Κανόνας (μουσική)

Στη μουσική ορολογία, ο κανόνας αποτελεί σύνθεση, στην οποία μια κύρια μελωδία ακολουθείται με χρονική διαφορά (διαφορά φάσης ενός ογδόου, τετάρτου, ενός μέτρου κλπ) από μίμηση αυτής στις άλλες φωνές. Η αρχική φωνή που έχει και την κύρια μελωδία ονομάζεται οδηγός - στα λατινικά dux ή proposta, ενώ οι υπόλοιπες φωνές που ακολουθούν ονομάζονται ακόλουθοι - λατ. comes ή riposta. Η μίμηση αυτή καθαυτή πρέπει να είναι είτε πανομοιότυπη της κύριας μελωδίας, είτε παραλλαγή αυτής (βλ. παρακάτω Είδη Κανόνα). Γνωστό παράδειγμα κανόνα αποτελεί το γαλλικό παιδικό τραγούδι "Frère Jacques", ενώ από το ρεπερτόριο της κλασικής μουσικής ξεχωρίζει ο Κανόνας του Γερμανού συνθέτη Γιόχαν Πάχελμπελ. Ο κανόνας με συνοδεία είναι είδος κανόνα, στον οποίο η συνοδεία εκτελείται από μουσικά όργανα ή φωνές και δεν μιμείται την αρχική μελωδία.

Ιστορικά στοιχεία

Η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από τον ελληνικό όρο «κανών», που ορίζεται ως «νόμος», όπως άλλωστε χρησιμοποιείται και στα νέα ελληνικά. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να περιγράψει την ιεραρχική σχέση της μιας φωνής ως προς τις άλλες και εδραιώθηκε ως μουσική φόρμα περί τον 16ο αιώνα.

Οι παλαιότεροι σωζόμενοι κανόνες προέρχονται από την Αγγλία του 14ου αιώνα, με γνωστότερο παράδειγμα το κομμάτι Sumer Is Icumen In (περ. 1250). Ο κανόνας εκείνης της εποχής ονομάζεται rondellus ή rota (τροχός), κάτι που δείχνει την κυκλική φόρμα του είδους αυτού. Στην Ιταλία της εποχής απαντάται ως caccia, ενώ στη Γαλλία τα χαρακτηριστικά του κανόνα απαντώνται σε αρκετές σανσόν.

Την εποχή της Γαλλο-Φλαμανδικής Σχολής (1430-1550) ο κανόνας διανύει τη χρυσή εποχή του, ενώ τελειοποιείται στην Ιταλία με τη Ρωμαϊκή Σχολή (βλ. Παλεστρίνα. Ο κανόνας, ως κύρια έκφανση της αντίστιξης, ποτέ δεν παύει να χρησιμοποιείται έκτοτε· παραδείγματα υπάρχουν στο έργο μεγάλων συνθετών, όπως στην Μουσική Προσφορά του Μπαχ, τις δωδεκαφωνικές συνθέσεις του Άρνολντ Σένμπεργκ και τις σπουδές του Αμερικανού συνθέτη Κόνλον Νανκάροου.

Είδη κανόνα

Οι κανόνες κατηγοριοποιούνται με βάση: τον αριθμό των φωνών για τις οποίες είναι γραμμένοι, το διάστημα σχέσης με την αρχική μελωδία κατά το οποίο γίνεται η είσοδος κάθε φωνής, τη χρονική απόσταση μεταξύ των εισόδων των φωνών, το αν η μίμηση είναι σε ανάποδη ή κατοπτρική μορφή ή συνδυασμό και των δύο, το κατά πόσο η μίμηση είναι τονικά και διαστηματικά ακριβής ή έχει παραλλαχθεί για να μην υπάρχουν διαφωνίες και τέλος την ταχύτητα των μιμήσεων (π.χ. canon per augmentationem - κανόνας με διπλασιασμό [των αρχικών χρονικών αξιών]). Στους κανόνες μπορούν να υπάρχουν συνδυασμοί ακόμη και όλων των παραπάνω μεθόδων.

Αριθμός φωνών

Το είδος του κανόνα προκύπτει από τον αριθμό των φωνών για τις οποίες έχει γραφτεί: ένας κανόνας γραμμένος για δύο φωνές ονομάζεται Δίφωνος, ή Κανόνας για δύο (λατ. Canon a 2). Ομοιοτρόπως μπορούμε να έχουμε κανόνες για τρεις, τέσσερις κλπ φωνές, συχνά σε συνδυασμό με τον χαρακτηρισμό του διαστήματος ανάμεσα στις φωνές: π.χ. δίφωνος κανόνας σε διάστημα τόνου (λατ. Canon a 2 per tonos —κανόνας για δύο φωνές, η δεύτερη εκ των οποίων απέχει διάστημα μιας δεύτερης από την αρχική μελωδία).

