Μετάβαση στο περιεχόμενο

Ελιά

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
 Αυτό το λήμμα παρουσιάζει το θέμα από ελληνική οπτική γωνία ή δίνει δυσανάλογο βάρος στην ελληνική πτυχή ενός παγκόσμιου θέματος.
Προσπαθήστε να το ανασκευάσετε ή και να προσθέσετε πληροφορίες έτσι ώστε να καλύπτει πληρέστερα και περισσότερο ουδέτερα το θέμα.
Παρακαλούμε δείτε τη σχετική συζήτηση στη σελίδα συζήτησης του λήμματος.
Για άλλες χρήσεις, δείτε: Ελιά (αποσαφήνιση).
Ελιά
Ελαιόδεντρο
Ελαιόδεντρο
Συστηματική ταξινόμηση
Σύστημα: κατά CRONQUIST, 1981
Βασίλειο: Φυτά (Plantae)
Συνομοταξία: Αγγειόσπερμα (Magnoliophyta)
Ομοταξία: Δικοτυλήδονα (Magnoliopsida)
Τάξη: Χοιραδιώδη (Scrophulariales)
Οικογένεια: Ελαιοειδή (Oleaceae)
Γένος: Ελαία (Olea)
L.
Είδη

Ελαία η αγρία (Olea sylvestris), κοινώς αγρελιά ή αγρελίδι.

Ελαία η ευρωπαϊκή (Olea europaea) ή κοινή, το συνηθέστερα καλλιεργούμενο είδος ανά τον κόσμο

Ελαία η αιολόκαρπος (Olea aeolocarpus).

Ελαία η ηδύκαρπος (Olea nigra dulcis).

Ελαία η ισπανική (Olea hispanica).

Ελαία η κρανιόμορφος (Olea craniomorpha), κοινώς σουβλολιά.

Ελαία η εκκρεμής (Olea pendula), κοινώς κρεβατοελιά.

Ελαία η κωνική (Olea conica) κοινώς ελιά σαλωνίτικη.

Ελαία η λευκόκαρπος (Olea leucocarpa).

Ελαία η μακρόκαρπος (Olea macrocarpa), κοινώς αετονυχολιά.

Ελαία η μικρόκαρπος (Olea microcarpa), κοινώς λιανολιά ή λαδοελιά.

Ελαία η μαστοειδής (Olea mamillaris), κοινώς λιάστρος.

Ελαία η πρώιμος (Olea precox), κοινώς καλοκαιρίδα.

Ελαία η σαλέρνιος (Olea salerniensis), κοινώς γαϊδουρολιά.

Ελαία η στρεπτή (Olea contorta), κοινώς στριφτολιά.

Ελαία η στρόγγυλος (Olea rotunda virida).

Ελαία η υποστρόγγυλος (Olea subrotunda).

Ελαία η σφαιρική (Olea sphaerica).

Ελαία η υπόχλωρος (Olea virida).

Η ελιά ή ελαιόδενδρο ή λιόδεντρο (επιστ. Ελαία, Olea) είναι γένος καρποφόρων δέντρων της οικογένειας των Ελαιοειδών (Oleaceae), το οποίο συναντάται πολύ συχνά και στην Ελλάδα. Ο καρπός [1]του ονομάζεται επίσης ελιά και από αυτόν παράγεται το ελαιόλαδο. Η ελιά υπήρξε το σύμβολο της θεάς Αθηνάς. Στην Ελλάδα υπάρχουν 2.700 ελαιοτριβεία που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους ελαιοπαραγωγούς, οι οποίοι αποτελούν το 34% του αγροτικού πληθυσμού της χώρας. Τις «καλές χρονιές» στη χώρα μας παράγονται περίπου 300.000 τόνοι λάδι εξαιρετικής ποιότητας, ενώ στο ελληνικό έδαφος καλλιεργούνται περίπου 132 εκατομμύρια ελαιόδενδρα. Τα μέρη που φημίζονται περισσότερο για το ποιοτικό τους ελαιόλαδο είναι η Φωκίδα, η Λακωνία, η Μεσσηνία, η Λέσβος και η Κρήτη.

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ελιά είναι γνωστή από τους αρχαιότατους χρόνους, και πιθανότατα κατάγεται από τον χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική παράδοση, πατρίδα της ελιάς είναι η Αθήνα και η πρώτη ελιά φυτεύτηκε από την Αθηνά στην Ακρόπολη.

Οι Έλληνες ήταν ο πρώτος λαός που καλλιέργησε την ελιά στον ευρωπαϊκό μεσογειακό χώρο. Τη μετέφεραν είτε Έλληνες άποικοι είτε Φοίνικες έμποροι. Όπως αναφέρει ο Πλίνιος, κατά το 580 π.Χ, ούτε το Λάτιο, ούτε η Ισπανία, ούτε η Τύνιδα γνώριζαν την ελιά και την καλλιέργειά της.[2]

Είδη και ποικιλίες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
ώριμοι καρποί της ελιάς

Είναι δέντρο αειθαλές, έχει φύλλα αντίθετα, λογχοειδή, δερματώδη, σκουροπράσινα στην άνω επιφάνεια και αργυρόχρωμα στην κάτω. Τα άνθη της είναι λευκωπά, μονοπέταλα και πολύ μικρά, σχηματίζουν ταξιανθία βότρυος και εμφανίζονται προς το τέλος Μαΐου, ενώ ο καρπός ωριμάζει και συλλέγεται κατά τα τέλη του φθινοπώρου και αρχές του χειμώνα. Ο κορμός της ελιάς είναι οζώδης και καλύπτεται από τεφρόφαιο φλοιό.

