Ελληνική ιστορία

Η ελληνική ιστορία είναι η ιστορία των ελληνικών φύλων και του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και των προδρομικών πολιτισμών, από την εμφάνισή τους έως σήμερα. Παρ' όλο, όμως, το ότι ανεξάρτητο κράτος με το όνομα Ελλάδα αναγνωρίσθηκε μόλις το 1828, η ελληνική ιστορία εκτείνεται πέρα από τα γεωγραφικά όρια του σημερινού κράτους και σε μακριά περίοδο αιώνων προς το παρελθόν. Σε γενικές γραμμές η ελληνική ιστορία χωρίζεται στις εξής περιόδους, συνήθως χωρίς σαφή όρια ανάμεσά τους

• Μεσολιθική Ελλάδα (13.000 π.Χ. - 7.000 π.Χ.)

• Νεολιθική Ελλάδα (7.000 π.Χ. - 3.200 π.Χ.)

• Κυκλαδικός πολιτισμός (πριν το 3050 π.Χ.-1100 π.Χ.)
• Μινωικός πολιτισμός (πριν το 3000 π.Χ.-1420 π.Χ.)
• Αιγαιακός πολιτισμός (πριν το 1600 π.Χ.)
• Μυκηναϊκός πολιτισμός (περίπου 1600-1100 π.Χ.)
• Γεωμετρική Εποχή (1100-800 π.Χ.)
• Αρχαϊκή εποχή (περίπου 800 π.Χ.-περίπου 479 π.Χ.)
• Κλασική εποχή (περίπου 479 π.Χ.-323 π.Χ.)
• Ελληνιστική περίοδος (323-146 π.Χ.)
• Ρωμαϊκή περίοδος (146 π.Χ.-330 μ.Χ.)
• Βυζαντινή περίοδος (330-1453)

Πρώτες γραπτές μαρτυρίες για τους Έλληνες θεωρούνται τα Ομηρικά έπη, που ανάγονται συνήθως στον 8ο π.Χ. αιώνα, περιέχουν όμως και στοιχεία από την, αρκετά παλαιότερη, μυκηναϊκή εποχή, εποχή που αν και άφησε γραπτά κείμενα σε αρχέγονη ελληνική, δεν έχει δώσει μέχρι σήμερα κάποιο γραπτό κείμενο με ιστορικό περιεχόμενο. Παρόλα αυτά, είναι ευρύτατα αποδεκτό, από το σύνολο των σύγχρονων μελετητών, ότι η ελληνική ιστορία ξεκινά κάπου στην Ύστερη εποχή του Χαλκού με την εμφάνιση και ανάπτυξη του πρώτου λαμπρού ελληνικού πολιτισμού, του μυκηναϊκού (περίπου 1600 π.Χ. - 1100 π.Χ.).

Με την έρευνα και τη μελέτη των δύο άλλων μεγάλων πολιτισμών της εποχής του χαλκού στην Ελλάδα, του κυκλαδικού και του μινωικού, αποκρυπτογραφήθηκε σταδιακά ότι ο μυκηναϊκός πολιτισμός είναι εν πολλοίς συνέχεια των δύο άλλων πολιτισμών, διακριτός μεν από αυτούς σε θεμελιώδη πολιτισμικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά (γλώσσα, αρχιτεκτονική, θρησκεία κλπ.), προέκτασή τους δε εφόσον δεν τους καταργεί αλλά βασιζόμενος σε αυτούς τους επεκτείνει και τους δίνει νέα δυναμική με την εξάπλωσή του από τον χώρο του Αιγαίου σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Κάτω από αυτό το πρίσμα, δεν είναι ασυνήθιστο να περιλαμβάνονται στην ελληνική ιστορία από πολλούς μελετητές και ο κυκλαδικός και ο μινωικός πολιτισμός όχι σαν καθαυτό ελληνικοί, αλλά ως προδρομικοί και απαραίτητοι για την κατανόηση, του πρώτου ελληνικού πολιτισμού, του μυκηναϊκού.

Με τις νεότερες έρευνες και μελέτες των ευρημάτων της νεολιθικής εποχής τεκμηριώνεται ότι η ανάπτυξη του κυκλαδικού και του μινωικού πολιτισμού δεν αποτελούν τομές ή ξαφνικές αναλαμπές, αλλά συνέχεια και αποκορύφωση μιας πολιτιστικής εξέλιξης που ξεκινά ήδη από την εποχή του Λίθου και που, παρά τις όποιες (βέβαιες) εξωτερικές επιδράσεις, είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με τον γεωγραφικό ελληνικό χώρο, αφού είναι αδύνατο να βρεθεί απαράλλακτη, και με την ίδια στρωματική διαδοχή, σε γειτονικές με αυτόν περιοχές.

Προϊστορική περίοδος

Με βάση όσα αναφέρθηκαν προηγούμενα, η παρουσίαση της ελληνικής ιστορίας συνηθίζεται να ξεκινά με μια συνοπτική αναφορά στην εξέλιξη του πολιτισμού από την εποχή του λίθου, όπως προκύπτει μέσα από τα ευρήματα του ελληνικού γεωγραφικού χώρου, χωρίς να υπονοείται ότι είναι τμήμα της καθαυτό ελληνικής ιστορίας, θέση που αν και εκφράζεται από κάποιους σύγχρονους Έλληνες κυρίως ειδικούς, έχει επικριθεί σαν μεροληπτική από άλλους, Έλληνες και ξένους.

