Ευγένιος Βούλγαρης

Ευγένιος Βούλγαρης
Ο Ευγένιος Βούλγαρης τον 19ο αιώνα
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Ευγένιος Βούλγαρης (Ελληνικά)
Γέννηση	Αύγουστος 1716 ή 22  Αυγούστου 1716 Κέρκυρα
Θάνατος	10  Ιουνίου 1806 ή 27 Μαΐουιουλ. / 8  Ιουνίου 1806γρηγ. ή 8  Ιουνίου 1806 Αγία Πετρούπολη
Κατοικία	Monastery of the Holy Cross (1775–1787) μοναστήρι του Αλεξάνδρου Νιέφσκι (1801–1806)
Θρησκεία	Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	νέα ελληνική γλώσσα αρχαία ελληνικά
Σπουδές	Πανεπιστήμιο της Πάδοβας
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	κληρικός φιλόσοφος καθηγητής
Εργοδότης	Μαρούτσιος Σχολή Αθωνιάδα Ακαδημία Μεγάλη του Γένους Σχολή Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας
Σχετικά πολυμέσα

Ο Ευγένιος Βούλγαρης

Ο Ευγένιος Βούλγαρης ή Βούλγαρις (Κέρκυρα, 1716 - Αγία Πετρούπολη, Ρωσία, 27 Μαΐου 1806 [Π.Η.]) ήταν Έλληνας κληρικός, παιδαγωγός, διδάσκαλος του Γένους, μεταφραστής του Βολταίρου και διαπρεπής στοχαστής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Με τη διδασκαλία του και τα συγγράμματά του εγκαινίασε μια νέα εποχή στην ιστορία της ελληνικής παιδείας. Οι φιλελεύθερες ιδέες του προετοίμασαν το έδαφος για τον ελληνικό Διαφωτισμό. Μαθητές του υπήρξαν ο ιατροφιλόσοφος Θωμάς Μανδακάσης που δίδαξε για μια χρονική περίοδο στο Ανώτερον Σχολείον Κυρίτζη της Καστοριάς, ο Θεόφιλος ο εξ Ιωαννίνων μετέπειτα επίσκοπος Καμπανίας, ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ σχολάρχης στο Ιάσιο κ.ά. Καταπληκτική είναι η συγγραφική παραγωγή του τόσο για τον όγκο, όσο και για την ποικιλία της. Έγραψε πραγματείες επί παντός επιστητού: νομικές, ιστορικές, θεολογικές, γραμματικές, γλωσσικές, αστρονομικές, πολιτικές, μαθηματικές, αρχαιολογικές, περί μουσικής, περί ανεξιθρησκίας, περί ευθανασίας, περί παλιρροιών. Ποιήματα, λόγους, εκκλήσεις προς την Αικατερίνη Β΄ για την απελευθέρωση της Ελλάδος και εκατοντάδες επιστολές. Επιμελήθηκε πολύτιμες εκδόσεις βυζαντινών συγγραφέων και κλασικών συγγραμμάτων και μετέφρασε πλήθος κειμένων από τα λατινικά στα γαλλικά.

Η ζωή και το διδακτικό έργο του Βούλγαρη

Γεννήθηκε το 1716 στην Κέρκυρα∙ το όνομά του ήταν Ελευθέριος και μετονομάστηκε σε Ευγένιος, όταν χειροτονήθηκε διάκονος, το 1737 ή το 1738. Διετέλεσε μαθητής του Μεθοδίου Ανθρακίτη το 1736-1738 που σπούδαζε στα Ιωάννινα. Στο διάστημα 1738-1742 πιθανολογείται ότι ταξίδεψε στη βόρεια Ιταλία, όπου ήλθε σε επαφή με τις νεωτερικές ιδέες του Διαφωτισμού, τελούσε χρέη ιεροκήρυκα στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου -που ήταν το κέντρο των δραστηριοτήτων της ελληνικής κοινότητας- και δίδαξε στην ονομαστή Φλαγγίνειο Σχολή της Βενετίας, όπου γνώρισε τους εμπόρους αδελφούς Μαρούτση από τα Ιωάννινα. Δίδαξε στη Μαρουτσαία Σχολή στα Ιωάννινα (που ίδρυσαν οι δύο αδελφοί) από το 1742 έως τις αρχές του 1746. Εκεί δίδαξε τη φυσική και τα μαθηματικά του Νεύτωνα και του Λάιμπνιτς, τον εμπειρισμό του Λοκ, τα φιλοσοφήματα των Τόμας Χομπς και Κρίστιαν Βολφ κ.ά. Αντιμετώπισε όμως την εχθρότητα του συντηρητικού διδασκάλου της "Σχολής Γκιούμα" Μπαλάνου Βασιλόπουλου, και αναγκάστηκε τελικά να αφήσει τη θέση αυτή. Του προσφέρθηκε τότε η διεύθυνση του σχολείου της Κοζάνης, όπου ο Βούλγαρης δίδαξε ως τις αρχές του 1750. Επανήλθε στη Μαρουτσαία Σχολή, και το 1753 αναχώρησε για την Αθωνιάδα Ακαδημία.