Το γένος Olea περιλαμβάνει τα εξής είδη και ποικιλίες:

  • Ελαία η αγρία (Olea sylvestris), κοινώς αγρελιά ή αγρελίδι
  • Ελαία η ευρωπαϊκή (Olea europaea) ή κοινή, το συνηθέστερα καλλιεργούμενο είδος ανά τον Κόσμο
  • Ελαία η αιολόκαρπος (Olea aeolocarpus)
  • Ελαία η ηδύκαρπος (Olea nigra dulcis)
  • Ελαία η ισπανική (Olea hispanica)
  • Ελαία η κρανιόμορφος (Olea craniomorpha), κοινώς σουβλολιά
  • Ελαία η εκκρεμής (Olea pendula), κοινώς κρεβατοελιά
  • Ελαία η κωνική (Olea conica) κοινώς ελιά σαλωνίτικη
  • Ελαία η λευκόκαρπος (Olea leucocarpa)
  • Ελαία η μακρόκαρπος (Olea macrocarpa), κοινώς αετονυχολιά
  • Ελαία η μικρόκαρπος (Olea microcarpa), κοινώς λιανολιά ή λαδοελιά
  • Ελαία η μαστοειδής (Olea mamillaris), κοινώς λιάστρος
  • Ελαία η πρώιμος (Olea precox), κοινώς καλοκαιρίδα
  • Ελαία η σαλέρνιος (Olea salerniensis), κοινώς γαϊδουρολιά
  • Ελαία η στρεπτή (Olea contorta), κοινώς στριφτολιά
  • Ελαία η στρόγγυλος (Olea rotunda virida)
  • Ελαία η υποστρόγγυλος (Olea subrotunda)
  • Ελαία η σφαιρική (Olea sphaerica)
  • Ελαία η υπόχλωρος (Olea virida)[3]
  • Ελαία η γαλανή (Olea nubrotunda)[4]

Σε μερικές απ' αυτές τις ποικιλίες, με ορθολογική επιλογή, έχει επιτευχθεί μεγαλύτερη απόδοση σε ελαιόλαδο χάρη σε μια αξιόλογη σμίκρυνση του πυρήνα προς όφελος της σάρκας.

Η ποικιλία Γαλανή ή Στρογγυλολιά ή Πρασινολιά ή Στρογγυλοραχάτη ή Μηλολιά είναι ποικιλία που χρησιμοποιείται για την παραγωγή βρώσιμης και ελαιοποιήσιμης ελιάς.[5]

Η ελιά ευδοκιμεί σε κλίματα εύκρατα χωρίς ακρότητες θερμοκρασίας (με μέση ετήσια θερμοκρασία 16οC) και υγρασίας, για αυτό είναι ευρύτατα διαδεδομένη στη μεσογειακή ζώνη (όπως στην Ελλάδα, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Τουρκία, την Αλγερία και αλλού). Ευδοκιμεί σε πολλές περιοχές του κόσμου, αρκεί η θερμοκρασία να μη κατέρχεται πολύ και για μεγάλα χρονικά διαστήματα κάτω από το μηδέν. Γι' αυτό και ιδιαίτερα κατάλληλες περιοχές για την καλλιέργειά της είναι οι παραθαλάσσιες. Τα δένδρα φυτεύονται σε ευθείες σειρές ή σε ρομβοειδείς διατάξεις. Ανάλογα με την ποικιλία και την ποιότητα του εδάφους η απόσταση μεταξύ των σειρών κυμαίνεται από 7 έως 20 μέτρα. Η περιοχή στην οποία καλλιεργούνται ελαιόδενδρα ονομάζεται "ελαιώνας".

Η Στρογγυλολιά ανήκει στις τοπικές ποικιλίες της Χαλκιδικής και είναι επικρατούσα γηγενής ποικιλία στον Δήμο Σιθωνίας Χαλκιδικής. Καλλιεργείται από τα αρχαία χρόνια στην περιοχή και αποτελεί τη βασική καλλιεργήσιμη ποικιλία στην περιοχή καταλαμβάνοντας 42.000 στρέμματα καλλιεργήσιμης γης. Στην περιοχή του Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής καλλιεργείται σε ποσοστό 90% των ποικιλιών της περιοχής.[5]

Η συγκομιδή της ελιάς

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χρήση εργαλείου συγκομιδής ελιάς

Η ελιά αποτελεί τη δημοφιλέστερη καλλιέργεια στην Ελλάδα από την οποία εδώ και δεκαετίες παράγονται προϊόντα εξαιρετικής ποιότητας που έχουν υψηλή ζήτηση σε όλο τον κόσμο. Ο καρπός της ελιάς ωριμάζει στα μέσα προς τέλη του φθινοπώρου, οπότε και ξεκινάει η συγκομιδή, ή το λιομάζωμα. Η συγκομιδή της ελιάς θεωρείται ένα από τα πιο κρίσιμα στάδια της ελαιοκαλλιέργειας, τόσο για τις επιτραπέζιες ποικιλίες ελιάς, όσο και για την παραγωγή ελαιολάδου. Η ποιότητα του λαδιού, που καθορίζεται από τις φυσικοχημικές ιδιότητές του, είναι σταθερή για μια μεγάλη χρονική περίοδο μετά την ωρίμανση των καρπών, τόση, όσο συνεχίζεται η διατήρηση των καρπών πάνω στο ελαιόδενδρο. Είναι όμως γνωστό, ότι οι οργανοληπτικές ιδιότητες των καρπών υποβαθμίζονται όσο καθυστερεί η συγκομιδή τους και ότι το πιο αρωματικό λάδι παράγεται στις αρχές της περιόδου ωρίμανσης των καρπών, ανεξάρτητα αν ένα αξιόλογο ποσοστό αυτών βρίσκεται σε πράσινη κατάσταση. [6]Η ελιά παραδοσιακά μαζεύεται με το χέρι, και το μάζεμα της ελιάς αποτελεί εδώ και αιώνες σημαντική αγροτική δραστηριότητα σε πολλές περιοχές της Μεσογείου.

