήτη και Ιταλία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Προσκύνηση των Μάγων, 1568, Museo Soumaya, Πόλη του Μεξικού

Στην πρώιμη δημιουργική περίοδο του Γκρέκο ανήκουν τα έργα που φιλοτέχνησε στην Κρήτη και στη Βενετία, για πολλά από τα οποία είναι δύσκολο να καθοριστεί αν ολοκληρώθηκαν στον Χάνδακα ή στην ιταλική πόλη. Η Κοίμηση της Θεοτόκου (π. 1567, Εκκλησία της Παναγίας των Ψαριανών), που ανακαλύφθηκε το 1983 στη Σύρο έχοντας μεταφερθεί εκεί πιθανότατα από Ψαριανούς εποίκους μετά την καταστροφή των Ψαρών, αποτελεί το πρώτο σωζόμενο έργο του με την υπογραφή του. Μαζί με τη φορητή εικόνα Ο ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζοντας την Παναγία (1560-67, Μουσείο Μπενάκη), αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών για την τεχνοτροπία του νεαρού Θεοτοκόπουλου. Η τεχνική και το ύφος των εικόνων διαπνέονται από μεταβυζαντινά στοιχεία, χωρίς όμως να απουσιάζουν και πρωτότυπα χαρακτηριστικά, όπως η υποτυπώδης απόδοση της τρίτης διάστασης ή του προοπτικού βάθους και τα έντονα χρώματα. Τα μοτίβα της δυτικής τέχνης είναι περισσότερο εμφανή σε άλλα έργα της ίδιας περιόδου, όπως στην Προσκύνηση των Μάγων (1565-67, Μουσείο Μπενάκη) και κυρίως στο Τρίπτυχο της Μόντενα (1560-65, Galleria Estense).

Η Κοίμηση της Θεοτόκου των Ψαριανών, περ. 1567, τέμπερα σε ξύλο, 61,4x45 εκ., Ερμούπολη, Εκκλησία της Κοίμησης της Παναγίας.

Στα τελευταία χρόνια παραμονής του στη Βενετία, ανήκει ο πίνακας Θεραπεία του Τυφλού (περ. 1565, Πινακοθήκη της Δρέσδης), έργο που χαρακτηρίζεται από την επίδραση του Τιντορέττο, ως προς τη διάταξη των μορφών αλλά και την απόδοση των κτιρίων που φαίνονται στο βάθος.[33] Σε άλλα έργα, όπως ο Μυστικός Δείπνος (περ. 1568, Εθνική Πινακοθήκη Μπολόνια) είναι εμφανής η διάθεσή του να αναπαραστήσει με φυσικό τρόπο την κίνηση των σωμάτων και τη θέση τους στον χώρο.[16]

Την περίοδο της παραμονής του στη Ρώμη, ο Γκρέκο εξασφάλισε την αναγνώρισή του κυρίως μέσα από το είδος της προσωπογραφίας, στο οποίο ξεχωρίζουν τα πορτρέτα που φιλοτέχνησε για τον Τζούλιο Κλόβιο (Εθνικό Μουσείο Καποντιμόντε, Νάπολη) και τον στρατιωτικό Βιτσέντζο Αναστάζι (Συλλογή Frick, Νέα Υόρκη). Ο πρώτος απεικονίζεται σε μία ημίσωμη σύνθεση, ενώ ο δεύτερος σε όρθια στάση, ντυμένος με την πανοπλία του, σε μία σύνθεση που προαναγγέλλει τα μεταγενέστερα έργα του Βελάσκεθ. Παράλληλα, ο Γκρέκο στράφηκε σε πιο φιλόδοξες συνθέσεις, με χαρακτηριστικό δείγμα την Εκδίωξη των εμπόρων από τον ναό (1570-75, Ινστιτούτο Καλών Τεχνών Μινεάπολης). Πιθανότατα την ίδια περίοδο χρονολογείται και το έργο El soplón (Αγόρι που ανάβει κερί, π. 1570, Μουσείο Καποντιμόντε), που διακρίνεται για το πρωτότυπο θέμα του, το οποίο υπήρξε μάλλον ασυνήθιστο την εποχή εκείνη. Πιθανότατα, ο Θεοτοκόπουλος εμπνεύστηκε το έργο διαβάζοντας μία αναφορά στη Φυσική Ιστορία του Πλίνιου, σύμφωνα με την οποία ο ζωγράφος Αντίφιλος είχε επεξεργαστεί το ίδιο θέμα.[34]