Εποχή του λίθου

Δείτε επίσης: Παλαιολιθική Ελλάδα

Δείτε επίσης: Μεσολιθική Ελλάδα

Δείτε επίσης: Νεολιθική Ελλάδα

Οι αρχαιότερες αρχαιολογικές μαρτυρίες ανάγουν την πρώτη κατοίκηση στον ελληνικό γεωγραφικό χώρο στην παλαιολιθική περίοδο, που συμβατικά ξεκινά περίπου το 40000 π.Χ. και συνεχίζεται μέχρι το 10000 π.Χ., οπότε ξεκινά η επιπαλαιολιθική ή μεσολιθική περίοδος για τον ελληνικό χώρο. Τα ευρήματα για όλη αυτή την περίοδο είναι λίγα, με αποτέλεσμα να μην είναι σχεδόν τίποτα γνωστό για τον παλαιολιθικό πληθυσμό, τεκμηριώνουν πάντως τη συνεχή κατοίκηση του ελληνικού χώρου. Από την 11η χιλιετηρίδα π.Χ. μαρτυρείται η στροφή του πληθυσμού προς το Αιγαίο για ψάρεμα και εκμετάλλευση του οψιανού της Μήλου, επιβεβαιώνοντας τους στενούς δεσμούς του με τη θάλασσα ήδη από αυτήν την τόσο πρώιμη εποχή.

Κατά τη νεολιθική περίοδο αναπτύσσεται στην Ελλάδα σημαντικός πολιτισμός, που παρά τις όποιες τοπικές διαφορές είναι ενιαίος για ολόκληρο τον ελληνικό χώρο και παρά τις όποιες εξωτερικές επιδράσεις έχει τοπικά χαρακτηριστικά, που τον διαχωρίζουν από σύγχρονους γειτονικούς του πολιτισμούς. Την πρωτοβουλία στην εξέλιξη του πολιτισμού έχει αυτή την περίοδο η Βόρεια Ελλάδα και η Θεσσαλία, που φαίνεται γενικά να οδηγεί τις εξελίξεις. Πολύ σημαντικό είναι ότι καθιερώνεται σε αυτήν την περίοδο ένας τρόπος ζωής βασισμένος στην καλλιέργεια της γης και την κτηνοτροφία, που πρόκειται να διαρκέσει με ελάχιστη μεταβολή σε όλη τη διάρκεια της κατοπινής εποχής του χαλκού και ακόμα αργότερα, και σύμφωνα με πολλούς μελετητές μπαίνουν σταδιακά οι βάσεις πάνω στις οποίες θα αναπτυχθούν οι κατοπινοί μεγάλοι πολιτισμοί του ελληνικού χώρου. Προς το τέλος της περιόδου εμφανίζεται ο χαλκός και η μεταλλουργία σε πρωτογενές επίπεδο, με αποτέλεσμα ο ακριβής διαχωρισμός της από την επόμενη εποχή του χαλκού να είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτος και συζητήσιμος.

Η διάδοση στον ελληνικό χώρο της λεγόμενης νεολιθικής επανάστασης, που ξεκίνησε από τη Μεσοποταμία, με κύρια χαρακτηριστικά την καλλιέργεια της γης και τη μόνιμη εγκατάσταση σε οικισμούς, εικάζεται ότι προήλθε από μετακινήσεις νεολιθικών πληθυσμών από τη Μικρά Ασία, που θα πρέπει να άρχισαν πολύ νωρίς, ήδη από το ξεκίνημα της νεολιθικής εποχής, και να συνεχίστηκαν σε όλη τη διάρκειά της (6500 π.Χ. – 2600 π.Χ.). Επίσης, εικάζεται ότι παράλληλα με τις από ανατολικά μετακινήσεις είναι πιθανό να κινήθηκαν προς τον ελληνικό χώρο, ιδιαίτερα προς το τέλος της νεολιθικής εποχής, κάτοικοι και από βόρειες κατευθύνσεις.

Η τεκμηριωμένη συνεχής εποχιακή κατοίκηση ορισμένων αρχαιολογικών θέσεων (σπήλαιο Φράγχθι) από την παλαιολιθική μέχρι και τη νεολιθική εποχή, επιτρέπουν την εικασία ότι τουλάχιστον ένα μέρος από τον παλαιολιθικό πληθυσμό του ελληνικού χώρου επιβίωσε μέχρι και τη νεολιθική περίοδο. Ανεξάρτητα από τις όποιες μαζικές ή όχι μετακινήσεις πληθυσμών, που έχουν αμφισβητηθεί σαν εντελώς απίθανες για τόσο πρώιμη εποχή, φαίνεται ότι υπάρχει στον ελληνικό χώρο μια σταθερή μάζα πληθυσμού, ένα πληθυσμιακό υπόστρωμα, και κατά τον Δ.Ρ. Θεοχάρη:

Από ό,τι δείχνουν τα πράγματα, ο βασικός αυτός πληθυσμός δε φαίνεται να άλλαξε στην Ελλάδα ουσιαστικά από την Τελική Παλαιολιθική και πέρα· από τότε δηλαδή που είναι οπωσδήποτε δυνατή σήμερα η αρχαιολογική τεκμηρίωση κάποιας συνέχειας στην πολιτισμική πορεία. (1976)

Εποχή του χαλκού

Με την επικράτηση του χαλκού σαν βασικό υλικό κατασκευής εργαλείων και όπλων αρχίζει η λεγόμενη εποχή του χαλκού (περίπου 2600 π.Χ. – 1100 π.Χ.). Κάποιοι παλαιότεροι οικισμοί εγκαταλείπονται τώρα και πολλοί νέοι ιδρύονται, ήδη από το ξεκίνημα της περιόδου σε όλο τον ελληνικό γεωγραφικό χώρο. Από τις 929 θέσεις (στοιχεία 1990) της πρώιμης εποχής του χαλκού που έχουν εντοπιστεί, 9 βρίσκονται στην Ήπειρο, 85 στη Μακεδονία, 18 στη Θράκη, 57 στη Θεσσαλία, 206 στη Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, 172 στην Πελοπόννησο, 17 στα νησιά του Ιονίου, 229 στα νησιά του Αιγαίου και 136 στην Κρήτη.