Στη σημερινή εποχή ευδοκιμεί ακόμη η παραδοσιακή μέθοδος συγκομιδής, με τη βοήθεια ίσως κάποιων νεότερων εργαλείων: τα κλαδιά περνιούνται με το "χτένι" για να αποσπαστεί ο καρπός με μεγαλύτερη ευκολία και ταχύτητα, ενώ το έδαφος κάτω από την ελιά στρώνεται με λιόπανα ή με ειδικό δίχτυ από συνθετικό υλικό. Σκάλες από ξύλο ή αλουμίνιο χρησιμοποιούνται για το μάζεμα των δυσπρόσιτων κλαδιών. Αφού πέσουν οι ελιές από το δέντρο, οι αγρότες τινάζουν τα άκρα των ελαιόπανων ώστε να δημιουργηθούν σωροί, οι οποίοι θα καθαριστούν με το χέρι ή με την κοσκοινίστρα από χοντρά κλαριά και τσαμπιά προκειμένου να τοποθετηθούν στη συνέχεια σε δοχεία μεταφοράς (κουβάδες, τενεκέδες κλπ.) και σακιά και να μεταφερθούν στον χώρο αποθήκευσης. Δεν είναι απαραίτητη η απομάκρυνση των φύλλων, αφού υπάρχει στο ελαιοτριβείο ειδικό μηχάνημα που τα απομακρύνει με αέρα. Εναλλακτική τεχνική είναι το "τίναγμα" της ελιάς με ξύλινα ραβδιά, η τεχνική όμως αυτή μπορεί να εφαρμοστεί μόνο όταν έχει ωριμάσει πλήρως ο καρπός και είναι εύκολη η απόσπασή του από το δέντρο. Τέλος, είναι σύνηθες κατά τη συγκομιδή να κόβονται με πριόνι επιλεγμένα κλαδιά του δέντρου, τόσο για τη διευκόλυνση της συγκομιδής, όσο και για να βοηθηθεί η σωστή ανάπτυξη του δέντρου.

Συγκομιδή ελιάς με περιστροφική βέργα και χτένι.

Σε μεγάλους ελαιώνες χρησιμοποιούνται συχνά ειδικά μηχανήματα για τη συγκομιδή. Τα μηχανήματα χειρός (βέργες ελαιοσυλλογής) λειτουργούν συνήθως είτε με την αρχή της δόνησης (παλμική βέργα) ή της περιστροφής (περιστροφική βέργα) της κεφαλής [7], ή και συνδυασμό των δυο κινήσεων. Κοντά στη χειρολαβή προσαρτάται ο βενζινοκινητήρας ή ηλεκτροκινητήρας που δίνει κίνηση στη βέργα. Οι κατασκευαστές των βεργών ελαιοσυλλογής εξελίσσουν συνεχώς την τεχνολογία λειτουργίας, ώστε να αυξάνεται η απόδοση και ταυτόχρονα να ελαχιστοποιείται η ζημιά που προκαλεί το μηχάνημα στο ελαιόδεντρο. Στην κατεύθυνση αυτή, εμφανίστηκαν τελευταία στην αγορά βέργες ελαιοσυλλογής από τεχνολογικά προηγμένα υλικά όπως τα ανθρακονήματα (carbon fiber). Για ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα και απόδοση στη συγκομιδή υπάρχουν στην αγορά και αυτοκινούμενα μηχανήματα ελαιοσυλλογής[8]. Λόγω της αρκετά υψηλής δαπάνης αγοράς τα μηχανήματα αυτά προορίζονται για ελαιώνες μεγάλης έκτασης, ενώ συχνά η αγορά τους εντάσσεται σε ευρωπαϊκά προγράμματα επιδοτήσεων για αγρότες [9].

Κατά τον μεσαίωνα στο Μεταγγίτσι Χαλκιδικής για την εξαγωγή του ελαιολάδου χρησιμοποιούσαν λαδοκοπάνες, ο αλεσμένος καρπός τοποθετούνταν σε σάκους από φυσικά υλικά και οι εργάτες τους χτυπούσαν με ξύλινες σανίδες ή τους πατούσαν με ξύλινα παπούτσια ή ακόμα και με γυμνά πόδια. Αργότερα για την εξαγωγή του ελαιολάδου χρησιμοποιούνται οι αλειτροδόπετρες, κάποιες από τις οποίες σώζονται μέχρι και σήμερα στην περιοχή.[5]

Κύριες χώρες παραγωγής ελιάς (Έτος 2011 από FAOSTAT)[10]
Θέση Χώρα Παραγωγή
(σε τόνους) 		Καλλιεργήσιμη περιοχή
(σε Εκτάρια) 		Απόδοση
(q/εκτάριο)
— Συνολική παγκόσμια παραγωγή 19.845.300 9.634.576 20.598
01 Ισπανία 7.820.060 2.330.400 29.781
02 Ιταλία 3.182.204 1.144.420 27.806
03 Ελλάδα 2.000.000 850.000 23.529
04 Τουρκία 1.750.000 798.493 21.916
05 Μαρόκο 1.415.902 597.513 22.839
06 Συρία 1.095.043 684.490 15.997
07 Αλγερία 610.776 295.000 14.237
08 Τυνησία 562.000 1,779.950 4.848
09 Αίγυπτος 459.650 52.668 87.273
10 Πορτογαλία 443.800 343.200 12.931

Η ελιά στη διατροφή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο καρπός της ελιάς είναι πολύ βασικός για τη Μεσογειακή διατροφή, τόσο ως εδώδιμος όσο και επειδή από αυτόν παράγεται το ελαιόλαδο.