Στην Αθωνιάδα Ακαδημία

Ερείπια Αθωνιάδας Ακαδημίας.

Στη συνέχεια ανέλαβε, το 1753, τη διεύθυνση της Αθωνιάδας Ακαδημίας, η οποία είχε ιδρυθεί από τη Μονή Βατοπεδίου τρία χρόνια νωρίτερα, και στην οποία γίνονταν δεκτοί μοναχοί αλλά και λαϊκοί, παίρνοντας τη θέση του Αρχιμανδρίτη του Παναγίου Τάφου Αγάπιου, ο οποίος δεν είχε προλάβει όμως να διδάξει στη σχολή, καθώς είχε δολοφονηθεί ερχόμενος να αναλάβει τα καθήκοντά του, μετά την παραίτηση του πρώτου διευθυντή της Νεοφύτου του Καυσοκαλυβίτη. Εκεί δίδαξε λογική, εισαγωγή στη φιλοσοφία, μεταφυσική, αριθμητική, γεωμετρία, φυσική και κοσμογραφία, χρησιμοποιώντας δικές του μεταφράσεις έργων Δυτικοευρωπαίων φιλοσόφων, μαθηματικών και φυσικών.

Από τα θρανία της Αθωνιάδας Σχολής έχει περάσει και ο μοναχός Κοσμάς ο Αιτωλός, μια από τις μεγαλύτερες πνευματικές και πολιτικές προσωπικότητες του 18ο αιώνα, καθώς και ο Άγιος της Εκκλησίας Αθανάσιος ο Πάριος.

Έξι χρόνια όμως αργότερα αναγκάστηκε να αποχωρήσει, καθώς αντίθετοι κύκλοι στην Ακαδημία, και ιδιαίτερα η αντιζηλία του Πατριάρχη Κυρίλλου Ε΄, προκαλούσαν δυσχέρειες στο έργο του. Αποσύρθηκε για μερικούς μήνες τον Ιανουάριο του 1759 στη Θεσσαλονίκη. Ο άλλοτε μαθητής τού Ευγενίου Βούλγαρη και γνωστός λόγιος Ιώσηπος Μοισιόδαξ, σχολάρχης στο Ιάσιο στα 1769 έγραφε:

«Μιά βολή όμματος θλιβερά επ΄ εκείνη τη πολυκροτουμένη Σχολή του Άθωνος, η συμφορά και η ερημία της οποίας, ώστε να ομιλήσω τοιουτοτρόπως, έτι και νυν αχνίζει ενώπιον ημών. Που ο κλεινός Ευγένιος, που η πολυπληθής χορεία των μαθητών, ήτις εν χαρά της Ελλάδος πάσης συνεκρότει ένα Ελικώνα νέων Μουσών και μουσοτρόφων! Εφυγαδεύθη εκείνος, εφυγαδεύθη αυτή. Βροντή νεμέσεως επέπεσε και εσκόρπισε διδάσκοντας και διδασκομένους, και η οικοδομική εκείνη, υπέρ της οποίας ο τοσούτος θρους εν τη βασιλευούση και εν εν τη λοιπή Ελλάδι, κατήντησε -οίμοι!- η κατοικία, η φωλεά των κοράκων!»

Στην Κωνσταντινούπολη

Τον ίδιο χρόνο (1759) το φθινόπωρο διορίστηκε με τη μεσολάβηση του «πρίγκηπος Γρηγορίου του Γκίκα, διερμηνέως τότε της των Οθωμανών βασιλείας" διδάσκαλος στην Πατριαρχική Ακαδημία (Μεγάλη του Γένους Σχολή) της Κωνσταντινούπολης, όπου παρέμεινε για τρία χρόνια. Και από εκεί όμως αποχώρησε (1762), λόγω προστριβών με τον πατριάρχη Σαμουήλ, ο οποίος ήταν φανατικός οπαδός του Αριστοτέλη.