Η πληθυσμιακή αυτή έξαρση θεωρείται ότι δεν είναι δυνατό να εξηγηθεί μόνο με τη βελτίωση των συνθηκών ζωής, λόγω της παγίωσης της γεωργοκτηνοτροφικής οικονομίας στη νεολιθική περίοδο και εικάζεται ότι οφείλεται και σε μεταναστεύσεις πληθυσμών. Η κατανομή του μεγάλου μέρους των θέσεων που κατοικούνται την πρώιμη εποχή του χαλκού (περίπου 2600 π.Χ. – 2000 π.Χ.), στον νότιο και ανατολικό ελληνικό χώρο υπονοεί ίσως μεταναστεύσεις πληθυσμών από ανατολικά προς την Ελλάδα. Αυτές οι μετακινήσεις δεν είναι κατακτητικές εκστρατείες αφού δεν συνοδεύονται από καταστροφές παλιότερων οικισμών ή τουλάχιστον δεν έχουν μέχρι τώρα βρεθεί αρχαιολογικές μαρτυρίες που να στηρίζουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Φαίνεται ότι παλιός και νέος πληθυσμός συνεργάζονται και τελικά συγχωνεύονται.

Από την αρχή της περιόδου η βόρεια Ελλάδα και ειδικότερα η Θεσσαλία φαίνεται να χάνουν το προβάδισμα στην εξέλιξη του πολιτισμού. Από αυτή την περίοδο και μετά η νότια Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου και η Κρήτη έχουν το προβάδισμα και αυτό θα συνεχιστεί σε όλο σχεδόν το επόμενο διάστημα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, μέχρι τα ένδοξα χρόνια της ανόδου των μακεδόνων βασιλιάδων. Η παρατηρούμενη αυτή μετατόπιση του κέντρου βάρους των εξελίξεων εικάζεται ότι οφείλεται σε έναν απλό λόγο: Η εξοικείωση του νότιου πληθυσμού με τη θάλασσα και τη ναυτιλία, ήδη από την 11η χιλιετηρίδα όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τον βοηθά να πάρει στα χέρια του την εμπορία του χαλκού, που είναι μεν απαραίτητος για την ανάπτυξη στη νέα αυτή περίοδο αλλά δεν υπάρχει στην Ελλάδα και πρέπει να εισαχθεί από αλλού. Αυτή ακριβώς η αναζήτηση πρώτων υλών και το εμπόριο βοήθησε, κυρίως τους νησιώτες να ξεφύγουν από τα στενά όρια του Αιγαίου και να έλθουν σε επαφή με άλλους λαούς και πολιτισμούς και έδωσε το έναυσμα για την ανάπτυξη του πρώτου μεγάλου πολιτισμού του ελληνικού χώρου του αιγαιακού.

Η μελέτη των ανθρωπολογικών δεδομένων της νεολιθικής περιόδου, δείχνουν ότι στο ξεκίνημα της πρώιμης εποχής του χαλκού (2600 π.Χ.), ο πληθυσμός της ηπειρωτικής Ελλάδας, των Κυκλάδων και της Κρήτης αποτελείται από άτομα με ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά της μεσογειακής φυλής, που προερχόταν κατά πάσα πιθανότητα από ανατολικότερες περιοχές, αλλά είχαν αναμιχθεί σε αυτόν και βόρειας προέλευσης ανθρωπολογικά στοιχεία.

Αιγαιακοί πολιτισμοί

Την πρώιμη εποχή του χαλκού αναπτύσσεται στον νότιο ελληνικό χώρο και τα νησιά του Αιγαίου ο λεγόμενος αιγαιακός πολιτισμός. Δεν είναι γνωστό το όνομα (ή τα ονόματα), η γλώσσα ή άλλα εθνολογικά χαρακτηριστικά των φορέων αυτού του πολιτισμού και μόνο εικασίες μπορούν να διατυπωθούν, πάντως είναι αναμφισβήτητη η συμβολή τους στη διαμόρφωση του ιστορικού πληθυσμού και πολιτισμού της Ελλάδας.

Ο πολιτισμός αυτός, που είναι κατά βάση ναυτικός, έχει χαλαρό ενιαίο χαρακτήρα αλλά και ισχυρά τοπικά χαρακτηριστικά και διακρίνεται κατά περιοχή, σε επιμέρους πολιτισμούς.

Βόρειο Αιγαίο

Η κατοίκηση στα νησιά του βορείου Αιγαίου πελάγους, επιβεβαιώνεται ήδη από τη νεολιθική εποχή. Λίγο μετά το 3000 π.Χ. και κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού, φαίνεται μεγάλη πολιτιστική ανάπτυξη στα νησιά αυτά με γνωστούς οικισμούς στην Πολιόχνη (Λήμνος), Θερμή (Λέσβος), Εμποριό (Χίος) και ίσως ανήκουν στο ίδιο πολιτιστικό σύνολο με τη γειτονική Τροία (ΒΑ παράλια Μικράς Ασίας).

