Κάστρα της Ελλάδας

Αναφορές κάστρων στη Χάρτα του Ρήγα (τέλη 18ου αιώνα), Γεωγραφία του Μελέτιου (αρχές 18ου αιώνα), και Γεωγραφική Υφήγησις του Πτολεμαίου (2ος αιώνας μ.Χ.)

Ο παρακάτω κατάλογος των κάστρων και των φρουρίων είναι ταξινομημένος ανά γεωγραφική περιοχή της Ελλάδας. Ο κατάλογος αποπειράται να καταγράψει το σύνολο των κάστρων αυτών, ανά την παρούσα επικράτεια της Ελλάδας, ανεξαρτήτως ειδών, μεγεθών, εποχών και είτε τα κάστρα αυτά έχουν κηρυχθεί επίσημα ή προστατευόμενα μνημεία είτε όχι (άτυπα, πρόσφατες αρχαιολογικές ανακαλύψεις).

Προστασία κάστρων & μνημείων

Η πρώτη σοβαρή και συστηματική προσπάθεια για την προστασία των αρχαίων ακροπόλεων & κάστρων της Ελλάδας άρχισε το 1922 με την έκδοση σχετικής νομολογίας (ΒΔ 25-2-1922 - ΦΕΚ 28/Α/26-2-1922 και ΚΝ 5351/1932, «Περί κηρύξεως προεχόντων βυζαντινών μνημείων»: «Κηρύσσονται επί του παρόντος ως προέχοντα βυζαντινά μνημεία, υπαγόμενα εις τας διατάξεις του Νόμου 2447), με την οποία προστατεύονταν «τα κάτωθι μεσαιωνικά κάστρα: Α. Κάστρα Στερεάς Ελλάδος και Θεσσαλίας:. 1) Θηβών, 2) Λεβαδείας, 3) Δαυλείας, 4) Σαλώνων, 5) Λαμίας, 6) Bελουχόβου, 7) Bιτρινίτσης, 8) Πτελεού, 9) Υπάτης (Νέων Πατρών), 10) Βοδονίτσης, 11) Nαυπάκτου, 12) Bονίτσης, 13) Δομοκού, 14) Tρικάλων, 15) Λαρίσης, 16) Ωριάς. Β. Κάστρα Πελοποννήσου: 1) Xλεμουτσίου, 2) Γλαρέντζας, 3) Ποντικόκαστρον, 4) Καλαμών, 5) Κορώνης, 6) Μεθώνης, 7) Ναυαρίνου, 8) Άργους, 9) Ακροκορίνθου, 10) Πεντεσκούφι, 11) Zαραφόνας, 12) Πασσαβά, 13) Μονεμβασίας, 14) Παλαμήδι, 15) Ιτς-Καλέ, 16) Μπούρτζι, 17) Γερακίου, 18) Mυστρά, 19) Καρυταίνης, 20) Kελεφά και 21) Ρίου. Γ. Κάστρα Ιονίων Νήσων: 1) Αγίου Γεωργίου, 2) Zακύνθου, 3) Κερκύρας, 4) Αγίας Μαύρας (Λευκάδος), 5) Κάστρα Καψαλίου, Μυλοκάστρου, Κυθήρων και Παληοχώρας (Κυθήρων)».

Σημαντικές επισημάνσεις για τους επισκέπτες των μνημείων

Είναι σημαντικό να αποφεύγεται η προσέλευση σε κάστρα ή άλλα μνημεία, στα οποία δεν διασφαλίζεται η ασφάλεια επίσκεψης των επισκεπτών, λόγω παλαιότητας ή ακαταλληλότητας των διαφόρων αρχαίων ή μεσαιωνικών κατασκευών - δομών, γι’ αυτό και η προτροπή, εκτός των οργανωμένων τουριστικών αξιοθέατων, σε κάθε άλλη περίπτωση να γίνεται εκ των προτέρων συνεννόηση με τις κατά τόπους αρμόδιες τοπικές ή άλλες αρχές για την διασφάλιση της επίσκεψης ή όχι. Οι προϋποθέσεις για την είσοδο στα κάστρα καθώς και οι τιμές - κόστη στα εισιτήρια (όπου αναφέρονται) μπορούν να μεταβάλλονται με αποφάσεις των αρμοδίων αρχών.

Κάστρα & φρούρια Πελοποννήσου

Περισσότερα από εκατό κάστρα και οχυρές θέσεις, που χρονολογούνται από τον 5ο ως το 19ο αιώνα μ.Χ., εντοπίζονται στην Αργολίδα, στην Αρκαδία και στην Κορινθία. Τα κάστρα αυτά, μεγάλα σε μέγεθος και σε σημασία, διαθέτουν τείχη από την προϊστορική αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.