Τολέδο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μετά την άφιξή του στο Τολέδο, οι πρώτες παραγγελίες που ανέλαβε αφορούσαν τρία ρετάμπλ για τη μοναστηριακή εκκλησία του Αγίου Δομήνικου του Παλαιού (Santo Domingo el Antiguo) και μία ελαιογραφία με θέμα τον διαμερισμό των ιματίων του Χριστού, γνωστή ως El Espolio, για τον καθεδρικό ναό της πόλης. Τα ρετάμπλ υπήρξαν παραγγελία του Ισπανού αρχιδιάκου του καθεδρικού ναού του Τολέδου, Διέγο δε Καστίγια, ο οποίος ανήκε στον κύκλο γνωριμιών του Φαρνέζε. Για την εκκλησία του Αγίου Δομήνικου, ο Γκρέκο φιλοτέχνησε την Ανάληψη της Παναγίας (π. 1577, Ινστιτούτο Καλών Τεχνών, Σικάγο), έργο που πλαισιωνόταν από τις απεικονίσεις του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή (1577-79, Santo Domingo el Antiguo), του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή (1577-79, Santo Domingo el Antiguo), του Αγίου Βερνάρδου και του Αγίου Βενέδικτου. Το πρόγραμμα της εικονογράφησης περιλάμβανε ακόμα συνθέσεις με θέμα την Αγία Τριάδα (1577-79, Μουσείο Πράδο), την Προσκύνηση των Ποιμένων, τον Άγιο Ιερώνυμο, την Ανάληψη του Χριστού και τον Άγιο Ιλδεφόνσο. Η Ανάληψη της Παναγίας, που τοποθετήθηκε στο κεντρικό ρετάμπλ της αγίας τράπεζας, όπως και η Αγία Τριάδα, αναδεικνύουν την ικανότητα του Γκρέκο να συνδυάζει στοιχεία από τον Τιτσιάνο και τον Μιχαήλ Άγγελο, παραδίδοντας τελικά μία πρωτότυπη σύνθεση.[16] Εκτός από τα έργα ζωγραφικής, ανέλαβε επίσης το αρχιτεκτονικό σχέδιο των ρετάμπλ και άλλα διακοσμητικά στοιχεία τους.

El Espolio – Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού, 1577-9, λάδι σε μουσαμά, 285 x 173 εκ., Τολέδο, Καθεδρικός Ναός.

Ο Διαμερισμός των ιματίων του Χριστού υπήρξε το δεύτερο σημαντικό έργο που φιλοτέχνησε στο Τολέδο, για το οποίο οι εκπρόσωποι του καθεδρικού ναού εξέφρασαν αντιρρήσεις ως προς το περιεχόμενο του, που οδήγησαν σε περαιτέρω οικονομική διαφωνία με τον Γκρέκο, σχετικά με την αμοιβή του. Έχοντας ήδη αποκτήσει αναγνώριση, φιλοτέχνησε τον πίνακα Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρίκιου (1580-82), έργο που χαρακτηρίζεται από μία αλλαγή ύφους, ειδικότερα σε ότι αφορά τον περιορισμό των ρεαλιστικών στοιχείων και την έμφαση στην πνευματική διάσταση της σκηνής.[35] Ο Άγιος Σεβαστιανός (1577-78, Μουσείο Καθεδρικού Ναού τής Παλένθια), φιλοτεχνήθηκε περίπου το 1577-8 και αποτέλεσε το πρώτο γυμνό σε φυσικό μέγεθος που ζωγράφισε, πιθανώς εμπνευσμένος από τον Λαοκόοντα, γλυπτική σύνθεση της Ελληνιστικής περιόδου, στο Βατικανό. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε ένα ομώνυμο έργο (Λαοκόων, 1610-14, Εθνική Πινακοθήκη Ουάσιγκτον), που αποτελεί τον μοναδικό πίνακά του με θέμα από τη μυθολογία. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1580, ο Γκρέκο υιοθέτησε συχνά υπερβολικά χαρακτηριστικά στα έργα του, προκειμένου να αποδώσει υπερφυσικά στοιχεία, απομακρυνόμενος από τα αναγεννησιακά πρότυπα. Η Ταφή του κόμη Οργκάθ (1586-88, Άγιος Θωμάς Τολέδου) μαρτυρά την τάση αυτή και αποτελεί ένα από τα πιο γνωστά έργα του Γκρέκο, κατά πολλούς το σπουδαιότερο, που εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη μανιεριστική μέθοδο που ακολουθούσε ο Γκρέκο.[28] Στα τέλη του 16ου αιώνα και στις αρχές του 17ου, ανέλαβε πολυάριθμες παραγγελίες, με σημαντικότερες εκείνες για το Ίδρυμα της Doña María de Aragon στη Μαδρίτη (1596-1600) και τo παρεκκλήσιο του Αγίου Θωμά στο Τολέδο (1597-9). Σε αυτή την περίοδο ανήκει και ο πίνακας Έκσταση του Αγίου Φραγκίσκου που εντοπίστηκε για πρώτη φορά από Πολωνούς ειδικούς το 1974 και η αυθεντικότητά του επιβεβαιώθηκε το 2009.[36] Εντάσσεται σε μία σειρά συνθέσεων με κεντρικό πρόσωπο τον Άγιο Φραγκίσκο σε διάφορες σκηνές και παραλλαγές, αρκετές από τις οποίες, ωστόσο, αποδόθηκαν στο εργαστήριο και σε μαθητές του.[37]

Λεπτομέρεια από τον πίνακα Αγ. Ανδρέας και Αγ. Φραγκίσκος (1595, λάδι σε μουσαμά, Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη), στην οποία φαίνεται η υπογραφή του ζωγράφου.
Ταφή του κόμη του Οργάθ (1586-88), Λάδι σε μουσαμά, 480x360 εκ., Τολέδο, Άγιος Θωμάς.
Ο πίνακας έχει συντεθεί σε δύο επίπεδα. Στο κάτω μέρος της σύνθεσης απεικονίζεται η κηδεία του κόμη, ενώ στο άνω μέρος, που συμβολίζει τον παράδεισο, η ψυχή του, που έχει πάρει τη μορφή ενός παιδιού, μεταφέρεται από έναν άγγελο. Σύμφωνα με ένα θρύλο, τη στιγμή της ταφής του κόμη εμφανίστηκαν Άγιος Στέφανος και ο Άγιος Αυγουστίνος. Έχει υποστηριχθεί πως ορισμένες μορφές του πίνακα απεικονίζουν επιφανείς προσωπικότητες του Τολέδου. Ειδικότερα, μία από τις μορφές στη δεξιά πλευρά του πίνακα ταυτίζεται με τον Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας, αν συγκριθεί η μορφή αυτή με την προσωπογραφία του τελευταίου, την οποία φιλοτέχνησε ο Γκρέκο το 1600.