Ειδικά η Πολιόχνη από το 2500 π.Χ. παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην περιοχή και λόγω της γεωγραφικής θέσης της αναδεικνύεται σε μεγάλο μεταλλουργικό κέντρο, συνδετικό κρίκο ανάμεσα στα μεταλλεία της Μαύρης θάλασσας και το Αιγαίο. Γνωρίζει ουσιαστικά αστική ανάπτυξη, με δύο πλατείες, λιθόστρωτους δρόμους, μεγάλο οχυρωματικό τείχος, πιθανότατα βουλευτήριο, που προϋποθέτει κάποιας μορφής διοικητική οργάνωση, αποτελώντας ίσως την πρώτη πόλη στην Ευρώπη.

Οι οικισμοί του βορειανατολικού Αιγαίου και ο πολιτισμός τους καταστρέφονται σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ανασκαφέων τους γύρω στα 2300-2200 π.Χ., από άγνωστη αιτία.

Κυκλαδικός πολιτισμός

Η αρχαιότερη κατοίκηση των Κυκλάδων ανάγεται σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα στη νεότερη περίοδο της νεολιθικής εποχής (περίπου 4000 π.Χ.). Από την εποχή αυτή και μετά υπάρχει συνεχής κατοίκηση και πολιτιστική πρόοδος.

Κυκλαδίτικα αγαλματίδια στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Η ενασχόληση με τη ναυτιλία και το εμπόριο του ορυκτού πλούτου των νησιών (οψιανός στη Μήλο, σμύριδα στη Νάξο, χαλκός, μόλυβδος και άργυρος στη Σίφνο, ελαφρόπετρα στη Σαντορίνη και μάρμαρο σε όλα τα νησιά) βοήθησαν να αναπτυχθεί ιδιαίτερος πολιτισμός με τοπικά χαρακτηριστικά, που έφτασε στην ακμή του κατά την πρώιμη εποχή του χαλκού (περίπου 2600 – 2300 π.Χ.). Οι πιθανολογούμενες μεταναστεύσεις πληθυσμών αυτήν την περίοδο δεν επηρέασαν την πολιτιστική συνέχεια, αφού δεν είναι καν άμεσα ανιχνεύσιμες αρχαιολογικά. Με τη σταδιακή εισαγωγή της μεταλλουργίας, βελτιώθηκαν τα εργαλεία και συνακόλουθα τα μέσα ναυσιπλοΐας και οι επαφές σε όλα τα μήκη και πλάτη του Αιγαίου όπως μαρτυρούν και τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Το χαρακτηριστικό γνώρισμα του κυκλαδικού πολιτισμού, που δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός, μια και λιγοστές θέσεις έχουν ανασκαφεί και μελετηθεί, είναι ασφαλώς τα μαρμάρινα (κυκλαδικά) ειδώλια. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονται από τάφους της περιόδου, που έχουν βρεθεί πολλοί στα νησιά και είναι σε μεγάλη πλειοψηφία προϊόντα λαθρανασκαφών, αποδίδοντας αποσπασματικές πληροφορίες για αυτή την περίοδο. Στην αρχή είναι χοντροκομμένα και άκομψα, σταδιακά όμως αποκτούν τις γνώριμες, εντυπωσιακές για τις απλές γραμμές τους φόρμες.

Οι οικισμοί είναι γενικά παραθαλάσσιοι και μόνο προς το τελείωμα της περιόδου παρατηρούνται πολλοί νέοι οικισμοί, προσωρινού χαρακτήρα, οχυρωμένοι σε απότομες πλαγιές, μακριά συνήθως από τη θάλασσα. Δεν υπάρχει ομοφωνία των ειδικών ως προς το τι προκάλεσε αυτή τη διαφοροποίηση, διαφαίνεται πάντως η διενέργεια πολεμικών επιχειρήσεων, κάμψη της καλλιτεχνικής δημιουργίας και τελική συρρίκνωση του πολιτισμού αυτού.

Μινωικός πολιτισμός

Τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε στην προϊστορική Κρήτη ονομάζουμε μινωικό από τον μυθικό βασιλιά Μίνωα. Η αρχαιότερη τεκμηριωμένη κατοίκηση του νησιού ανάγεται στην αρχαιότερη νεολιθική περίοδο (περίπου 6000 π.Χ.) και περιορίζεται στην περιοχή της Κνωσσού με βάση τα ευρήματα των ανασκαφών.

Με το ξεκίνημα της πρώιμης εποχής του χαλκού (περίπου 3100/3000 π.Χ.) εγκαταλείπεται η κατοίκηση σε σπηλιές και στους δύο γνωστούς μεγάλους υπαίθριους οικισμούς της νεολιθικής την Κνωσσό και τη Φαιστό, προστίθενται μια σειρά από νέους υπαίθριους οικισμούς. Η χρήση του χαλκού δεν φαίνεται να είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη αντίθετα με την προχωρημένη εγχώρια κεραμική, από την οποία επιβεβαιώνονται επαφές με τον κυκλαδικό πολιτισμό και ίσως και με περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας και της Ανατολής γενικότερα. Δεν πιστοποιούνται πάντως ισχυροί εξωτερικοί δεσμοί την πρώιμη εποχή του χαλκού.