Ο καρπός της ελιάς είναι θαυμάσια πηγή μονοακόρεστων λιπαρών οξέων. Η ελιά παρέχει φυτικές ίνες και μέταλλα στον οργανισμό και είναι πηγή της βιταμίνης Ε, που είναι φυσικό αντιοξειδωτικό. Θεωρείται επίσης ότι η βιταμίνη Ε, επιβραδύνει τις αλλοιώσεις των κυτταρικών μεμβρανών και καταπολεμά την οστεοπόρωση.[11]

Η ποικιλία Στρογγυλολιά ή Γαλανό χρησιμοποιείται για την παραγωγή εξαιρετικά παρθένου ελαιολάδου, το οποίο έχει πιστοποιηθεί ως ΠΟΠ με την ένδειξη «Γαλανό Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής». Παράγεται από 90% ελαιοκάρπου της ποικιλίας Στρογγυλολιά και 10% από την ποικιλία Χονδροελιά Χαλκιδικής, η οποία επίσης είναι γηγενής ποικιλία. Έχει πράσινο-κίτρινο χρώμα και το χαρακτηριστικό φρουτώδες άρωμα της ελιάς. Έχει υψηλή περιεκτικότητα σε πολυακόρεστα λιπαρά οξέα. Σημαντικό ρόλο στην υψηλή διατροφική του αξία παίζει η τοποθεσία της περιοχής καλλιέργειας, η πρώιμη συγκομιδή και ο τρόπος εξαγωγής του ελαιολάδου με τη μέθοδο της ψυχρής έκθλιψης.[5]

Η ελιά στην ιατρική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ελαιόδεντρα

Από το 4000 π.Χ. ήταν γνωστή η χρήση του ελαιολάδου για θεραπευτικούς σκοπούς. Ο Αριστοτέλης μελέτησε το ελαιόδεντρο και ανήγαγε την καλλιέργεια του σε επιστήμη. Ο Σόλων (639-559 π.Χ.) πρώτος νομοθέτησε την προστασία του. Ο Όμηρος το παρομοίασε με χρυσό υγρό. Ο Ιπποκράτης, ο πατέρας της Ιατρικής, το περιγράφει σαν το τέλειο θεραπευτικό. Στις διασωθείσες εργασίες του αναφέρονται περισσότερες από 60 φαρμακευτικές και ιατρικές χρήσεις του ελαιολάδου. Αυτές περιλαμβάνουν δερματολογικές ασθένειες, μυϊκούς πόνους, θεραπεία του έλκους και της χολέρας, φλεγμονές των ούλων, αϋπνία, ναυτία, πυρετό και στομαχικούς πόνους. Ο Διοσκουρίδης ονομάζει το ελαιόλαδο προς την εν υγεία χρήσιν άριστον. Αναφέρει ποικίλες θεραπευτικές ιδιότητες κατά του έρπητος και της άφθας. Αναφέρει επίσης ότι το ελαιόλαδο από τις άγριες ελιές είναι στυπτικό και ευεργετικό για τις κεφαλαλγίες.

Στην ιστορία των αρχαίων Αιγυπτίων αναφέρεται ότι εκχύλισμα από τα φύλλα της ελιάς το χρησιμοποιούσαν για τη διατήρηση του σώματος των νεκρών (μούμιων), αφού παρεμπόδιζε την ανάπτυξη μικροοργανισμών που καταστρέφουν τις σάρκες.

Μυθολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ελιά δώρο της θεάς Αθηνάς

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ελιά αποτελεί ιερό δέντρο από τα αρχαία χρόνια και βρίσκεται υπό την προστασία της θεάς Αθηνάς. Όπως μας θυμίζει ο αρχαίος μύθος, στον αγώνα μεταξύ των θεών για την ανάδειξη του προστάτη των Αθηνών, που έγινε στον ιερό βράχο της Ακρόπολης, νικήτρια βγήκε η Αθηνά δωρίζοντας στους Αθηναίους την πρώτη ελιά του κόσμου, που φύτρωσε εκεί όπου χτύπησε το δόρυ της. Το δέντρο αυτό ήταν χρήσιμο για τη διατροφή, τον φωτισμό, τη θέρμανση, την υγεία και τον καλλωπισμό των Αθηναίων. Από τότε τα ελαιόδεντρα γύρω από την Αθήνα έγιναν ιερά. Αλίμονο σ' όποιον τολμούσε να τις πειράξει, αφού η τιμωρία ήταν ο εξοστρακισμός ή θάνατος. Ο πατέρας της βοτανικής (4ος αι. π.Χ.) Θεόφραστος αναφέρει ότι η ελιά της Αθηνάς φύτρωνε ακόμα στην Ακρόπολη, ενώ επρόκειτο να δει εκεί και τον 2ο αι. μ.Χ.,[12] αλλά και όταν αναφέρθηκε από τον Παυσανία γύρω στο 170 μ.Χ. Όπως αναφέρει, «Ο θρύλος λέει επίσης ότι όταν οι Πέρσες έκαψαν την Αθήνα η ελιά κάηκε, αλλά την ίδια μέρα που κάηκε μεγάλωσε ξανά σε ύψος δύο πήχεις».[13]

Ο Αρισταίος και η ελιά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Γιος της Κυρήνης και του Απόλλωνα, ο Αρισταίος, μεγάλωσε κοντά στη Γαία και στις Ώρες, ενώ αργότερα τον ανέλαβαν οι Μούσες και οι Νύμφες.