Ο Θεοτοκόπουλος διακρίθηκε τόσο σε θρησκευτικές συνθέσεις όσο και σε προσωπογραφίες. Διασώζεται ένας μεγάλος αριθμός προσωπογραφιών του, προσωπικοτήτων κυρίως του στενού περιβάλλοντός του, όπως του λόγιου Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας (π. 1600, Μουσείο του Λούβρου), του μοναχού Φέλιξ Ορτένθιο Παραβιθίνο (π. 1610, Μουσείο Καλών Τεχνών της Βοστόνης), του ιατρού Ροδρίγο δε λα Φουέντε (π. 1585, Πράδο) και του δημοτικού συμβούλου και νομομαθή Χερόνιμο δε Θεβάγιος (π. 1610, Πράδο). Σπανιότερα είναι τα πορτρέτα που φιλοτέχνησε για προσωπικότητες που κατείχαν δημόσια αξιώματα. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζει η Προσωπογραφία του Καρδινάλιου (π. 1600, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης), που απεικονίζει πιθανότατα τον καρδινάλιο Φερνάνδο Νίνιο δε Γκεβάρα, Μέγα Ιεροεξεταστή την περίοδο 1599-62. Ο Θεοτοκόπουλος είχε σημαντική συνεισφορά στην ισπανική προσωπογραφία, αποτελώντας πρότυπο για τον Ντιέγκο Βελάσκεθ.[16]

Διασώζονται μόλις τρεις τοπιογραφίες του Γκρέκο, οι δύο από τις οποίες απεικονίζουν το Τολέδο. Ο πίνακας Άποψη του Τολέδου (1595-99, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης) φανερώνει τη χαρακτηριστική τάση του να μην εστιάζει τόσο στην ακρίβεια της τοπιογραφίας όσο στη δραματοποίησή της. Ο Γκρέκο επέλεξε να απεικονίσει μόνο το ανατολικό τμήμα της πόλης, ενώ δεν δίστασε να τροποποιήσει τη θέση κτιρίων της, προκειμένου να ικανοποιήσει τις ανάγκες του στη σύνθεση. Το έργο Άποψη και χάρτης του Τολέδου (1610-14, Σπίτι και Μουσείο Γκρέκο) χαρακτηρίζεται επίσης ως μία περισσότερο συμβολική παρά πιστή απεικόνιση της ισπανικής πόλης.[38] Σύμφωνα με μία επιγραφή που χάραξε ο ίδιος στον πίνακα, ζωγράφισε το νοσοκομείο του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή πάνω σε ένα σύννεφο, σε πρώτο πλάνο, προκειμένου να φαίνεται καλύτερα.

Κριτική θεώρηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Μεταθανάτια φήμη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Προσωπογραφία του Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλου, 1600-5, λάδι σε μουσαμά, 74 x 51,5 εκ., Σεβίλλη, Μουσείο Καλών Τεχνών.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, το έργο του εκτιμήθηκε και προωθήθηκε περισσότερο από τους λόγιους, ουμανιστές και διανοούμενους και λιγότερο από το καλλιτεχνικό κατεστημένο.[39] Αργότερα, αγνοήθηκε για μία περίοδο περίπου τετρακοσίων ετών. Δεν υπήρξαν μιμητές του, καθώς μόνο ο γιος του φρόντισε για την αναπαραγωγή ορισμένων από τις πιο γνωστές συνθέσεις του. Στη διάρκεια του 16ου και 17ου αιώνα, ο Γκρέκο τοποθετείτο στην Ιταλική σχολή, έχοντας τη φήμη ενός ζωγράφου με τάσεις εκκεντρικότητας, στην προσπάθειά του να πρωτοτυπήσει, αλλά και με περιφρόνηση απέναντι στους καθιερωμένους κανόνες.[16] Για αρκετούς ιστορικούς, η τέχνη του Γκρέκο συνδέθηκε με το πνεύμα της Αντιμεταρρύθμισης, θεώρηση που συγκρούεται ή συμπληρώνεται με άλλες ερμηνείες, κυρίως Ελλήνων μελετητών του, που τονίζουν τη σημασία των βυζαντινών στοιχείων στην τέχνη του. Άλλοι ερευνητές, με βάση τις γραπτές σημειώσεις του Γκρέκο,[vii] τονίζουν περισσότερο την εικόνα ενός ζωγράφου με φιλοσοφικές αναζητήσεις (συνδεόμενο ειδικότερα με τις νεοπλατωνικές ιδέες), αποκομμένος από τα θρησκευτικά ζητήματα της εποχής και απασχολούμενος κυρίως με αισθητικά προβλήματα, σε σχέση με τη διερεύνηση και απόδοση του φυσικού κόσμου μέσα από τη ζωγραφική.[16]