Ο Δίσκος της Φαιστού

Σταδιακά και από το 2600 π.Χ. και μετά γίνεται μεγαλύτερη χρήση του χαλκού, εμφανίζεται η παραγωγή χαρακτηριστικών λίθινων αγγείων, που θα συνεχιστεί για μεγάλο διάστημα, και αναπτύσσεται μια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική πιο προχωρημένη από τις σύγχρονες θέσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα. Κάποιοι επιβεβαιωμένοι εμπρησμοί οικισμών, που αποκλείεται να οφείλονται σε εξωτερικές επεμβάσεις, εικάζεται ότι υπονοούν αγώνα για συγκέντρωση πολιτικής ισχύος, αλλά δεν υπάρχουν ακόμα ισχυρές αποδείξεις για ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Εκτεταμένες επαφές και ανταλλαγές προϊόντων μαρτυρούνται αυτή την περίοδο με τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα. Ο κυκλαδικός πολιτισμός ειδικότερα φαίνεται να ασκεί πολύ μεγάλη επιρροή στον μινωικό αυτήν την περίοδο. Κάποιες επαφές φαίνεται να υπάρχουν με την Ανατολή και ίσως και την Αίγυπτο.Οι καινοτομίες στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση της ύστερης προανακτορικής περιόδου διακρίνονται καλύτερα στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον των πρώτων ανακτόρων. Τα ανάκτορα συσσώρευαν το γεωργικό πλεόνασμα των γαιών τους σε κατασκευές μεγάλων αποθηκών τροφίμων, ώστε να καταστεί δυνατό να χρησιμοποιούνται σε εποχές πίεσης και πιθανώς σε τελεουργικούς εορτασμούς. Για την καταγραφή των αποθεμάτων και άλλων στοιχείων χρησιμοποιούνταν δύο είδη γραφών —η αποκαλούμενη κρητική ιερογλυφική (κυρίως στην Κνωσό και τα Μάλια) και οι γραμμικές γραφές. Πινακίδες Γραμμικής Α και Γραμμικής Β βρέθηκαν στη Φαιστό κυρίως. Στη Φαιστό επίσης χρησιμοποιήθηκαν πήλινες σφραγίδες για τον άμεσο έλεγχο των αποθηκευτικών χώρων και των ίδιων των δοχείων. Η βιοτεχνική παραγωγή αναπτύχθηκε στα ανάκτορα και είναι πολύ πιθανό το γεγονός ότι τα ανάκτορα μονοπώλησαν πρώτες ύλες όπως ο χαλκός από την Αττική και άλλες πηγές, ο κασσίτερος και το ελεφαντοστούν μέσω της Συρίας.

Ευρήματα πολύχρωμης κεραμεικής στις Καμάρες χαρακτηριστικά της πρωτοανακτορικής περιόδου είναι διαδεδομένα σε διάφορους τόπους της ανατολικής Μεσογείου και στην Αίγυπτο, υποδεικνύοντας δρόμους εμπορίου και σχέσεις ανταλλαγής με τις σημαντικότερες μεσογειακές δυνάμεις. Οι επαφές με την ελληνική ηπειρωτική χώρα και νησιά του Αιγαίου (ειδικά τις Κυκλάδες) είναι πυκνές κατά τη διάρκεια της πρωτοανακτορικής περιόδου και εντείνονται ακόμη περισσότερο στη νεοανακτορική περίοδο. Οι εικονογραφικές μαρτυρίες και τα τέχνεργα προτείνουν ότι τα ανάκτορα χρησιμοποιούντο επίσης ως τελετουργικά κέντρα ενώ στις λατρευτικές θέσεις περιλαμβάνονται σπήλαια (π.χ. Ιδαίον Άντρον και Δικταίον Άντρον), πηγές (π.χ. Κάτω Σύμη), και ιερά σε κορυφές —ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μινωικού πολιτισμού— ήταν ευρέως διαδεδομένα στην ύπαιθρο.

Τα ανάκτορα έγιναν εστιακά σημεία εγκατάστασης και η αύξηση των εγκαταστάσεων στην Κνωσό μέχρι τη νεοανακτορική περίοδο εκτιμάται σε 75 εκτάρια (185 στρέμματα), γεγονός που υποδεικνύει πληθυσμό ίσως και 12.000 ατόμων. (Συγκριτικά, οι Μυκήνες της (ΥΕ) Υστεροελλαδικής περιόδου ήταν 30 εκτάρια (74 στρέμματα), συμπεριλαμβανομένης της περιτοιχισμένης ακρόπολης). Τα εδάφη που ελέγχονταν από την Κνωσό, τη Φαιστό και τα Μάλια πιθανώς κάλυπταν έκταση πάνω από 1.000 τετρ. χλμ.