Στη Βλαχία και τη Γερμανία

Ο Βούλγαρης έφυγε απογοητευμένος από τις συνεχείς οπισθοδρομικές αντιδράσεις οριστικά από τον ελλαδικό χώρο το 1763, και τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής του τα πέρασε σε ελληνικές κοινότητες του εξωτερικού, όπου ασχολήθηκε με εκκλησιαστικά καθήκοντα και με την έκδοση έργων του. Στην αρχή πήγε στη Βλαχία, στο Βουκουρέστι, όπου έμεινε περίπου έναν χρόνο. Εκεί «τον δεξιώνεται» ο ηγεμόνας της Βλαχίας Κονσταντίν Ρακοβίτσα και ο διάδοχός του Στέφαν Ρακοβίτσα. Το 1764 πήγε και έμεινε για ένα διάστημα στη γερμανική πόλη Χάλε και στη Λειψία, όπου έμεινε οκτώ χρόνια, και μπόρεσε να εκτυπώσει αρκετά σημαντικά έργα του. Αντιμετώπισε όμως την αυξανόμενη επιρροή των Ουνιτών, και την αντιμετώπισε προασπίζοντας την Ορθοδοξία και την ελεύθερη άσκησή της.

Τελευταία χρόνια στη Ρωσία

Η φήμη του ως διαννοούμενου έφερε την πρόσκληση από την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β' της Ρωσίας. Την αποδέχτηκε, και έφτασε στη Μόσχα το 1771, δηλ. κατα τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1768-1774) όπου συναντήθηκε με τους αδελφούς Ορλώφ. Το 1775 χειροτονήθηκε ιερέας. Τον επόμενο χρόνο έγινε αρχιεπίσκοπος Σλαβωνίου και Χερσώνος στην Ουκρανία (τότε Νέα Ρωσία). Στα 12 χρόνια που έμεινε στη θέση αυτή, ενίσχυσε τους ολοένα και περισσότερους Έλληνες πού έφταναν από τον Νότο, και επεδίωξε την επέμβαση της Ρωσίας στα εσωτερικά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προς όφελος των Ορθοδόξων ελληνόφωνων πληθυσμών. Παραιτήθηκε από την αρχιεπισκοπή το 1787, εξαιτίας των συγκρούσεών του με τη Σύνοδο στα ζητήματα των Ουνιτών, του προχωρημένου της ηλικίας του, της υγείας του, αλλά και της διάθεσής του να επιδοθεί απερίσπαστος στις αγαπημένες του πνευματικές ενασχολήσεις, τη συγγραφή και τη μετάφραση. Ορίζει διάδοχό του τον Νικηφόρο Θεοτόκη, και αποσύρεται από το αξίωμά του. Την ίδια χρονιά έγινε μέλος της Αυτοκρατορικής Ακαδημίας Επιστημών της Ρωσίας. Συνέγραψε έκκληση προς την αυτοκράτειρα Αικατερίνη Β΄ για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων, συμβάλλοντας στην έναρξη νέου νικηφόρου πολέμου (1787-1792). Αποσύρθηκε στην Πετρούπολη, όπου επιδόθηκε στη συγγραφή.

Είχε τη χαρά να μάθει το 1800 για την πρώτη μορφή αυτονομίας σε ελληνικό έδαφος, που δόθηκε στην Επτάνησο Πολιτεία χαρακτηρίζοντάς την "Πολιτοκρατεία" (κράτος των πολιτών, μεταφράζοντας το λατινικό respublica) και "βιοδαίμων" δηλ. ελπιδοφόρα για την επιβίωση του ελληνικού έθνους.

Το 1802 αποσύρθηκε στη Μονή του Αγίου Αλεξάνδρου Νιέφσκι, όπου πέθανε το 1806 σε ηλικία 90 ετών.

Αποτίμηση

Ο Κωνσταντίνος Κούμας έγραψε το 1832 ότι χάρη στον Βούλγαρη, για πρώτη φορά, η διδασκαλία της Εισόδου Φυσικής Ακροάσεως και του Περί Γενέσεως και Φθοράς παραχωρεί τη θέση της στα "νέα φιλοσοφήματα του Λωκκίου, Λεϊβνιτείου και Ουολφίου, τα οποία σιμά του νεωτερισμού τα ανέδειχνεν αξιοτιμητότερα η ευγλωττία και η πολυμάθεια του ανδρός, ος τις ανεμίγνυε θαυμασίως παλαιά και καινά".

Συγγραφικό έργο

Στα έργα του Βούλγαρη συνυπάρχουν η νεότερη φιλοσοφία και η πειραματική επιστήμη με την αφοσίωση του στην Ορθοδοξία. Ο ίδιος είχε πει ότι παρέμενε ένας "θεολογών φιλόσοφος".