Η τέχνη του Θεοτοκόπουλου ήταν αρκετά προσωπική και αυτόνομη, έτσι ώστε να μην ευνοηθεί η «συνέχειά» της, ενώ καθοριστικό ρόλο σε αυτό διαδραμάτισε και η νέα μπαρόκ τεχνοτροπία που εκτόπισε τον μανιερισμό του 16ου αιώνα, με αποτέλεσμα το έργο του Γκρέκο να είναι ελάχιστα γνωστό κατά την περίοδο του μπαρόκ. Στη διάρκεια του 17ου αιώνα, υπό την άνθιση του κλασικισμού, και στις αρχές του 18ου, οι πίνακές του θεωρούνταν «υπερβολικοί» και «επιτηδευμένοι»,[39] ενώ η εκκεντρικότητά του συχνά ταυτίστηκε με ενδεχόμενη «παραφροσύνη».[16] Αργότερα, κατά την περίοδο του ρομαντισμού, τα έργα του επανεξετάστηκαν. Για τον Γάλλο ποιητή Θεόφιλο Γκωτιέ – έναν από τους πρώτους που εξέφρασαν θαυμασμό για το ύστερο έργο του Γκρέκο – θεωρήθηκε πρόγονος του ρομαντικού κινήματος στην αναζήτηση του παράδοξου ή του ακραίου. Οι κριτικοί τέχνης Ζακαρί Αστρύκ και Πολ Λεφόρ, συνέβαλαν επίσης στην προώθηση ενός νέου ενδιαφέροντος για τον Θεοτοκόπουλο, την ίδια στιγμή που Ισπανοί ζωγράφοι στο Παρίσι υιοθετούσαν την τεχνοτροπία του.[40] Από τους πρωταγωνιστές αυτής της τάσης υπήρξε ο Ιγνάσιο Θουλοάγα (1870-1945), καλλιτέχνης βασκικής καταγωγής, ο οποίος αντέγραφε έργα του Γκρέκο που βρίσκονταν στο Πράδο.[39] Στην Ισπανία, εκπρόσωποι του ιμπρεσιονισμού και του συμβολισμού, ανανέωσαν το ενδιαφέρον για το έργο του Γκρέκο, το οποίο ερμήνευσαν ως προδρομικό εκείνου του Βελάσκεθ.

Το 1908 ολοκληρώθηκε ο πρώτος αναλυτικός κατάλογος έργων του, από τον Ισπανό ιστορικό τέχνης Μανουέλ Μπαρτολομέ Κοσίο. Με την άνθιση του εξπρεσιονισμού κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, το έργο του Γκρέκο θεωρήθηκε προδρομικό του ρεύματος αυτού και σταδιακά επανεξετάστηκε αποκτώντας τελικά την εξέχουσα θέση που διατηρεί ως σήμερα στην ιστορία της τέχνης. Ο ιστορικός και κριτικός τέχνης Ιούλιος Μάγιερ-Γκρέφε, κατέγραψε τις εντυπώσεις του από το έργο του Γκρέκο, κατά την επίσκεψή του στην Ισπανία το 1909, αναγνωρίζοντας σε αυτό μοντέρνα στοιχεία.[41] Την ίδια αντίληψη εξέφρασε και ο κριτικός Ρότζερ Φράι, θεωρώντας τον Γκρέκο «όχι μόνο μοντέρνο, αλλά αρκετά βήματα μπροστά».[42] Στις αρχές του 20ου αιώνα, υποστηρίχθηκε πως το ύφος που χαρακτηρίζει τα έργα της ύστερης περιόδου του ήταν αποτέλεσμα αστιγματισμού από τον οποίο έπασχε, άποψη που είναι μάλλον εσφαλμένη.[viii]

Επίδραση στον 20ό αιώνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως (1608-14, λάδι σε μουσαμά, 222,3 x 193 εκ., Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο.
Ο Γκρέκο δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τον πίνακα, που προοριζόταν για το νοσοκομείο Ταβέρα. Μοτίβα του έργου χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τον Πικάσο για τον πίνακα Δεσποινίδες της Αβινιόν.

Εκτός από τους ιστορικούς της τέχνης και τους μελετητές του έργου του, σημαντικό ρόλο στην επανεξέταση του διαδραμάτισαν επίσης ζωγράφοι του 20ου αιώνα, μέσα από το έργο τους. Ο Πωλ Σεζάν, πρόδρομος του κυβισμού, υπήρξε ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που υιοθέτησε κοινά στοιχεία με τον Θεοτοκόπουλο, όπως η επιμήκυνση των μορφών. Το έργο του Πάμπλο Πικάσο χαρακτηρίζεται επίσης από αρκετές αναφορές στον Γκρέκο, τον «πατέρα του» στη ζωγραφική όπως ο ίδιος τόνιζε.[43] Ορισμένα σχέδια και πίνακες της πρώιμης περιόδου του, μιμούνται το ιδίωμα του Θεοτοκόπουλου, ενώ ιδιαίτερα εμφανής είναι η επίδραση του κατά την «μπλε περίοδο» του Πικάσο.[44] Ο πίνακας Η ταφή του Κασαχέμας (1901, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης Παρισιού) του Ισπανού ζωγράφου είναι εμπνευσμένος από την Ταφή του Κόμη Οργκάθ, ενώ και οι Δεσποινίδες της Αβινιόν (1907, MoMA) αντλούν μοτίβα από τον πίνακα Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως του Γκρέκο.[45] Κατά τη δεκαετία του 1940, όταν ο Πικάσο ολοκλήρωσε μία σειρά πινάκων που αποτελούσαν παραλλαγές γνωστών έργων, φιλοτέχνησε επίσης την Προσωπογραφία ζωγράφου (1950, Συλλογή Άντζελα Ρόζενγκαρτ), έργο που αποτελεί τη δική του εκδοχή για την Προσωπογραφία του Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλου (1600-05) του Γκρέκο.