Κατά την πρώτη βυζαντινή περίοδο (4ος- 7ος αι.), λόγω ποικίλων καταστρεπτικών επιδρομών ανακτούν τη σημασία που είχαν χάσει κατά την περίοδο της ρωμαϊκής ειρήνης των αυτοκρατορικών χρόνων και οχυρώνονται και πάλι, συχνά επαναχρησιμοποιώντας αρχαία υλικά. Αξιοσημείωτη είναι και η κατασκευή και ενίσχυση του Εξαμίλιου τείχους, στον Ισθμό της Κορίνθου που φιλοδοξούσε να προφυλάξει το σύνολο της Πελοποννήσου από εισβολή στη μόνη χερσαία πρόσβασή της.

Κατά την περίοδο των σλαβικών επιδρομών και εγκαταστάσεων (6ος-9ος αι.) καθώς και των αραβικών λεηλασιών στα παράλια (7ος – 10ος αι.) είναι πιθανόν να δημιουργήθηκαν ορισμένες νέες οχυρές θέσεις και να ενισχύθηκαν ήδη υπάρχουσες, στην ενδοχώρα και την ακτογραμμή. Τέτοιες περιπτώσεις αποτελούν τα κάστρα στο Νησί της Παλαιάς Επιδαύρου, η νησίδα Ρόμβη στο Αργολικό κόλπο. Τα μεγάλα κάστρα ενισχύθηκαν αναμφίβολα και την περίοδο της βυζαντινής ακμής (9ος – 12ος αι.). Στις πηγές αναφέρονται πολυάριθμες πόλεις αυτήν την εποχή που σίγουρα θα διέθεταν οχυρώσεις. Βεβαιωμένες φάσεις της περιόδου εντοπίζονται στο κάστρο Λάρισα Άργους, στην Ακροναυπλία, στον Ακροκόρινθο, στη Θερμησία, στο Νίκλι. Κατά την κατάκτηση των σταυροφόρων στις αρχές του 13ου αι. η Πελοπόννησος διέθετε 12 ισχυρά κάστρα.

Οι σταυροφόροι μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204, ίδρυσαν στην Πελοπόννησο το Πριγκιπάτο της Αχαΐας. Μέχρι τα μέσα του 13ου αι. αυτή αποτελούσε πλέον φραγκική κτήση χωρισμένη σε 12 βαρονίες που περιλάμβαναν πολυάριθμα φέουδα.

Οι Βυζαντινοί ωστόσο επανακάμπτουν από το 1259, και σταδιακά ανακαταλαμβάνουν μέχρι το 1432 το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου εκτός από τις ενετικές κτήσεις. Αυτήν την περίοδο η καστροκτισία από Φράγκους, Βυζαντινούς και λιγότερο από τους Ενετούς φθάνει στο απόγειό της. Κάθε βαρόνος και φεουδάρχης διαθέτει κάποιο λιγότερο ή περισσότερο σημαντικό κάστρο. Πέρα από τα ήδη υπάρχοντα που μετασκευάζονται, σημαντικά νέα κάστρα της περιόδου στις περιοχές είναι αυτό της Καρύταινας, της Άκοβας τα κάστρα στην περιοχή του Μαινάλου, η Δαβιά, το Μπεζενίκο, το Αργυρόκαστρο, το Γαρδίκι, το Λεοντάρι, το Μουχλί, το Αγιονόρι, το κάστρο του Αγίου Βασιλείου, το Κιβέρι, η Θερμησία κ.ά.

Η οθωμανική προέλαση και κατάκτηση το 1460 στο μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου ώθησε τη Βενετία να προχωρήσει σε οχυρωματικά έργα μεγάλης κλίμακας σε πολλές από τις κτήσεις της. Ενδεικτικά αναφέρονται η Ακροναυπλία και το Μπούρτζι, η Λάρισα Άργους, το Εξαμίλιο τείχος στον Ισθμό. Ωστόσο τα έργα αυτά, στα οποία εφαρμόστηκαν και οι πρώτες αρχιτεκτονικές αλλαγές που επέβαλε η χρήση του πυροβολικού, αποδείχθηκαν εν μέρει αποτελεσματικά, καθώς οι Τούρκοι σταδιακά μέχρι τον 16ο αι. απομακρύνουν τους Βενετούς από την Πελοπόννησο και επισκευάζουν τα κάστρα που κατέκτησαν.

Οι Βενετοί την ανακαταλαμβάνουν απροσδόκητα το 1686 και την κρατούν μέχρι το 1715 οχυρώνοντας τις θέσεις τους με την τελευταία λέξη της αμυντικής τεχνολογίας. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελεί το φρούριο του Παλαμηδίου. Από το 1715 ως το 1821 κατασκευάζονται από τους Οθωμανούς λίγα οχυρωματικά έργα, όπως αυτό της Τριπολιτσάς.