Παρακάτω βρίσκονται τα βιβλία που έγραψε. (Σημειώνεται ότι ο κατάλογος αυτός έχει βασιστεί στο κείμενο για τον Βούλγαρη των Μ. Πατηνιώτη, Β. Σπυροπούλου που με τη σειρά του χρησιμοποιεί πολλά στοιχεία του Stephen K. Batalden αλλά και πληθώρα άλλων πηγών):

Πρώτη σελίδα βιβλίου του Ευγένιου Βούλγαρη.

• Αδολεσχία φιλόθεος ήτοι της αναγνώσεως της ιεράς μοσαϊκής. 2 τόμοι. Βιέννη, 1801.
• Ανάκρισις περί Νικηφόρου του Βλεμμίδου. Λειψία, 1784 [Περιέχεται στον τρίτο τόμο συλλογικής έκδοσης των έργων του Ιωσήφ Βρυεννίου από τον Βούλγαρη].
• Αντιπληκτισμός γραμματικού και φιλοσόφου. Ανέκδοτο.
• Απόκρισις ορθοδόξου τινός προς τινά αδελφόν ορθόδοξον περί της των καθολικών δυναστείας, και περί του τίνες οι σχίσται και οι σχισματικοί και οι εσχισμένοι και περί της βαρβαρικώς λεγομένης ουνίας και των ουνιτών, και περί του πώς δει τους ορθοδόξους απαντάν τη των καθολικών τυραννία. Χάλη – Μαγδεβούργο, 1775 [Ο Βούλγαρης αναφέρει ως δικό του το έργο αυτό στον προσωπικό κατάλογο των έργων του, ενώ από τον Αιμίλιος Λεγκράν θεωρείται ότι συγγραφέας του είναι ο Νικηφόρος Θεοτόκης].
• Τα Αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις, ήτοι τα περί των φύσει όντων φιλοσοφούμενα… Βιέννη, 1805.
• "Breves Adnotatiunculae, in numero 68" (Σύντομες Σημειώσεις). Ανέκδοτο. [Στα λατινικά. Αναφέρεται από τον Βούλγαρη στον αυτόγραφο κατάλογο των έργων του [Batalden, 1982: 150]].
• "Contra existementem se solvissa per elementarem geometriam problema: ‘Datis duabus rectis lineis, invenire duas medias in proportione continua’"(Ενάντια στην δοθείσα λύση του προβλήματος της στοιχειώδους γεωμετρίας: 'Δεδομένων δύο τμημάτων, βρείτε δύο ενδιάμεσα σε συνεχή αναλογία'). Ανέκδοτο. [Αναφέρεται από τον Βούλγαρη στον αυτόγραφο κατάλογο των έργων του. Δεν γνωρίζουμε αν γράφτηκε στα λατινικά ή στα ελληνικά [Batalden, 1982: 150]].
• Διατριβή περί της ευθανασίας. Αγία Πετρούπολη, 1804.
• Εκατονταετηρίς των από Χριστού Σωτήρος ενανθρωπήσαντος. Λειψία, 1805.
• Επί τη πανενδόξω ειρήνη ην η αεισέβαστος, ευτυχής, ευσεβής, μεγάλη πασών των ρωσσιών αυτοκράτωρ Αικατερίνα Β’ μετά πολλάς και μεγάλας ας διά τε της και θαλάσσης ήρατο νίκης, τοις οθωμανοίς εχαρίσατο. Αγία Πετρούπολη, 1774.
• Επί τοις παναισίοις και πανολβίοις βασιλικοίς γάμοις του αυτοκρατορικού ύψους Παύλου Πετρίδου δουκός μεγάλου [της] Ρωσσίας μετά της γαληνοτάτης λανδγραβιίδος Δάρμσταδ Ναταλίης Αλεξιέβνης. Αγία Πετρούπολη, 1773.
• "‘Επίκρισις’ ad Binas Philosophicas Questiones ex operibus philosophicis doctissimis Theophanis Procopovitz" (σε δύο φιλοσοφικά ερωτήματα [που βρίσκονται] στα πολυμαθέστατα φιλοσοφικά έργα του Θεοφάνη Προκόποβιτς). Ανέκδοτο. [Αναφέρεται από τον Βούλγαρη στον αυτόγραφο κατάλογο των έργων του [Batalden, 1982: 150].
• Επιστολή περί φιλίας. Κωνσταντινούπολη, 1850.
• Επιστολή του σοφωτάτου κυρίου Ευγενίου αρχιεπισκόπου πρώην Σλαβωνίου και Χερσώνος. Τριέστη, 1797.
• Ευχαριστία προς την μεγάλην κυρίαν και τρισσέβαστον των ρωσσιών αυτοκράτορα Αικατερίναν Β’ εκφωνηθείσα επ’ εκκλησίας ενώπιον του αυτοκρατορικού θρόνου αυτής. Μόσχα, 1775. [Στην ίδια έκδοση περιλαμβάνεται και ο λόγος του Βούλγαρη προς τον Πλάτωνα Λέβσιν, Μητροπολίτη Μόσχας, με τίτλο: Προσλαλία προς τον πανιερώτατον και σοφολογιώτατον αρχιεπίσκοπον Μοσχοβίας κύριον Πλάτωνα].
• "Γενεαλογικός κατάλογος των Οθωμανών Σουλτάνων". Μόσχα, 1812. [Περιλαμβάνεται στην έκδοση Επιτομή της Ιστορίας Γεωργίου του Καστριώτου του επονομασθέντος Σκεντέρμπεη Βασιλέως της Αλβανίας].