Για τους εξπρεσιονιστές, σημείο επαφής με τον Γκρέκο αποτέλεσαν οι επιμήκεις μορφές του, ενώ ο Φραντς Μαρκ έγραψε για το «μεγαλείο αυτού του μεγάλου δασκάλου», το οποίο θεωρούσε συνδεδεμένο με τις ιδέες της ομάδας του Γαλάζιου Καβαλάρη.[46] Επίδραση από τον Γκρέκο δέχθηκε επίσης ο Τζάκσον Πόλοκ (1912-56), ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, κυρίως στα πρώιμα έργα του. Μέχρι το 1943, ο Πόλοκ είχε ολοκληρώσει περισσότερα από 60 σχέδια ζωγραφικής βασισμένα σε συνθέσεις του Γκρέκο, ενώ γνωρίζουμε πως διέθετε στη συλλογή του αναπαραγωγές έργων του, καθώς και τρία βιβλία για τον Έλληνα ζωγράφο.[47] Η προσωπικότητα και το έργο του Θεοτοκόπουλο ενέπνευσαν επίσης φυσιογνωμίες της λογοτεχνίας. Ο ποιητής Ράινερ Μαρία Ρίλκε ήρθε σε επαφή με το έργο του κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στην Ισπανία το 1912, ενώ τα ποιήματά του Himmelfahrt Mariae I-II θεωρούνται βασισμένα στην Άμωμη Σύλληψη (1607-13, Μουσείο Σάντα Κρουθ) του Γκρέκο.[48] Ο Νίκος Καζαντζάκης, στο αυτοβιογραφικό του έργο Αναφορά στον Γκρέκο, επίσης εξέφρασε με το δικό του τρόπο τον θαυμασμό που έτρεφε για το έργο του.

Το 1990, με αφορμή τα 450 χρόνια από τη γέννησή του, ο Δήμος Ηρακλείου πραγματοποίησε μεγάλη έκθεση με έργα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στο Ηράκλειο το διάστημα 1/9/1990 - 10/10/1990.[49]

Το 2014 ανακηρύχθηκε έτος Ελ Γκρέκο στην Ισπανία. Ο Χάρης Φεραίος στο κείμενό του 2014-΄Ετος Ελ Γκρέκο, στο Φιλελεύθερο (4 Ιανουαρίου 2014) ασχολείται με το θέμα και ειδικά με τη «γλώσσα» των χεριών αναφερόμενος σε πίνακες του ζωγράφου.

Η Ελλάδα τον τίμησε και αυτή, κηρύσσοντας το 2014 έτος Ελ Γκρέκο και παρουσιάστηκαν τρεις εκθέσεις στην Αθήνα: Τέχνη και κοινωνία στην Κρήτη, τα χρόνια του Θεοτοκόπουλου στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Η ναυμαχία της Ναυπάκτου και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης και Ο φιλικός κύκλος του Γκρέκο στο Τολέδο στο Μουσείο Μπενάκη.

Επιλογή έργων

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


Κύριο λήμμα: Κατάλογος έργων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου
  • Η Ταφή, 1569, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη
    Η Ταφή, 1569, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη
  • Η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό, 1570, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art
    Η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό, 1570, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art
  • Ευαγγελισμός, 1570, Μαδρίτη, Museo Thyssen-Bornemisza
    Ευαγγελισμός, 1570, Μαδρίτη, Museo Thyssen-Bornemisza
  • Expolio (Ο διαμερισμός των ιματίων), 1577-79, Τολέδο, καθεδρικός ναός
    Expolio (Ο διαμερισμός των ιματίων), 1577-79, Τολέδο, καθεδρικός ναός
  • Η Αγία Τριάδα, 1577, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Η Αγία Τριάδα, 1577, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
  • Ο ιππότης με το χέρι στο στήθος, 1580, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Ο ιππότης με το χέρι στο στήθος, 1580, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
  • Ο Χριστός φέρων τον Σταυρόν, 1580, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
    Ο Χριστός φέρων τον Σταυρόν, 1580, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
  • Η ταφή του κόμη Οργκάθ, 1586-88, Τολέδο, Santo Tomé
    Η ταφή του κόμη Οργκάθ, 1586-88, Τολέδο, Santo Tomé
  • Σταύρωση, 1588, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη
    Σταύρωση, 1588, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη
  • Προσευχή στον Κήπο των Ελαιών, 1590, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη
    Προσευχή στον Κήπο των Ελαιών, 1590, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη
  • Οι Άγιοι Ανδρέας και Φραγκίσκος, 1595, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Οι Άγιοι Ανδρέας και Φραγκίσκος, 1595, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
  • Ο Άγιος Μαρτίνος και ο ζητιάνος, 1597-99, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art
    Ο Άγιος Μαρτίνος και ο ζητιάνος, 1597-99, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art
  • Η Βάπτιση, 1597-1600, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Η Βάπτιση, 1597-1600, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
  • Ανάσταση, 1597-1600, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Ανάσταση, 1597-1600, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
  • Πεντηκοστή, 1597-1600, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Πεντηκοστή, 1597-1600, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
  • Ο καρδινάλιος Fernando Niño de Guevara, 1600-1601, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
    Ο καρδινάλιος Fernando Niño de Guevara, 1600-1601, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
  • Η συναυλία των αγγέλων,1610, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη
    Η συναυλία των αγγέλων,1610, Αθήνα, Εθνική Πινακοθήκη
  • Το Τολέδο στην καταιγίδα, 1604-14, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
    Το Τολέδο στην καταιγίδα, 1604-14, Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο
  • Λαοκόων, 1610-14, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art
    Λαοκόων, 1610-14, Ουάσινγκτον, National Gallery of Art
  • Η προσκύνηση των ποιμένων, 1614, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο
    Η προσκύνηση των ποιμένων, 1614, Μαδρίτη, Μουσείο του Πράδο