Ένας άλλος τρόπος ονοματοδοσίας είναι Κανόνας: δύο σε έναν, το οποίο σημαίνει δύο φωνές σε έναν κανόνα. Αντιστοίχως, Κανόνας: τέσσερα σε δύο σημαίνει τέσσερις φωνές σε δύο ταυτόχρονους κανόνες, Κανόνας: έξι σε τρεις σημαίνει έξι φωνές σε τρεις ταυτόχρονους κανόνες, και ούτω καθεξής. Η νομενκλατούρα αυτή αναφέρεται κυρίως σε μεγαλύτερης κλίμακας συνθέσεις, των οποίων η μορφή είναι αρκετά πολύπλοκη, όπως στη Λειτουργία του Αρματωμένου του Ζοσκέν ντε Πρε.

Ο απλός κανόνας

Ο απλός κανόνας (αγγλ. round - γύρος) προϋποθέτει την ακριβή μίμηση του οδηγού, είτε σε ταυτοφωνία, είτε σε διάστημα οκτάβας. Η χρονική απόσταση μεταξύ των φωνών μπορεί να είναι οποιαδήποτε, συνήθως όμως δεν ξεπερνά το ένα (μουσικό) μέτρο. Το παιδικό τραγούδι "Frère Jacques" αποτελεί τυπικότατο παράδειγμα του είδους.

Frère Jacques

Η μελωδία του Frère Jacques

Έχετε προβλήματα με αυτό το αρχείο; Δείτε βοήθεια πολυμέσων.

Διαστηματικός κανόνας

Στον διαστηματικό κανόνα η μίμηση γίνεται σε οποιοδήποτε διάστημα εκτός της ταυτοφωνίας και της οκτάβας (π.χ. κανόνας τέταρτης, πέμπτης κλπ). Εάν η μίμηση είναι απλή μεταφορά του οδηγού, μιλάμε για αληθή κανόνα, ενώ η παραλλαγή του ονομάζεται τονικός κανόνας. Αντίστοιχη είναι και η περίπτωση της φούγκας, στην οποία οι απαντήσεις του κυρίου θέματος ονομάζονται αληθείς ή τονικές.

Αντιστικτικά παράγωγα

Ο ακόλουθος αποτελεί αντιστικτικό παράγωγο του οδηγού στις παρακάτω περιπτώσεις:

Αναστροφή

Στον ανεστραμένο κανόνα (ή κανόνας αντίθετης κίνησης ή κατοπτρικός κανόνας) ο ακόλουθος κινείται αντίθετα του οδηγού: π.χ. ο οδηγός κινείται σε διάστημα ανιούσας τρίτης, ενώ ο ακόλουθος σε κατιούσα τρίτη.

Καρκινικός

Στον καρκινικό κανόνα (λατ. cancrizans, αγγλ. retrograde) ο ακόλουθος , κινείται ανάποδα, από το τέλος της κύριας μελωδίας προς την αρχή.

Μετρικοί κανόνες

Στον μετρικό κανόνα (ή αναλογικός, λατ. canon prolationis ή mensuralis) η μίμηση του οδηγού γίνεται βάσει κάποιας ρυθμικής αναλογίας. Ο οδηγός μπορεί να μιμείται την κύρια μελωδία με διπλασιασμό των χρονικών αξιών, οπότε μιλάμε για έναν επαυξημένο κανόνα (λατ. Canon per augmentationem), ή με υποδιπλασιασμό των αξιών, που μας δίνει τον ελαττωμένο κανόνα (canon per diminutionem). Η αναλογία μπορεί να είναι οποιαδήποτε (π.χ. στο ένα τέταρτο της μελωδίας, υπερδιπλασιασμός κλπ), ενώ λόγω της πολυπλοκότητας, πολλές φορές ο ακόλουθος έχει την ελευθερία να αρχίσει πριν τον οδηγό.