• Istoricheskoe rozyskanie ο vremeni kreshcheniia rosiiskoi velikoi kniagini Ol’gi (Ιστορική έρευνα για την εποχή της βάπτισης της Ρωσίδας μεγάλης δούκισσας Όλγας). Αγία Πετρούπολη, 1792. [Δίγλωσση έκδοση, λατινική-ρωσική. Το πρωτότυπο έργο γράφτηκε από τον Βούλγαρη στα λατινικά].
• Κριτικαί επιστάσεις. Επί των υπομνηματικών παρεκβολών του σοφολογιωτάτου εν Ιεροδιακόνοις Νεοφύτου των εις το τέταρτον της Γραμματικής Θεοδώρου του Γαζή. Βιέννη, 1806.
• "Κύκλος ποιητικών αθυρματίων". Ανέκδοτο.
• Η Λογική εκ παλαιών τε και νεωτέρων συνερανισθείσα. Λειψία, 1766.
• "Λόγος εκφωνηθείς κατά την ημέραν του αγίου Ανδρέου του Πρωτοκλήτου". Αθήνα, 1838.
• Ορθόδοξος Ομολογία, ήτοι πίστεως έκθεσις κατά την του Χριστού Αγίαν Καθολικήν, Αποστολικήν και Ανατολικήν Εκκλησίαν. Άμστερνταμ, 1767.
• "Otvet mitropolitu rimsko-katolicheskoi tserkvi Stanislavu Sestrentsevichu na vopros ego, ‘Kakim iazykom govorili drevnie sarmaty’?" (Απάντηση στον Μητροπολίτη της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας Στανίσλαβ Σεστρέντσεβιτς στην ερώτησή του «Τι γλώσσα μιλούσαν οι αρχαίοι Σαρμάτες»). 1805. [Το πρωτότυπο κείμενο γράφτηκε στα ιταλικά. Αναφέρεται από τον Βούλγαρη στον αυτόγραφο κατάλογο των έργων του [Batalden, 1982: 155].
• [Otvet preosviashchennomu Methodiiu, arkhiepiskopu Tverskomu] (Απάντηση στον Σεβασμιώτατο Αρχιεπίσκοπο Tβερ Μεθόδιο) Μόσχα, 1805. [Αμφιλεγόμενο. Ο Βούλγαρης δεν το παραθέτει στα έργα του. Περιλαμβάνεται στον πρόλογο του έργου του Μεθοδίου Latinskaia tserkovnaia istoriia [Batalden, 1982: 155]] (Ιστορία της Λατινικής Εκκλησίας).
• Περί συστήματος του παντός, επίτομος έκθεσις σαφώς ως οιόν τε εκ διαφόρων φιλοσόφων. Βιέννη, 1805.
• Περί των μετά το σχίσμα αγίων της ορθοδόξου ανατολικής εκκλησίας και των γινομένων εν αυτή θαυμάτων. Επιστολή προς Πέτρον τον Κλαίρκιον. Αθήνα, 1844.
• Πραγματεία περί μουσικής. Ολοκληρώθηκε το 1772. Εκδόθηκε στην Τεργέστη το 1868.
• "Problematis Censura" (Πρόβλημα λογοκρισίας). Ανέκδοτο.
• Σχεδίασμα de Zichis ad Czechos designandos extorsis: Tum de erroribus a P. Dobnero in lingua commissis (Για τον Ζίχι που εκβιάστηκε όταν χαρακτηρίστηκε Τσέχος. Και για τα λάθη που έκανε ο Π. Ντόμπνερ στη γλώσσα). Λειψία, 1772.
• Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκείας. Λειψία, 1768. [Περιλαμβάνεται στη μετάφραση του έργου του Βολταίρου Περί των διχονοιών…].
• Στοχασμοί εις τους παρόντας κρισίμους καιρούς, του Κράτους του Οθωμανικού. Αγία Πετρούπολη, 1772.
• "Στοιχεία Αλγεβραϊκά". Ανέκδοτο.
• Στοιχεία της Μεταφυσικής, Τμήμα Α' (Βενετία, 1805)
• Στοιχεία της Μεταφυσικής, Τμήμα Β' (Βενετία, 1805)
• Στοιχεία της Μεταφυσικής, Τμήμα Γ' (Βενετία, 1805)
• Θεολογικόν. Βενετία, 1872.
• Βίος του Μακαρίου Θεοδωρίτου, Επισκόπου Κύρου. Χάλλη, 1768-1775. [Περιλαμβάνεται στον πρώτο τόμο των Σωζομένων του Θεοδωρίτου, που επιμελήθηκε ο Βούλγαρης].
• Βιβλιάριον κατά Λατίνων έχον όνομα εγκύκλιος επιστολή. Κωνσταντινούπολη, 1756.
• "Zapiska ο luchshem sposobe vossoedineniia uniatov s pravoslavnoiu tserkov’iu" (Σημείωση για τον καλύτερο τρόπο για να επανενωθούν οι Ουνίτες με την Ορθόδοξη Εκκλησία). 1887. [Το αρχικό κείμενο, γραμμένο στα ελληνικά, παρέμεινε μέχρι σήμερα ανέκδοτο. Έχει εκδοθεί μόνο η ρωσική του μετάφραση].
• Έκθεσις της Ταυρικής Χερσοννήσου, ήτοι της λεγομένης Μικράς Ταταρίας. Έκδοση από τον αυτόγραφο κώδικα Mscr. Dresd. DA 54 και επίμετρο Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister. Αθήνα: Ιδεόγραμμα, 2008.
• Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκείας, ήτοι περί της ανοχής των ετεροθρήσκων. Εισαγωγή-Σημειώσεις Βασίλης Λάζαρης. «Στάχυ», Αθ. 2001. δ)
• Διατριβή περί ευθανασίας και Διαθήκη. Μετάφρ. Γιάννης Δημολιάτης, Επιμ. Γ. Δημολιάτης – Μανώλης Γαλανάκης. «Εξάντας», Αθ. 2005.