Σημειώσεις

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
«Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ἐποίει». Υπογραφή του Θεοτοκόπουλου.

i) ^ Ο Θεοτοκόπουλος παραμένει γνωστός με το προσωνύμιο «Ελ Γκρέκο» ("El Greco"), δηλαδή «Ο Έλληνας», που του δόθηκε στην Ιταλία σύμφωνα με τη διαδεδομένη πρακτική της εποχής να δίνονται ονόματα βασισμένα στον τόπο καταγωγής. Το άρθρο "El" προέρχεται ενδεχομένως από τη βενετική διάλεκτο ή από τα Ισπανικά.[28] Το αντίστοιχο προσωνύμιο στην ισπανική γλώσσα θα ήταν «Ελ Γκριέγο» ("El Griego"). Στην Ιταλία και στην Ισπανία, ήταν γνωστός ως "Dominico Greco", δηλαδή Δομήνικος ο Έλληνας, ενώ το προσωνύμιο Ελ Γκρέκο επικράτησε μετά τον θάνατό του.[19] Ο ίδιος υπέγραφε ως «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος», τονίζοντας την ελληνική καταγωγή του.

ii) ^ Οι περισσότεροι μελετητές θεωρούν πως ο Χάνδακας υπήρξε ο τόπος γέννησής του.[17][50][51][52]. Κατά μια άλλη εκδοχή καταγόταν από το Φόδελε, που τότε ανήκε στο διαμέρισμα Ρεθύμνου. Βασικός υποστηρικτής αυτής της θεωρίας ήταν ο Αχιλλέας Κύρου, πρόκειται όμως για μύθο που είχε αρχικά καλλιεργηθεί από Ισπανούς μελετητές των αρχών του 20ου αιώνα και βασιζόταν κατά κύριο λόγο στην άγνοια της Κρητικής του περιόδου, συγχέοντας μεταξύ άλλων το γεγονός πως κάποιος Λεωνίδας Θεοτόκης έζησε στο Φόδελε. Θεωρείται εξάλλου λιγότερο πιθανό η αστική οικογένεια των Θεοτοκόπουλων να έζησε σε ένα μικρό χωριό της Κρήτης.

iii) ^ Σύμφωνα με την απογραφή των υπαρχόντων του, όπως συντάχθηκε από τον γιο του, Χόρχε Μανουέλ, ο Θεοτοκόπουλος διέθετε 27 ελληνικά βιβλία φιλοσοφίας, λογοτεχνίας και θρησκευτικού περιεχομένου, 67 ιταλικά βιβλία, 17 ισπανικά βιβλία, καθώς και 19 βιβλία αρχιτεκτονικής.[32]

iv) ^ Σύμφωνα με έρευνα σε αρχειακά έγγραφα, ο Θεοτοκόπουλος παρέμεινε στον Χάνδακα τουλάχιστον μέχρι τις 26 Δεκεμβρίου του 1566, καθώς τότε χρονολογείται έγγραφο που αναφέρει πως του δόθηκε άδεια για την πώληση του πίνακα Η Βάφτιση του Χριστού, η αξία του οποίου εκτιμήθηκε στα 70 δουκάτα από δύο καθιερωμένους καλλιτέχνες, ένας εκ των οποίων ήταν ο Γεώργιος Κλόντζας.[20] Από άλλη επιστολή, που χρονολογείται στις 18 Αυγούστου 1568 και αναφέρει πως ο Θεοτοκόπουλος έστειλε σχέδια στον Κρητικό χαρτογράφο Γεώργιο Σιδέρη (ή Καλαποδά), θεωρείται δεδομένο πως βρισκόταν την εποχή εκείνη στη Βενετία.

Γύριζα όλη μέρα στα στενά δρομάκια του Τολέδου, οσμιζόμουν θειάφι, σαν να 'χε πέσει κεραυνός, σαν να 'χε διαβεί λιόντας και μύριζε θεριό ο αγέρας, τρεις και πάνω αιώνες ύστερα από το πέρασμά σου. Τι τρομάρα, τι χαρά να περπατάς και να νιώθεις μία μεγάλη ψυχή να καταχτυπάει τα φτερά της από πάνω σου!

Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο[53]

v) ^ Ο χρονικογράφος Χοσέ δε Σιγουένθα κατέγραψε την πορεία των εργασιών στο Εσκοριάλ και τις απαιτήσεις του Φιλίππου Β', γράφοντας: «Οι άγιοι πρέπει να είναι έτσι ζωγραφισμένοι ώστε βλέποντάς τους ο πιστός να έχει τη διάθεση να προσευχηθεί». Για το έργο του Γκρέκο σχολίασε ειδικότερα: «Το έργο δεν ικανοποίησε τη Μεγαλειότητά Του. Δεν είναι παράδοξο, αφού λίγοι ήταν αυτοί που τους άρεσε, παρόλο ότι η καλλιτεχνική αξία του έργου και του ζωγράφου δεν αμφισβητούνται».[54]

vi) ^ Ο Γκρέκο δεν παντρεύτηκε τη Χερόνιμα ντε λας Κουέβας, ωστόσο αναγνώρισε τον Χόρχε Μανουέλ και συμπεριέλαβε την ίδια στη διαθήκη του. Πιστεύεται ότι η επιλογή του να μην παντρευτεί ίσως να οφείλεται στην εμπειρία ενός αποτυχημένου γάμου στη διάρκεια των νεανικών του χρόνων.[28]

vii) ^ Τα γραπτά κείμενα του Θεοτοκόπουλου για τη ζωγραφική ή την αρχιτεκτονική δεν δημοσιεύτηκαν και τα χειρόγραφά του δεν διασώζονται. Οι ιδέες του πάνω σε αισθητικά ζητήματα είναι γνωστές κυρίως μέσα από τα ιδιόχειρα σχόλιά του στην έκδοση των Βίων του Τζόρτζιο Βαζάρι και αντανακλούν τις θεωρίες του μανιερισμού.[55] Ο Γκρέκο εκφράζει ειρωνικά τις αντιδράσεις του στις εκτιμήσεις και τους ισχυρισμούς της κριτικής της τέχνης τής εποχής του, επιδεικνύοντας παράλληλα βαθιά γνώση για την ιταλική ζωγραφική.[56]