Η μετάβαση από τα παλαιά ή πρώτα ανάκτορα (της πρωτοανακτορικής) στα νέα ή δεύτερα ανάκτορα (της νεοανακτορικής περιόδου) καθορίζεται από την αναδημιουργία των οικοδομημάτων, μετά από τις καταστροφές —πιθανώς εξαιτίας σεισμού— και στις τρεις σημαντικές θέσεις της Μεσομινωικής (MM II και IIIA). Τα νέα ανάκτορα γίνονται περισσότερο κατανοητά σε ό,τι αφορά στον τρόπο λειτουργίας τους, καθώς παρουσιάζουν μείζονες αρχιτεκτονικές ομοιότητες. Διατηρούν πολλούς από τους ρόλους των προκατόχων τους, όπως είναι η αποθήκευση, η τελετουργία, η παραγωγή και η συγκέντρωση πρώτων υλών μέσω των επαφών με την ελληνική ηπειρωτική χώρα και τα αιγαιακά νησιά, την ανατολική Μεσόγειο και την Αίγυπτο. Με εντυπωσιακό τρόπο αναδεικνύονται αυτές οι επαφές στις μινωικού ύφους τοιχογραφίες του Τελ Κάμπρι (Tel Kabri) στο Ισραήλ και του Τελ ελ Νταμπ’α (Tell el-Dab'a) (αρχαία Άβαρις) στο Δέλτα του Νείλου.

Ελλαδικός πολιτισμός

Στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία και τη Θράκη συνεχίζουν να κατοικούνται οι θέσεις της νεολιθικής εποχής, τα οικήματα κτίζονται σε πυκνή διάταξη και οι οικισμοί είναι οχυρωμένοι. Στην κεντρική και νότια Ελλάδα οι περισσότερες παλιές θέσεις εγκαταλείπονται ενώ ιδρύονται πολλές νέες. Ο πολιτισμός που αναπτύσσεται έχει ενιαία χαρακτηριστικά, που είναι συνέχεια του πολιτισμού της νεότερης νεολιθικής εποχής, όπως βεβαιώνεται σε αρκετές θέσεις που έχουν ανασκαφεί (Αττική, Βοιωτία, Κορινθία, Αργολίδα). Βεβαιωμένες και αναμενόμενες είναι και οι αλληλεπιδράσεις, επαφές και εμπορικές ανταλλαγές των οικισμών της ηπειρωτικής Ελλάδας με τον γειτονικό κυκλαδικό πολιτισμό. Τα χαρακτηριστικά στοιχεία του πολιτισμού της πρώιμης εποχής του χαλκού εξαπλώνονται σταδιακά σε όλη την Ελλάδα (Φωκίδα, Λοκρίδα, Λευκάδα) και επιβεβαιώνονται επαφές και με την Κρήτη.

Τα ίχνη πολιτισμού στα Σέρβια Κοζάνης του 2500π.Χ. αποδεικνύεται ότι σχετίζονται με τα ελληνόφωνα φύλα (μετέπειτα γνωστά ως Ελληνικά). Από το 2200 περίπου μέχρι το 1900 π.Χ. ο κύριος όγκος των Ινδοευρωπαίων Πρωτοελλήνων είχε μετακινηθεί βορειότερα σε δύο κύριους όγκους. Στην Ήπειρο (περιοχή Κορυτσάς) ο πολιτισμός που αναδεικνύει η αρχαιολογική σκαπάνη (γύρω στο 1900π.Χ.) έχει αποδειχτεί ότι σχετίζεται με τους Χάονες και αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης των μετακινήσεων των Ιώνων. Στη βορειοδυτική Μακεδονία (Πελαγονία) ο παράλληλος πολιτισμός (με αυτόν της Κορυτσάς) που αναδεικνύει η αρχαιολογική σκαπάνη (γύρω στο 1900π.Χ.) έχει αποδειχτεί ότι σχετίζεται με τους Αχαιούς και τους Αιολείς και αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης των μετακινήσεων των δύο αυτών ελληνικών φύλων.

Η πρώιμη εποχή του χαλκού δεν είναι ειρηνική περίοδος για τον ελληνικό χώρο. Εμπρησμοί και καταστροφές κάποιων οικισμών μαρτυρούνται από τα αρχαιολογικά ευρήματα, όπως και εγκατάλειψη και αργότερα επανακατοίκησή τους (Λέρνα, Τίρυνθα στην Αργολίδα). Το φαινόμενο όμως δεν είναι γενικευμένο καθώς άλλοι οικισμοί δείχνουν ομαλή και ειρηνική μετάβαση προς τις επόμενες φάσεις (Εύτρηση στην Εύβοια, Κολώνα στην Αίγινα).

Η χρήση των μετάλλων είναι ελάχιστη στην αρχή της περιόδου αλλά σιγά σιγά γενικεύεται και τα χάλκινα/ορειχάλκινα αντικείμενα είναι συνηθισμένα. Εμφανίζονται επίσης κάποια ασημένια αντικείμενα αλλά και χρυσά κοσμήματα.

Ορισμένοι ειδικοί βλέπουν, με βάση τον τρόπο που είναι οργανωμένοι οι οικισμοί αυτής της περιόδου, την εμφάνιση κάποιου είδους ιεραρχικής δομής όμως η συζήτηση για αυτό το θέμα δεν έχει ακόμα λήξει.

Αρχή της ελληνικής ιστορίας

Το λυκαυγές της ελληνικής ιστορίας τοποθετείται χρονικά στην εποχή του χαλκού και είναι άμεσα συνδεδεμένο με το πρόβλημα της καταγωγής των Ελλήνων.