Μεταφράσεις.

• Aurelius Augustinus (Ιερός Αυγουστίνος) [354-430]. Το κεκραγάριον. Λειψία, 1804.
• Bossuet, Jean Benigne [1627-1704]. Τα πολιτικά ληφθέντα εξ αυτών των ιερών λογίων, της Θείας Γραφής. Ανέκδοτο.
• Duhamel, Jean-Baptiste [1624-1706]. Λογική πραγματεία. Ανέκδοτο.
• Fortunato de Brescia [1701-1754]. Περί συστήματος του παντός. Βιέννη, 1805.
• Gavriil (Petrov) [1730-1801]. Τελετουργία ιερά, ήτοι διατύπωσις σύντομος των ιεροτελεστιών των εν τη ορθοδόξω γραικο-ρωσιακή εκκλησία. Αγία Πετρούπολη, 1799.
• Genovesi, Antonio [1712-1769]. Αντωνίου του Γενουηνσίου, Στοιχεία της μεταφυσικής. Βιέννη, 1806.
• Horn, Georg [1620-1670]. "Εισαγωγή επιτετμημένη και σαφής εις την καθόλου ιστορίαν". Ανέκδοτο.
• Jenyns, Soame [1704-1787]. Εξέτασις της εσωτερικής σαφηνείας του Χριστιανισμού. Τρίτη έκδοση. Αθήνα, 1842.
• Jenyns, Soame, Velgos Deausovros και Augustin Calmet [1672-1757]. Σπαρτίον Έντριτον. Λειψία, 1804.
• Lange, Joachim [1670-1744]. Συλλαλίαι Σχολαστικαί. Μόσχα, 1776.
• Leclerc, Pierre [1706-1773 (;)] Παπομάστιγξ. Ανέκδοτο.
• Locke, John [1632-1704]. Υποτύπωσις ή υπόμνημα φιλοσοφικόν περί του κατά άνθρωπον νου εκ του Άγγλου Λωκίου. Ανέκδοτο.
• Petrov, Vasilii Petrovich [1736-1799]. Ωδή τω εκλαμπροτάτω κόμητι Γρηγορίω Αλεξανδρίδη τω Ποτέμκινω. Μόσχα, 1775.
• Platon (Levshin) [1737-1812]. Λόγος ο εις τον πανυπερσεβέστατον και ευσεβέστατον αυτοκράτορα Αλέξανδρον τον πρώτον, μετά την τούτου ανάστεψιν. Μόσχα, 1801.
• Pourchot, Edme. Μεταφυσική, ήτοι η πρώτη φιλοσοφία του σοφωτάτου Πουρκοτζίου. Ανέκδοτο.
• Prokopovich, Feofan [1681-1736]. "Ιστορία της διαφοράς περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος" στον τρίτο τόμο των Ευρεθέντων, του Ιωσήφ Βρυεννίου. Λειψία, 1784.
• Prokopovich, Feofan [1681-1736]. Πνευματικός Κανονισμός. Πέτρογκραντ, 1916.
• Quirini, Angelo Maria [1680-1755] και Feith, Everard [1585 (;)–1625 (;)]. Αι καθ' Όμηρον αρχαιότητες. Και Αι Κερκυραϊκαί αρχαιολογίαι. Επιμέλεια: Ιερομόναχος Αγαθάγγελος Αδριανοπολίτης. Μόσχα, 1804.
• Samuil (Mislavskii) [1731-1796]. Λόγος περί των προτροπών. Μόσχα, 1779.
• Samuil (Mislavskii) [1731-1796]. Λόγος περί του τέλους και σκοπού των συνετωτάτων διατάξεων, των υπό της ευσεβεστάτης και σεβαστής κυρίας Αικατερίνης Αλεξιάδος αυτοκράτορος πάσης Ρωσσίας. Μόσχα, 1779.