Ανακάλυψα έναν μεγάλο, έναν απίστευτα προικισμένο καλλιτέχνη, τον Γκρέκο. Έναν σύγχρονο του Ρέμπραντ, και όμως τόσο κοντινό μας.

Julius Mayer-Graefe, Spaniche Reise (1910)

viii) ^ Η άποψη περί αστιγματισμού του Γκρέκο έχει υποστηριχθεί από μελετητές του έργου του και ιστορικούς της τέχνης. Σύμφωνα με τον καθηγητή Stuart Anstis του τμήματος Φυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, ακόμα και αν έπασχε από αστιγματισμό, «θα προσαρμοζόταν και οι μορφές του, φιλοτεχνημένες είτε από μνήμης είτε ζωντανά, θα είχαν φυσιολογικές διαστάσεις. Οι επιμήκεις μορφές του ήταν καλλιτεχνική έκφραση και όχι σύμπτωμα της όρασής του».[57] Από τον πίνακα Άποψη και χάρτης του Τολέδο (1610-14, Μουσείο Γκρέκο Τολέδου), που ανήκει επίσης στα έργα τής τελευταίας περιόδου του, προκύπτει επίσης πως η όρασή του δεν ήταν ασθενής ή προβληματική.[58]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Commons Creator page. Ανακτήθηκε στις 13  Ιουλίου 2017.
  2. ↑ «Gran Enciclopèdia Catalana» (Καταλανικά) Grup Enciclopèdia. 0031044. Ανακτήθηκε στις 13  Ιουλίου 2017.
  3. ↑ 3,0 3,1 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 25  Ιουνίου 2015.
  4. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 12033456h. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  5. ↑ (Δανικά, Αγγλικά) Kunstindeks Danmark. 2482. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  6. ↑ (Αγγλικά) SNAC. w64t701f. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 (Ολλανδικά) RKDartists. 33505.
  8. ↑ (Αγγλικά) ARTIC. Ινστιτούτο Τέχνης του Σικάγου. 2939/el-greco-ambition-and-defiance.
  9. ↑ (Αγγλικά, Μποκμάλ, Σουηδικά, Φινλανδικά, Δανικά, Εσθονικά) KulturNav. 12  Φεβρουαρίου 2016. 9adfdaef-f989-4a29-8cc8-ccd539d47fd1. Ανακτήθηκε στις 27  Φεβρουαρίου 2016.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 (Αγγλικά) Union List of Artist Names. 16  Νοεμβρίου 2017. 500010916. Ανακτήθηκε στις 14  Μαΐου 2019.
  11. ↑ NMVW-collection website. 81624. Ανακτήθηκε στις 16  Ιανουαρίου 2020.
  12. ↑ The Fine Art Archive. cs.isabart.org/person/17634. Ανακτήθηκε στις 1  Απριλίου 2021.
  13. ↑ (Αγγλικά) Union List of Artist Names. 500010916.
  14. ↑ www.museodelprado.es/aprende/enciclopedia/voz/greco-el-domenicos-theotocopoulos/d2498a3b-99c4-4603-b4c5-07b6840808d0. Ανακτήθηκε στις 23  Σεπτεμβρίου 2020.
  15. ↑ 15,0 15,1 www.nga.gov/features/slideshows/el-greco-spanish-1541-1614.html.
  16. ↑ 16,00 16,01 16,02 16,03 16,04 16,05 16,06 16,07 16,08 16,09 Fernando Marias:'Greco, El Αρχειοθετήθηκε 2016-11-06 στο Wayback Machine.', The Grove Art Online, Oxford University Press, 8 Ιανουαρίου 2007
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Λαμπράκη-Πλάκα, 41
  18. ↑ Ν. Παναγιωτάκης, Η κρητική περίοδος της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκοπούλου
  19. ↑ 19,0 19,1 R. Cormack, M. Vassilaki, The Baptism of Christ new light on early El Greco Αρχειοθετήθηκε 2007-03-06 στο Wayback Machine., Apollo Magazine
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Μ. Scholz-Hänsel, 8
  21. ↑ A.Κ. Ηλιάδη, Η ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ανακτήθηκε 6 Ιανουαρίου 2007.
  22. ↑ Pallucchini, Rodolfo (March 7, 1937). "II Polittico del Greco della R. Gallena Estense e la Formazione dell'Artista". Gazzetta dell' Emilia 13: 171–178.
  23. ↑ 23,0 23,1 Λαμπράκη-Πλάκα, 42.
  24. ↑ 24,0 24,1 Μ. Scholz-Hänsel, 20.
  25. ↑ Λαμπράκη-Πλάκα, σελ. 47-49.
  26. ↑ A. Braham, Two Notes on El Greco and Michelangelo, The Burlington Magazine, Vol. 108, No. 759 (Jun., 1966), 307-310.
  27. ↑ R.C. Morris, "El Greco: The Master and the Myth", International Herald Tribune, 17 Ιουλίου 1999
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Greco, El. (2007). Encyclopædia Britannica.
  29. ↑ Μ. Scholz-Hänsel, 12.
  30. ↑ Λαμπράκη-Πλάκα, 43-44 και M. Scholz-Hänsel, 57.
  31. ↑ M. Scholz-Hänsel, 83.
  32. ↑ 32,0 32,1 ό.π., 94
  33. ↑ M. Scholz-Hänsel, 12
  34. ↑ Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Το ΒΗΜΑ, 23 Ιανουαρίου 2000, σελ. Z13
    Fernando Marias:'Greco, El', The Grove Art Online, Oxford University Press
  35. ↑ Μ. Scholz-Hänsel, 38
  36. ↑ Πίνακας του Ελ Γκρέκο ανακαλύφθηκε στην ανατολική Πολωνία Αρχειοθετήθηκε 2011-09-27 στο Wayback Machine., Εξπρές, 27 Μαρτίου 2009.
  37. ↑ Δ. Θεοτοκόπουλος
  38. ↑ Harold E. Wethey, Greco, El. (2006), Encyclopædia Britannica
    Μ. Scholz-Hänsel, 61
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 Μ. Scholz-Hänsel, 89.
  40. ↑ J. Russel, Seeing The Art Of El Greco As Never Before, ΝΥ Times
  41. ↑ Julius Meyer-Graefe, Spaniche Reise, 1910
  42. ↑ M. Kimmelmann, El Greco, Bearer Of Many Gifts, ΝΥ Times
  43. ↑ Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Το Βήμα, 23/01/2000, Z13, κωδικός άρθρου: B12824Z131
  44. ↑ Carsten-Peter Warncke, Ingo F. Walther (ed.), Picasso, v.I, 40, 94
  45. ↑ M. Scholz-Hänsel, 90
  46. ↑ Wassily Kandinsky, Franz Marc, L'Almanach du Blaue Reiter: Le Cavalier bleu, Klincksieck, 1987, σ. 77
  47. ↑ Valliere, James T. (Autumn 1964). "The El Greco Influence on Jackson Pollock's Early Works", Art Journal 24 (No.1): 6-9.
  48. ↑ Fatima Nagvi-Peters, "A Turning Point in Rilke's Evolution: The Experience of El Greco". Germanic Review 72, 22 September 1997.
  49. ↑ Δήμος Ηρακλείου, Έκθεση Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με αφορμή τα 450 χρόνια από τη γέννησή του (Μέρος B')
  50. ↑ M. Scholz-Hansel, 7
  51. ↑ Παναγιωτάκης, Νικόλαος (1999). Τα νεανικά χρόνια του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. σελ. 76-96. 
  52. ↑ Ν. Παναγιωτάκης, Η κρητική περίοδος της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Ρέθυμνο, 1986
  53. ↑ Ν. Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο, εκδ. Ελένης Ν. Καζαντζάκη, Αθήνα 1982, σ. 499
  54. ↑ M. Scholz-Hänsel, 40.
  55. ↑ Nina Ayala Mallory, "Greco, El", The Oxford Companion to Western Art. Ed. Hugh Brigstocke. Oxford University Press, 2001.
  56. ↑ Βλ. Φερνάντο Μαρίας, Ο Γκρέκο και η τέχνη της εποχής του
  57. ↑ Anstis, Stuart (2002). "Was El Greco Astigmatic", Leonardo 35 (No.2): 208. Αρχειοθετήθηκε 4/7/2007. Ανακτήθηκε 1/2/2018.
  58. ↑ M. Sholz-Hänsel, 77