Από τεχνικής άποψης, οι μετρικοί κανόνες είναι οι πιο δύσκολοι στη γραφή τους. Αρκετοί τέτοιοι κανόνες γράφτηκαν την εποχή της Αναγέννησης, κυρίως στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνων. Ο Γιοχάνες Όκεγχεμ έγραψε μια ολόκληρη λειτουργία, την Missa prolationum, της οποίας κάθε μέρος αποτελεί έναν μετρικό κανόνα, έκαστος σε διαφορετική ταχύτητα και διαστήματα εισόδων των φωνών. Στον 20ό αιώνα, οι «Σπουδές» του Νανκάροου (πρόκειται για μετρικούς κανόνες) έχουν τόσο υπερπολύπλοκη μορφή, που -αν και γραμμένες για πιάνο- παίζονται μόνο σε πιανόλα.

Άλλοι τύποι κανόνα

Ο κανόνας εσαεί (ή ατέρμονος κανόνας, λατ. canon perpetuus ή canon ad infinitum) έχει το χαρακτηριστικό ότι η κάθε φωνή μπορεί να επαναλαμβάνει τη μελωδία της εσαεί. Αντίστοιχος τύπος είναι και ο σπειροειδής κανόνας, όπου η κάθε επανάληψη της μίμησης τελείται σε μετατροπία ενός ημιτονίου, δίνοντας την αίσθηση ότι η τονικότητα συνεχώς ανεβαίνει, μέχρι να φτάσει την αρχική.

Επιπλέον, υπάρχει ο συνοδευόμενος κανόνας, καθώς και οι διπλοί ή τριπλοί κανόνες (λατ. Canon duplex και triplex).

Ο Κανόνας - Γρίφος

Ένας τέτοιος κανόνας μπορεί να αναφέρεται σε οποιονδήποτε τύπο από τους παραπάνω, με τη διαφορά ότι μόνο η κύρια φωνή είναι γραμμένη, και ο εκτελεστής χρειάζεται να βρει ποια από τις παραπάνω μεθόδους πρέπει να εφαρμοστεί. Ενίοτε, κάποιος γρίφος δίδεται ως βοήθημα, όπως στο ροντώ του Γκιγιώμ ντε Μασώ, όπου αναγράφεται το εξής: Ma fin est mon commencement et mon commencement est ma fin ( Το τέλος μου είναι η αρχή μου και η αρχή μου το τέλος μου). Προφανώς ο συνθέτης υπονοεί έναν καρκινικό κανόνα, όπου η μίμηση του οδηγού γίνεται ανάποδα, από το τέλος προς την αρχή, ταυτόχρονα με την κύρια μελωδία - ένα μουσικό παλλίνδρομο. Στο Agnus Dei της Λειτουργίας του Αρματωμένου του Γκιγιώμ Ντυφαί σημειώνεται η εξής φράση: Cancer eat plenis et redeat medius (ο κάβουρας πάει ολόκληρος και επιστρέφει μισός). Η "αποκρυπτογράφηση" μας λέει ότι το cantus firmus (η κύρια μελωδία) πρέπει να εκτελεστεί πρώτα σε ολόκληρες αξίες, ύστερα σε μισές και ανάποδα (αφού πρόκειται για καρκινικό κανόνα).

Κατοπτρικός κανόνας

Το χαρακτηριστικό αυτού του κανόνα (που ονομάζεται και κανόνας σε αντίθετη κίνηση) είναι ότι η μίμηση αποτελεί αντιστροφή της πρότυπης μελωδίας - τα διαστήματα είναι τα ανάποδα του οδηγού και διαβάζεται από το τέλος προς την αρχή. Αν και ασυνήθιστοι, απαντώνται σε έργα του Μπαχ, του Μότσαρτ και Άντον Βέμπερν και σε πολλές περιπτώσεις βρίσκουμε ανάποδα κλειδιά στο τέλος του πενταγράμμου, ώστε ο δεύτερος εκτελεστής να διαβάζει την ίδια παρτιτούρα απέναντι από τον εκτελεστή της κύριας μελωδίας (βλ. παρακάτω: κανόνας τραπέζης).

Κανόνας τραπέζης

Αυτός ο κανόνας παίρνει το όνομά του (αγγλ. table canon, γερμ. Taffelkanon) καθώς τοποθετείται πάνω σ´ένα τραπέζι ανάμεσα σε δύο μουσικούς. Μορφολογικά, αποτελεί κατοπτρικό κανόνα, τον οποίο διαβάζουν οι δύο μουσικοί από αντίθετες κατευθύνσεις (ο ένας από την αρχή, ο άλλος από το τέλος). Το είδος αυτό αναπτύχθηκε όχι για λόγους οικονομίας, αλλά αποτελεί κατά κάποιον τρόπο χιουμοριστικό ευφυολόγημα και απευθύνεται σε μουσικούς υψηλής καλλιέργειας —πρβλ. Musica reservata).