Η ελιά η τιμημένη

Οι Μούσες τον εκπαίδευσαν στη μαντική και στην ιατρική τέχνη. Οι Νύμφες του δίδαξαν την τέχνη της μελισσοκομίας, την παραγωγή του τυριού από το γάλα και τα μυστικά της καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς.

Πιο συγκεκριμένα για την ελιά, οι Νύμφες του έδειξαν το μπόλιασμα της αγριελιάς, για να δίνει καρπό και το πιο σημαντικό, το άλεσμα του καρπού της ελιάς για να παίρνουν το λάδι, το πολύτιμο αυτό προϊόν για τη διατροφή και το εμπόριο των αρχαίων Ελλήνων. Θεωρείται πως ο Αρισταίος εφηύρε το ελαιοπιεστήριο, κάνοντας πιο εύκολη την παραγωγή του λαδιού.

Τη γνώση που απέκτησε κοντά στις Μούσες και τις Νύμφες, ο Αρισταίος τη διέδωσε στους ανθρώπους, ταξιδεύοντας σε πολλά μέρη της Ελλάδας, της Σαρδηνίας και της Σικελίας. Λατρεύονταν ως ένας αγροτικός θεός και μάλιστα θεός – προστάτης των ελαιοπαραγωγών, κυρίως στα νησιά του Αιγαίου και ιδιαίτερα στην Κέα.

Η ελιά ως σύμβολο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Λόγω του σημαντικού ρόλου που έπαιξε η ελιά ανά τους αιώνες στην καθημερινότητα των λαών της Μεσογείου και ειδικότερα στην Ελλάδα, τα κλαδιά, ο καρπός αλλά και το ελαιόλαδο, ο «χυμός» του ελαιόδεντρου, έχουν συμβολικό χαρακτήρα και κατέχουν τιμητική θέση σε διάφορες δραστηριότητες της ζωής των κατοίκων της περιοχής. Πιστεύεται ότι οι ελιές άρχισαν να καλλιεργούνται το αργότερο την τρίτη χιλιετία π.Χ., οπότε, μαζί με τα σιτηρά και τα σταφύλια, έγιναν μέρος της μεσογειακής τριάδας βασικών καλλιεργειών που τροφοδότησαν την εμφάνιση πιο περίπλοκων κοινωνιών.[14]

Οι ελιές, και ιδιαίτερα το (αρωματικό) ελαιόλαδο, έγιναν σημαντικό εξαγωγικό προϊόν κατά τη μινωική και μυκηναϊκή περίοδο. Ο Ολλανδός αρχαιολόγος Γιόριτ Κέντλερ θεώρησε ότι οι Μυκηναίοι έστειλαν φορτία ελαιολάδου, πιθανώς μαζί με κλαδιά ελιάς, στην αυλή του Αιγύπτιου φαραώ Ακενατόν ως διπλωματικό δώρο.[15] Στην Αίγυπτο, αυτά τα εισαγόμενα κλαδιά ελιάς μπορεί να απέκτησαν τελετουργικές έννοιες, καθώς απεικονίζονται ως προσφορές στον τοίχο του ναού του Ατόν και χρησιμοποιήθηκαν σε στέφανα στην ταφή του Τουταγχαμών.

Η ελιά στον αθλητισμό

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Χάλκινη κεφαλή πυγμάχου στο Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Ο αθλητής στέφεται με κότινο, από τον οποίο σώζεται μόνο το στέλεχος.

Πηγές αναφέρουν ότι οι έξι πρώτες Ολυμπιάδες είχαν ως έπαθλο ένα μήλο. Μετά καθιερώθηκε ως έπαθλο των Ολυμπίων ο κότινος, το στεφάνι από κλαδί της ιερής αγριελιάς που είχε βλαστήσει έξω από τον οπισθόδομο του ναού του Δία στην Ολυμπία.[16] Στα Παναθήναια σημαντικό ρόλο έπαιζε η ελιά του Ερεχθείου, αλλά και τα στέφανα που φτιάχνονταν με τα κλαδιά της. Στην ιερή πομπή στους δρόμους της Αθήνας συμμετείχαν οι θαλλοφόροι, γέροντες ωραίοι και ευθυτενείς, που κρατούσαν στα χέρια τους κλάδους ελαίας.[17] Οι Αθηναίοι, που θεωρούσαν τους εαυτούς τους πολιτισμένους, κρατούσαν κλαδιά ελιάς, ενώ οι χειραφετημένοι δούλοι και οι βάρβαροι κρατούν κλαδιά βελανιδιάς, αφού η βελανιδιά σηματοδοτεί τον πρωτόγονο πολιτισμό, την τραχύτητα και τη βιαιότητα.[18] Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι οι ολυμπιακοί αγώνες ονομάστηκαν στεφανίτες ή ιεροί αφού τα έπαθλα είναι απλά στέφανα, σε αντίθεση με τα Παναθήναια που ήταν χρηματίτες, όπου το έπαθλο του στεφανιού ελιάς συνοδευόταν από βαρύτιμα υλικά έπαθλα.