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Νίκος Χατζηνικολάου (επιμ.), Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, τόμοι Ι-ΙΙΙ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1990.
  • Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, El Greco – Ο Έλληνας, Καστανιώτης, Αθήνα 1999.
  • Παντελής Πρεβελάκης, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, εκδ. Κάκτος, Αθήνα 2006.
  • Φερνάντο Μαρίας, Ο Γκρέκο και η τέχνη της εποχής του, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2001.
  • Michael Scholz-Hänsel, Ελ Γκρέκο, Taschen/Γνώση 2005.
  • Jose Gudiol, Ελ Γκρέκο. Δομήνικος Θεοτοκόπουλος 1541-1614, εκδ. Εμπορική Τράπεζα Ελλάδας, Αθήνα 1990.
  • Sandiago Alcolea, Ελ Γκρέκο, εκδ. Γκοβόστης.
  • Μανόλης Χατζηδάκης, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1995.
  • Νικόλαος Παναγιωτάκης, Η κρητική περίοδος της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκοπούλου, Τροχαλία.
  • Α. Γ. Ξύδης, Ο Θεοτοκόπουλος στην αυλή του Φιλίππου Β΄,Κρητικά Χρονικά, τομ. 2 (1948), σελ. 195-202.
  • Cossio de Jiménez N.,Ο Θεοτοκόπουλος και ο Don Juan de Austria, Κρητικά Χρονικά, τομ. 2 (1948), σελ. 501-506.
  • Μ. Χατζηδάκης, Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος και η κρητική ζωγραφική, Κρητικά Χρονικά, τομ. 4 (1950), σελ. 371-440.
  • Κωνσταντίνος Σάθας, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμασι διαλαμψάντων Ελλήνων από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέχρι της Ελληνικής Εθνεγερσίας 1453-1821, εκδ. Κουλτούρα, 1990, σελ. 224-226.

Φιλμογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Δομήνικος_Θεοτοκόπουλος&oldid=10820621"