• Segner, Johann Andreas von [1704-1777]. Των μαθηματικών στοιχείων αι πραγματείαι αι αρχοειδέσταται. Λειψία, 1767.
• Gravesande, Willem Jacob van [1688-1742]. Εισαγωγή εις την Φιλοσοφίαν του Γραβεζάνδου, περιέχουσα την μεταφυσικήν και την λογικήν. Μόσχα, 1805.
• Tacquet, André [1612-1660]. A. Τακουετίου, Στοιχεία Γεωμετρίας μετά σημειώσεων του Ουίστωνος. Βιέννη, 1805.
• Tierce, G. della. Το ιερόν της δόξης: Ποίημα ιστορικόν. Αγία Πετρούπολη, 1772.
• Voltaire, François-Marie Arouet de [1694-1778]. Ουολταίρου ο Μέμνων. Λειψία, 1766.
• Voltaire, François-Marie Arouet de [1694-1778]. Περί των διχονοιών των εν ταις εκκλησίαις της Πολονίας. Δοκίμιον ιστορικόν και κριτικόν. Λειψία, 1768.
• Voltaire, François-Marie Arouet de [1694-1778]. Επιστολή προς την αυτοκρατόρισσαν των Ρώσσων. Αγία Πετρούπολη, 1771
• Voltaire, François-Marie Arouet de [1694-1778]. Λόγος του Παπά Χαριστηκίου. Αγία Πετρούπολη, 1771
• Voltaire, François-Marie Arouet de [1694-1778]. Το διεγερτικόν των βασιλέων. Αγία Πετρούπολη, 1772
• Voltaire, François-Marie Arouet de [1694-1778]. [Ιωάννης Πλοχώφ, ψευδώνυμο]. Περί του παρόντος πολέμου ποιημάτιον. Αγία Πετρούπολη, 1771.
• Wolff, Christian [1679-1754]. Των Στοιχείων της αριθμητικής. Ανέκδοτο.
• Wucherer, Johann Friedriech. Εισηγήσεις της εκλεκτικής φυσικής φιλοσοφίας. Ανέκδοτο.
• Zoernikav, Adam [τέλη 17ου αι.] Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος εκ μόνου του πατρός. 2 τόμοι. Αγία Πετρούπολη, 1797.
• Αικατερίνη ΙΙ [1729-1796]. Εισήγησις της Αυτοκρατορικής Μεγαλειότητος Αικατερίνας Β'. Αγία Πετρούπολη, 1771.
• Αικατερίνη ΙΙ [1729-1796]. Εισήγησις της Αυτοκρατορικής Ρωσιακής Μεγαλειότητος, περί της ορθής αγωγής των Γαληνοτάτων Πριγκήπων Αλεξάνδρου και Κωνσταντίνου των Παυλιδών. Ανέκδοτο.
• Ανακρέων [περ. 570 - περ. 478 π.Χ.] Stikhotvoreniia (Ποιήματα). Αγία Πετρούπολη, 1794.
• Βιργίλιος [70-19 π.Χ.] Των Γεωργικών τα Δ' βιβλία εν ηρωικώ τω μέτρω. Αγία Πετρούπολη, 1786.
• Βιργίλιος [70-19 π.Χ.] Της Αινειάδος τα ΙΒ' βιβλία εν ηρωικώ τω μέτρω. 3 τόμοι. Αγία Πετρούπολη, 1791-1792.
• Γκίκας, Αντώνιος. Ικετερία του γένους των γραικών προς πάσαν την χριστιανικήν Ευρώπην. Αγία Πετρούπολη, 1771(;).
• Ηλίας Ανδρέου Βουρδιγαλήνσιος. Σχόλια εις το τέταρτον βιβλίον της Θεοδώρου του Γαζή Γραμματικής. Βιέννη, 1805.