Ρυθμικός κανόνας

Στα έργα του Ολιβιέ Μεσιάν απαντάται μια τεχνική που ο συνθέτης ονομάζει ρυθμικό κανόνα: πρόκειται για ένα είδος πολυφωνίας, όπου ο ακόλουθος μιμείται τη βασική μελωδία σε μια διαφορετική αναλογία. Για παράδειγμα, στις "Τρεις μικρές λειτουργίες", το μέρος του πιάνου παίζει μια μίμηση της ρυθμικής ακολουθίας σε αναλογία 3:2, όπου στο δεξί χέρι αντιστοιχούν 13 συγχορδίες στον έκτο τρόπο επί 18 χρονικών αξιών, ενώ στο αριστερό εννέα συγχορδίες (εις διπλούν) στον τρίτο τρόπο. Άρα, σε διάστημα 18 αξιών, το ένα χέρι παίζει δύο φορές ένα σετ εννέα συγχορδιών, και το άλλο χέρι 13 συγχορδίες· τα δύο σετ απέχουν τέσσερις τρόπους (εν είδη τονικότητας).

Σύγχρονοι κανόνες

Εκτός από τις Σπουδές του Νανκάροου, χαρακτηριστικά του κανόνα βρίσκουμε σε αρκετά έργα του Αμερικανού μινιμαλιστή συνθέτη Στηβ Ράιχ. Πρώιμες συνθέσεις, όπως Piano Phase (1967) και Clapping Music (1972), μαρτυρούν την τεχνοτροπία της μίμησης, όπου ο ακόλουθος μιμείται τον οδηγό σε ανεπαίσθητη χρονική απόσταση, δημιουργώντας έναν μονίμως μεταβλητό κανόνα. Εδώ, η μελωδία και η αρμονία δεν είναι άμεσα εφαρμόσιμες, ενώ η όλη διαδικασία ονομάζεται από τον συνθέτη phasing.

Δείτε επίσης

Πηγές

Benjamin, Thomas. 2003. The Craft of Tonal Counterpoint. New York: Routledge. ISBN 0415943914. Ανακτήθηκε στις 14 Απριλίου 2011.
Griffiths, Paul. 2001. "Messiaen, Olivier (Eugène Prosper Charles)". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.
Mann, Alfred, J. Kenneth Wilson, and Peter Urquhart. n.d. "Canon (i)." Grove Music Online. Oxford Music Online (Accessed 2 January 2011) (Subscription access).
Sanders, Ernest H. 2001a. "Rota". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.
Sanders, Ernest H. 2001b. "Sumer is icumen in". The New Grove Dictionary of Music and Musicians, second edition, edited by Stanley Sadie and John Tyrrell. London: Macmillan Publishers.

Επιπλέον βιβλιογραφία

Lamla, Michael. Kanonkünste im barocken Italien, insbesondere in Rom. 3 vols. Berlin: Dissertation.de—Verlag im Internet, 2003. ISBN 3-89825-556-5.
Messiaen, Olivier. Traité de rythme, de couleur, et d'ornithologie (1949–1992). I-II, edited by Yvonne Loriod, preface by Pierre Boulez. Paris: Leduc, 1994.
Schiltz, Katelijne, and Bonnie J. Blackburne (eds.). Canons and Canonic Techniques, 14th-16th Centuries: Theory, Practice, and Reception History. Proceedings of the International Conference Leuven, 4–5 October 2005. Analysis in Context: Leuven Studies in Musicology 1. Leuven and Dudley, Massachusetts: Peeters, 2007. ISBN 9789042916814.
Vuza, Dan Tudor. "Supplementary Sets and Regular Complementary Unending Canons", four parts. Perspectives of New Music 29, no. 2 (Summer 1991): 22–49; 30, no. 1 (Winter 1992): 184–207; 30, no. 2 (Summer, 1992): 102–25; 31, no. 1 (Winter 1993): 270–305.
Ziehn, Bernhard. Canonic Studies: A New Technique in Composition, edited and introduced by Ronald Stevenson. New York: Crescendo Pub., 1977. ISBN 0-87597-106-7.
Σεργκέι Τανέεβ Η μελέτη του κανόνα, επιμέλεια - μετάφραση Γιώργος Π. Πλουμπίδης, εκδόσεις Παπαγρηγορίου - Νάκας, Αθήνα 2002 ISBN 978-960-7554-27-7^{[νεκρός σύνδεσμος]}

Εξωτερικοί σύνδεσμοι