Η έναρξη της ελληνικής ιστορίας ανάγεται, παραδοσιακά, στην κατά κύματα κάθοδο από βορά και εγκατάσταση στον γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας, τριών συγγενικών αλλά διακεκριμένων, ήδη πριν την εγκατάστασή τους, εθνολογικά και γλωσσολογικά ελληνικών ομάδων ή φύλων. Τα φύλα αυτά, που έδρασαν ιστορικά ανταγωνιστικά μεταξύ τους, φέρεται ότι ήταν κατά σειρά καθόδου οι Αιολείς, οι Αχαιοί/Ίωνες και οι Δωριείς. Η άποψη αυτή, που έχει αποτυπωθεί στον αρχαιοελληνικό μύθο του Έλληνα έχει τις ρίζες της στα αρχαϊκά χρόνια και ήταν κοινής αποδοχής στην Ελλάδα, από τον 5ο αιώνα π.Χ μέχρι τον 20 μ.Χ. Από σύγχρονους ιστορικούς, τουλάχιστον η λεγόμενη "κάθοδος των Δωριέων" θεωρείται μύθος και ερμηνεύεται με κοινωνικές μεταβολές που έγιναν εκείνη την εποχή (βλ. Κάθοδος των Δωριέων).

Η διατύπωση τον προηγούμενο αιώνα της ινδοευρωπαϊκής θεωρίας, που βασίστηκε σε γλωσσολογικά κριτήρια, και η επικράτησή της, εδραίωσε την πεποίθηση της από βορά καθόδου προς τον γεωγραφικό ελληνικό χώρο, ελληνικών φύλων ινδοευρωπαϊκής προέλευσης, τα οποία κατάκτησαν με τα όπλα τους τα γηγενή, ειρηνικά κατά βάση, προελληνικά φύλα που βρήκαν στον χώρο αυτό (Πελασγοί, Άβαντες, Κάρες και Λέλεγες) και τα οποία είχαν ήδη αναπτύξει τον αιγαιοπελαγίτικο και μινωικό πολιτισμό.

Η κάθοδος των πρώτων ελληνικών φύλων έγινε στην πρώιμη εποχή του χαλκού περίπου από το 2000 π.Χ. και μέχρι το 1600 π.Χ. Με την επίδραση και την αφομοίωση των πολιτισμικών και πολιτιστικών επιτευγμάτων των προελληνικών φύλων του ελληνικού χώρου, αναπτύχθηκε και άνθησε ο μυκηναϊκός πολιτισμός (περίπου 1600-1100 π.Χ.), ο οποίος έφτασε στη μέγιστη ακμή του, με την κατάκτηση της Κρήτης (περίπου 1400 π.Χ.) και την πολιτική κατάλυση του μινωικού πολιτισμού και τη δεκαετή πολιορκία και κατάκτηση της Τροίας (περίπου 1200 π.Χ.). Εκατό χρόνια αργότερα, παρακμασμένος και εξασθενημένος από τις μακρινές (για τη συγκεκριμένη εποχή) αυτές εκστρατείες, καταλύεται από την επικράτηση των Δωριέων, που εγκαινιάζουν την εποχή του σιδήρου για τον ελληνικό χώρο. Η πολιτιστική αναστάτωση και η κατάλυση των παραδοσιακών θεσμών από τους Δωριείς, βυθίζουν την Ελλάδα σε πολιτιστική παρακμή στους λεγόμενους σκοτεινούς αιώνες (περίπου 1100-800 π.Χ.).

Μυκηναϊκός Πολιτισμός

Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά την ύστερη Εποχή του Χαλκού (1600-1100 π.Χ.) ήταν ο πρώτος μεγάλος ελληνικός πολιτισμός. Την ονομασία του επινόησαν οι αρχαιολόγοι από το σημαντικότερο κέντρο της εποχής, τις Μυκήνες. Την αρχή του μυκηναϊκού πολιτισμού σημαδεύουν οι πλούσιοι βασιλικοί τάφοι που ανέσκαψε στην ακρόπολη των Μυκηνών ο Ερρίκος Σλήμαν.

Τα ανάκτορα, χτισμένα συνήθως στην κορυφή οχυρωμένων ακροπόλεων, ήταν τα πολυδύναμα διοικητικά κέντρα των διαφόρων επικρατειών στις οποίες είχε χωριστεί η μυκηναϊκή Ελλάδα. Το κέντρο πάντως φαίνεται ότι ήταν η Πελοπόννησος και ιδιαίτερα η Αργολίδα.

Τη στέρεη οικονομική βάση των Μυκηναίων αποτελούσαν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Παράλληλα από πολύ νωρίς, και με ρυθμιστικό παράγοντα τα ανάκτορα, αναπτύχθηκαν διάφοροι βιοτεχνικοί κλάδοι.

Τουρκοκρατία

Κατά τη χρονική περίοδο την ονομαζόμενη και "Τουρκοκρατία", ο χώρος της σημερινής Ελλάδας και γενικά πολλές περιοχές κατοικούμενες, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, από Έλληνες βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Συμβατικά η Τουρκοκρατία αρχίζει με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, αν και η διείσδυση των Οθωμανών στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, Μικρά Ασία και Νότια Βαλκανική, ξεκινάει από παλαιότερα. Εάν θεωρήσουμε ότι αυτός ο χώρος ήταν όλη η Μικρά Ασία και η Ελληνική χερσόνησος, τότε η Τουρκοκρατία μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αρχίζει από το 1071 μ.Χ., αν και η παρουσία των Τούρκων στην περιοχή εδραιώνεται μόνο κατά τον 15ο αιώνα. Η εξάπλωση των Οθωμανών στον χώρο αυτόν ήταν σταδιακή και προοδευτικά κατέκτησαν όλη την έκταση της σημερινής Ελλάδας, εκτός των Ιονίων νήσων. Η Ελλάδα ξεκίνησε τον αγώνα για την ανεξαρτησία από τους Τούρκους με την Επανάσταση του 1821.