Βιβλιογραφία

• Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ελένη (Επιμ.): Ευγένιος Βούλγαρης. Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου. Κέρκυρα, 1-3 Δεκεμβρίου 2006. «Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας – εκδ. Κανάκη», Αθ. 2009.
• Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη Ελένη, «Οι επιστολιμαίες διατριβές του Ευγένιου Βούλγαρη. Γενικές παρατηρήσεις, έκδοση και σχολιασμός τριών ανεκδότων», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά,τομ. 10 (2012),σελ. 149-207
• Αρχιμ. Βησσαρίων Κουότσης, Το "Σχεδίασμα περί της ανεξιθρησκίας" του Ευγενίου Βούλγαρη, Ανοιχτοί Ορίζοντες 25/06/2024.
• Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister: "Το έργο και η τύχη του" στο: Έκθεσις της Ταυρικής Χερσοννήσου ήτοι της λεγομένης Μικράς Ταταρίας. Έκδοση από τον αυτόγραφο κώδικα Mscr. Dresd. DA 54 και επίμετρο Ί. Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister. Αθήνα: Ιδεόγραμμα, 2008. [αναλυτική αναφορά στα χρόνια της διαμονής του Βούλγαρη στη Ρωσία, οι σχέσεις του με σύγχρονούς του λογίους, η πρόσληψη του έργου του από την ελληνική ιστοριογραφία κατά τον 19ο αιώνα]
• Batalden, S. K. (1982), Catherine II's Greek Prelate Eugenios Voulgaris in Russia, 1771-1806, New York: Columbia University Press
• Νούτσος Παναγιώτης, "Η λειτουργία του νεωτερικού πνεύματος στη Λογική του Βούλγαρη", Δωδώνη IΓ' (1984), 139-146
• Νούτσος Παναγιώτης, "Ιστοριογραφικά προβλήματα της νεοελληνικής φιλοσοφίας. Η περίπτωση του Ευγενίου Βούλγαρη", Δωδώνη, μέρος τρίτο, 25 (1996), 49-56
• Νούτσος, Παναγιώτης, «Ευγένιος Βούλγαρης και Francis Bacon. Τα ‘νοσοποιά αίτια της δυνάμεως του Γνωστικού’ και τα ‘είδωλα του νου’». Ηπειρωτικά Χρονικά 22 (1980), 151-161.
• Κωτσιόπουλος, Κωνσταντίνος: Ανεξιθρησκεία. Κοινωνική θεώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον ευρωπαϊκό και νεοελληνικό διαφωτισμό. Το παράδειγμα των John Locke και Ευγένιου Βούλγαρη. «Πουρναράς», Θεσσαλονίκη 2008.
• Μανίκας, Κωνσταντίνος Ι.: Ευγένιος Βούλγαρης και ανεξιθρησκεία. Ιστορική και θεολογική προσέγγιση. «Παρρησία», Αθ. 2009.
• Παπαϊωάννου, Λ.Α.: Η σχολή της Κοζάνης και ο Ευγένιος Βούλγαρης. Θεσσαλονίκη 1989.
• Ψημμένος, Νίκος (επιμ.): Ευρετήριο «Προδιατριβών εισαγωγικών εις άπασαν εν γένει την φιλοσοφίαν» του Ευγενίου Βούλγαρη. Γιάννινα 1982

Πηγές

• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς,τόμος αρ.12-Λήμμα Ευγένιος Βούλγαρης
• Ένθετο Ε/Ιστορικά, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία-Κοζάνη από την αρχαιότητα έως σήμερα, 16 Ιανουαρίου 2003-σελ.17
• Γιάνης Κορδάτος, Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας. Από το 1453 έως το 1961, τόμος πρώτος, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1983

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Βούλγαρης Ευγένιος (1716, Κέρκυρα – 1806, Πετρούπολη), Ελληνομνήμων, Μ. Πατηνιώτης, Β. Σπυροπούλου
• Πατηνιώτης, Εμμανουήλ, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα: αρχές της φυσικής φιλοσοφίας στο έργο του Ευγένιου Βούλγαρη και του Νικηφόρου Θεοτόκη, Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ), Τμήμα Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης, 2001