Η ελιά ως διακοσμητικό στοιχείο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σε ένδειξη της εκτίμησης που δείχνουν οι λαοί της Μεσογείου στην ελιά, πολλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης διακοσμούνται με μοτίβα αποτελούμενα από κλαδιά και καρπούς του ελαιόδεντρου. Έτσι, συχνά συναντάμε στην Ελλάδα και στις άλλες μεσογειακές χώρες την ελιά να κοσμεί πήλινα και ξύλινα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, λευκά είδη, κοσμήματα κ.ά. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής η χρήση της ελιάς σε γάμους και βαπτίσεις, τόσο ως πρωτογενές υλικό (στεφάνια παρανύμφων σε γάμο, διακόσμηση λαμπάδων) όσο και ως διακοσμητικό στοιχείο (επάργυρα στέφανα του γάμου σε απομίμηση στεφάνου ελιάς, μπομπονιέρες κ.ά.).

Ισραήλ και Ιουδαϊσμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ελιά είναι ένα από τα πρώτα φυτά που αναφέρονται στην εβραϊκή Βίβλο και ένα από τα πιο σημαντικά. Ένα κλαδί ελιάς (ή φύλλο, ανάλογα με τη μετάφραση) επέστρεψε στον Νώε με ένα περιστέρι για να δείξει ότι είχε τελειώσει ο κατακλυσμός (Γένεσις 8:11).[19]

Η ελιά καταγράφεται στο Δευτερονόμιο (8:8) ως ένα από τα επτά είδη που είναι αξιόλογα προϊόντα της Γης του Ισραήλ.[20] Σύμφωνα με τη Χαλάχα, τον εβραϊκό νόμο που είναι υποχρεωτικός για όλους τους Εβραίους, η ελιά είναι ένα από τα επτά είδη που απαιτούν την απαγγελία προσευχής αφού καταναλωθούν.[21]

Τέλος, δύο κλαδιά ελιάς εμφανίζονται ως μέρος του εμβλήματος του Ισραήλ και η ελιά είναι το εθνικό δέντρο του Ισραήλ.[22]

Χριστιανισμός

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εκτός από το ότι αναφέρονται στην Εβραϊκή Βίβλο (ή χριστιανική Παλαιά Διαθήκη), οι ελιές διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στον Χριστιανισμό.

Το Όρος των Ελαιών, στην ανατολική πλευρά της Ιερουσαλήμ, αναφέρεται πολλές φορές στην Καινή Διαθήκη. Η αλληγορία της ελιάς στην επιστολή του Αγίου Παύλου προς τους Ρωμαίους αναφέρεται στη διασπορά και τη συγκέντρωση του λαού του Ισραήλ. Συγκρίνει τους Ισραηλίτες με μια ήμερη ελιά και τους Εθνικούς με ένα κλαδί αγριελιάς. Το δέντρο της ελιάς, καθώς και το ελαιόλαδο και οι ελιές, παίζουν σημαντικό ρόλο στην Αγία Γραφή.[23]

Ισλάμ

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ελιά και το ελαιόλαδο αναφέρονται επτά φορές στο Κοράνιο[24] και η ελιά επαινείται ως πολύτιμος καρπός. Τα οφέλη για την υγεία της ελιάς και του ελαιολάδου έχουν προταθεί στην προφητική ιατρική. Λέγεται ότι ο Μωάμεθ είπε: «Πάρτε λάδι ελιάς και κάντε μασάζ με αυτό – είναι ένα ευλογημένο δέντρο» (Σουνάν αλ-Νταρίμι, 69:103). Οι ελιές είναι υποκατάστατα των χουρμάδων (αν δεν υπάρχουν) κατά τη νηστεία του Ραμαζανιού και τα φύλλα της χρησιμοποιούνται ως θυμίαμα σε ορισμένες μουσουλμανικές χώρες της Μεσογείου.[25]

Παλαιστίνη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην Παλαιστίνη το ελαιόδεντρο και το φυτό φέρουν τις συμβολικές συνδηλώσεις της ανθεκτικότητας, της υγείας, των προγονικών δεσμών και της κοινότητας.[26][27] Ερευνητές ανακάλυψαν ότι το δέντρο της ελιάς συνδέεται με τη Σούτρα, την Αγουάνα και το Σουμούντ των Παλαιστινίων.[28] Το δέντρο είναι ένα μέσο επιβίωσης και ασφάλειας, αντιπροσωπεύει τον δεσμό τους με τη γη, την κοινότητα και τα ζώα τους.[26] Τα ελαιόδεντρα χρησιμεύουν επίσης ως σύμβολο της ταυτότητάς τους, η οποία περιλαμβάνει τις σωματικές και συναισθηματικές πτυχές τους και τις κοινωνικοπολιτιστικές αξίες τους.[26][28] Ο παλαιστινιακός λαός βλέπει τις ελιές ως τους πρώτους μάρτυρες ότι η Παλαιστίνη είναι η πατρίδα του.[26]