Οι Τούρκοι Οθωμανοί έφτασαν στην περιοχή όταν η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν ήδη αποδυναμωμένη από την τέταρτη σταυροφορία και την προσωρινή κατάλυση της υπόστασής της το 1204. Παράλληλα με τις νίκες τους επί των Βουλγάρων το 1371 και των Σέρβων το 1389, οι Οθωμανοί προωθήθηκαν και στη νότια Βαλκανική και κατέλαβαν την Αθήνα το 1458. Οι Έλληνες άντεξαν στην Πελοπόννησο μέχρι το 1460, και οι Βενετοί και οι Γενουάτες παρέμειναν σε μερικά από τα νησιά του Αιγαίου και στο Ιόνιο, αλλά από το 1500 το μεγαλύτερο τμήμα των πεδιάδων και των νησιών της Ελλάδας ήταν στα οθωμανικά χέρια. Τα βουνά της Ελλάδας ήταν κατά ένα μεγάλο μέρος άθικτα, και ήταν ένα καταφύγιο για τους Έλληνες που ήθελαν να ξεφύγουν από την ξένη κυριαρχία. Η Κύπρος έπεσε στα χέρια των Οθωμανών το 1571, και οι Βενετοί διατήρησαν την Κρήτη μέχρι το 1669. Μόνο τα Επτάνησα, που κυβερνήθηκαν από τη Βενετία, δεν κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς.

Στο διάστημα της Τουρκοκρατίας δημιουργήθηκαν μια σειρά από ελληνικά σχολεία τα οποία και φρόντισαν για την ελληνική παιδεία των ελληνοφώνων. Τα σχολεία αυτά λόγω της ποιότητας και πληρότητας των σπουδών που παρείχαν ονομάζονταν Σχολές ή Ακαδημίες καθώς επίσης Φροντιστήρια ή Γυμνάσια, παραπέμποντας στους αντίστοιχους αρχαιοελληνικούς όρους. Από πολλά τέτοια Σχολεία αποφοιτούσαν οι δάσκαλοι των ελληνικών κοινοτήτων. Κορυφαίο εκπαιδευτικό ίδρυμα του Ελληνισμού αποτελούσε η Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, οι απόφοιτοι της οποίας εισέρχονταν χωρίς εξετάσεις στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Άλλα σημαντικά σχολεία ήταν το Φιλολογικό γυμνάσιο Σμύρνης με πνευματικό ηγέτη τον Αδαμάντιο Κοραή, η Ακαδημία Κυδωνιών (στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας), η Αθωνιάδα Ακαδημία, το Φροντιστήριο Τραπεζούντας, το Φροντιστήριο Χερσώνος, η Αστική Σχολή Ξηροκρήνης (στη συνοικία Ξηροκρήνη της Κωνσταντινούπολης), το Ελληνικόν Παιδαγωγείον Σμύρνης (το οποίο ιδρύθηκε το 1851), το Ελληνικόν Εκπαιδευτήριον Ικονίου (στο Ικόνιο της Μικράς Ασίας), η Αστική Σχολή Δεμιρδεσίου Προύσης κ.ά. Ειδική μέριμνα είχε ληφθεί και για την εκπαίδευση των κοριτσιών με κορυφαία σχολεία το Ομήρειο Παρθεναγωγείο Σμύρνης και το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σμύρνης.

Η σταθεροποίηση της οθωμανικής εξουσίας ακολουθήθηκε από δύο ευδιάκριτα ρεύματα ελληνικής μετανάστευσης. Το πρώτο αποτελούνταν από τους Έλληνες διανοούμενους, όπως ο Ιωάννης Βησσαρίων, ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθωνας και ο Μάρκος Μουσούρος, που μεταναστεύουν στη δυτική Ευρώπη, διδάσκουν εκεί τα αρχαία ελληνικά έργα και την επηρεάζουν στην αυγή της Αναγέννησης. Το δεύτερο αποτελούνταν από Έλληνες που άφηναν τις πεδιάδες της ελληνικής χερσονήσου για να εγκατασταθούν στα βουνά, όπου το τραχύ τοπίο έκανε δύσκολο για τους Οθωμανούς να ασκήσουν αποτελεσματική στρατιωτική ή διοικητική παρουσία.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ελληνική ιστορία στο internet (από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού) [ελληνικά και αγγλικά]
• Προϊστορική αρχαιολογία του Αιγαίου Αρχειοθετήθηκε 2011-12-01 στο Wayback Machine. (από το Dartmouth College) [αγγλικά]
• Η εποχή του χαλκού στην ηπειρωτική Ελλάδα (από το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού) [ελληνικά]

Βιβλιογραφία

• Συριόπουλου Κωνσταντίνου Θ., Η προϊστορική κατοίκησις της Ελλάδος και η γέννεσις του Ελληνικού έθνους, [Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις αρχαιολογικής εταιρείας, αριθμ. 139], Αθήνα, τ. Α', 1994, τ. Β', 1995, ISBN 960-7036-42-5
• Θεοχάρη Δημητρίου Ρ., Νεολιθικός Πολιτισμός, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Β'εκδ., Αθήνα, 1989
• Κυκλαδικός πολιτισμός - Η Νάξος στην 3η π.Χ. χιλιετία, Ίδρυμα Ν.Π.Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, Αθήνα, 1990
• Δημήτρης Κιτσίκης, Ελλάς και ξένοι, 1919-1967. Από τα αρχεία του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών - Αθήνα, Εστία, 1977.