Η περίοδος του τρύγου της ελιάς αναφέρεται ως «Γάμος της Παλαιστίνης» και θεωρείται εθνική εορτή κατά την οποία τα σχολεία κλείνουν για δύο ημέρες, ώστε οι μαθητές και οι δάσκαλοι να μπορούν να συμμετέχουν στη συγκομιδή. Αυτή η γιορτή επιτρέπει στα μέλη της κοινότητας και της οικογένειας να συγκεντρώνονται και χρησιμεύει ως τελετουργικό που περιλαμβάνει τις αξίες τους γύρω από την οικογένεια, την εργασία, την κοινότητα και βοήθεια για άλλα μέλη της κοινότητας που δεν έχουν γη. Αυτό εφαρμόζεται μέσω της παράδοσης να αφήνουν καρπούς σε ένα δέντρο κατά τη διάρκεια της συγκομιδής, έτσι ώστε όσοι δεν έχουν γη και δεν μπορούν να συμμετάσχουν στη συγκομιδή, να μπορούν ακόμα να καρπωθούν τα οφέλη.[28]

Ηνωμένα Έθνη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η σημαία των Ηνωμένων Εθνών που υιοθετήθηκε το 1946 απεικονίζει ένα παγκόσμιο χάρτη με δύο κλαδιά ελιάς.[29]

Φωτογραφίες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Λαμπάδα διακοσμημένη με κλαδιά ελιάς σε βιτρίνα καταστήματος.
    Λαμπάδα διακοσμημένη με κλαδιά ελιάς σε βιτρίνα καταστήματος.
  • Λεπτομέρεια από μπομπονιέρα γάμου.
    Λεπτομέρεια από μπομπονιέρα γάμου.
  • Πήλινη γάστρα με ζωγραφιστό μοτίβο ελιάς.
    Πήλινη γάστρα με ζωγραφιστό μοτίβο ελιάς.
  • Κεραμικά αντικείμενα σε κατάστημα τουριστικών ειδών.
    Κεραμικά αντικείμενα σε κατάστημα τουριστικών ειδών.
  • Ξύλινο γουδί και γουδοχέρι.
    Ξύλινο γουδί και γουδοχέρι.
  • Λευκά είδη σε προθήκη καταστήματος. Το αποξηραμένο στεφάνι ελιάς αποτελεί μέρος της διακόσμησης.
    Λευκά είδη σε προθήκη καταστήματος. Το αποξηραμένο στεφάνι ελιάς αποτελεί μέρος της διακόσμησης.

Η ελιά στις τέχνες, τον πολιτισμό και την εκπαίδευση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Πίνακας του Βαν Γκογκ με θέμα γυναίκες που μαζεύουν ελιές.

Αποτελώντας σημαντικό μέρος της διατροφής αλλά και της οικονομικής ζωής της Μεσογείου και της Ελλάδας ειδικότερα, αναπόφευκτο ήταν η μακρόχρονη πορεία της ελιάς να έχει διεισδύσει στην καλλιτεχνική και πολιτισμική ζωή των κατοίκων της περιοχής. Με έμπνευση την αγροτική ζωή στην περιοχή της νότιας Γαλλίας, ο Ολλανδός ζωγράφος Βίνσεντ βαν Γκογκ δημιούργησε πίνακες με θέμα την ελιά. Ο ποιητής Κωστής Παλαμάς ύμνησε την ελιά στο ομώνυμο ποίημά του [30], ενώ στα δημοτικά τραγούδια συχνά γίνεται αναφορά στο ελαιόδεντρο και τους καρπούς του.

Μουσεία ελιάς και λαδιού υπάρχουν σε πολλές ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Μεσογείου. Τα μουσεία αυτά παρουσιάζουν εκθέματα που σχετίζονται με την καλλιέργεια και συγκομιδή της ελιάς και την παραγωγή λαδιού, ενώ συχνά πραγματοποιούνται και εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές. Ένα από τα πιο γνωστά ελληνικά μουσεία ελιάς είναι το Μουσείο της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη.[31] Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το Μουσείο Ελιάς Πυλάρου στον οικισμό Μακρυώτικα της Κεφαλονιάς, μικρό μουσείο σε αναπαλαιωμένο ελαιοτριβείο με αυθεντικά μηχανήματα από τα τέλη του 19ου – αρχές 20ού αιώνα. Το Δίκτυο «Μουσεία Ελιάς της Μεσογείου» περιλαμβάνει αυτή τη στιγμή πάνω από 15 μουσεία από ολόκληρη τη Μεσογειακή λεκάνη.[32]

Τα τελευταία χρόνια η ελιά έχει αρχίσει να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην περιβαλλοντική εκπαίδευση των μαθητών όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης. Αυτή τη στιγμή λειτουργεί Θεματικό Δίκτυο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης με θέμα την ελιά, συντονιστικός φορέας του οποίου είναι το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Καλαμάτας. Το Θεματικό Δίκτυο «Ελιά» υποστηρίζει πλήθος δραστηριοτήτων σε πάνω από 15 συνεργαζόμενα Κέντρα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, και περιβαλλοντικά προγράμματα σε πάνω από 100 σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης σε ολόκληρη τη χώρα.[33]

Πηγές-παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ ΛΕΒΕΝΤΑΚΗ, ΧΡΥΣΟΥΛΑ. ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΕΛΙΑΣ (PDF). σελ. 11. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 7 Απριλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 2016. 
  2. ↑ Δ. Παπαγιαννόπουλος στο λήμμα "Ελαία", Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Π. Δρανδάκη, Αθήνα
  3. ↑ Γ. Κ. Γεωργαλάς, στο λήμμα "Ελαία", Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Π. Δρανδάκη, Αθήνα
  4. ↑ Σπανουδάκης, Νικόλαος (2014). «Η βιολογική καλλιέργεια της ελιάς στη Ρόδο». 
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 «Μελέτη για την αναγνώριση του ελαιολάδου Γαλανό Μεταγγιτσίου Χαλκιδικής ως ΠΟΠ» (PDF). 
  6. ↑ Ποντίκης, Κωνσταντίνος (Νοέμβριος 2020). Ειδική δενδροκομία Ελαιοκομία. Αθήνα: UNIBOOKS. σελ. 214. ISBN 9786185304690. 
  7. ↑ Βέργες ελαιοσυλλογής[νεκρός σύνδεσμος]
  8. ↑ «Αυτοκινούμενο μηχάνημα ελαιοσυλλογής τύπου "ομπρέλας"». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 3 Ιουνίου 2011. 
  9. ↑ Ιστοσελίδα ηλεκτρονικής υποβολής Σχεδίων Βελτίωσης στα πλαίσια του Μέτρου 121 (εκσυγχρονισμός γεωργικών εκμεταλλεύσεων)
  10. ↑ FAOSTAT
  11. ↑ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3483709/
  12. ↑ "...which is still shown in the Pandroseion" (pseudo-Apollodorus, Bibliotheke, 3.14.1).
  13. ↑ Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις 1.27.1.
  14. ↑ C. Renfrew, The Emergence of Civilisation: The Cyclades and the Aegean in The Third Millennium BC, 1972, p.280.
  15. ↑ correspondent, Norman Hammond, Archaeology (28 August 2009). «The olive oiled Greece's trade with Egypt». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2021-03-08. https://web.archive.org/web/20210308213442/https://www.thetimes.co.uk/article/the-olive-oiled-greeces-trade-with-egypt-0p8wnmf3z5h. Ανακτήθηκε στις 2020-01-10. 
  16. ↑ Νικόλαος Χ. Σταμπουλίδης, «Αγώνων Έπαθλα», Εκδόσεις Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2003
  17. ↑ Νίκος Ψιλάκης, «Ελαίας Στέφανος: Τα στεφάνια των Ολυμπιονικών. Συμβολικό και ηθικό υπόβαθρο. Η ελιά και τα στεφάνια της στον πολιτισμό των Ελλήνων». Εκδόσεις ΚΑΡΜΑΜΩΡ, 2003.
  18. ↑ H.W. Parker, Οι εορτές στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. Χαρ. Ορφανός, Αθήνα 2000, σελ. 58.
  19. ↑ «Ορθόδοξος Συναξαριστής :: ΓΕΝΕΣΙΣ». www.saint.gr. Ανακτήθηκε στις 29 Μαρτίου 2025. καὶ ἐπισχὼν ἔτι ἡμέρας ἑπτὰ ἑτέρας, πάλιν ἐξαπέστειλε τὴν περιστερὰν ἐκ τῆς κιβωτοῦ· 
  20. ↑ «Δευτερονόμιο 8 – Δευτερονόμιον η΄». actsseventeen.gr. Ανακτήθηκε στις 29 Μαρτίου 2025. γη σιταριού, και κριθαριού, και αμπέλων και συκιών, και ροδιών· γη με ελιές και μέλι· 
  21. ↑ Mishnah, Tractate Shabbat, Chapter 2.
  22. ↑ «Olive voted as national tree to mark Tu Bishvat». The Times of Israel. 
  23. ↑ Wellcome Library, John Hutton (1885). The plants of the Bible. London ; Edinburgh ; New York : T. Nelson and sons. 
  24. ↑ Hassouna, Viktoria (2010). Virgin Olive Oil. Books on Demand. σελ. 23. ISBN 978-3839175057. 
  25. ↑ «Olive Leaf Burning». cyprus44.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Οκτωβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 2017. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 Ababneh, Mohammad Daher (2023-04-08). «Olive Symbolism in Palestinian and Spanish Poetry: A Comparative Study». International Journal of Linguistics, Literature and Translation 6 (4): 55–65. doi:10.32996/ijllt.2023.6.4.8. ISSN 2617-0299. https://al-kindipublisher.com/index.php/ijllt/article/view/5182. 
  27. ↑ Sarafa, Rami (2004). «Roots of Conflict: Felling Palestine's Olive Tress». Harvard International Review 26 (1): 13. ISSN 0739-1854. https://www.jstor.org/stable/43649049. 
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 Simaan, Juman (2017-10-02). «Olive growing in Palestine: A decolonial ethnographic study of collective daily-forms-of-resistance» (στα αγγλικά). Journal of Occupational Science 24 (4): 510–523. doi:10.1080/14427591.2017.1378119. ISSN 1442-7591. https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/14427591.2017.1378119. 
  29. ↑ Nations, United. «United Nations Emblem and Flag». United Nations. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2022-03-10. https://web.archive.org/web/20220310222618/https://www.un.org/en/about-us/un-emblem-and-flag. Ανακτήθηκε στις 2022-05-31. 
  30. ↑ «Κωστής Παλαμάς, «Η ελιά», Άπαντα Α'». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Ιανουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2019. 
  31. ↑ Η ιστοσελίδα του Μουσείου της Ελιάς και του Ελληνικού Λαδιού στη Σπάρτη.
  32. ↑ Μουσεία Ελιάς της Μεσογείου[νεκρός σύνδεσμος].
  33. ↑ Ο ιστότοπος του Θεματικού Δικτύου «Ελιά»[νεκρός σύνδεσμος]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]


Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Ελιά&oldid=11030398"