Μετάβαση στο περιεχόμενο

Μάρτιν Νήμελερ

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
(Ανακατεύθυνση από Μάρτιν Νίμελερ)
Μάρτιν Νήμελερ
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		Martin Niemöller (Γερμανικά)
Προφορά
Γέννηση14  Ιανουαρίου 1892[1][2][3]
Λίππστατ[4][5]
Θάνατος6  Μαρτίου 1984[1][2][3]
Βίζμπαντεν[6]
Τόπος ταφήςΟσναμπρύκ
Χώρα πολιτογράφησηςΓερμανία[7][5]
Γερμανική Αυτοκρατορία
Ναζιστική Γερμανία
Δυτική Γερμανία
ΘρησκείαΛουθηρανισμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΓερμανικά[8]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταθεολόγος
ποιητής
μέλος πληρώματος υποβρυχίου
αντιστασιακός
ακτιβιστής για την ειρήνη
Οικογένεια
ΣύζυγοςElse Bruner
Στρατιωτική σταδιοδρομία
Πόλεμοι/μάχεςΑ΄ Παγκόσμιος Πόλεμος
Αξιώματα και βραβεύσεις
ΒραβεύσειςΜετάλλιο Βίλχεμ Λόσνερ (17  Ιουνίου 1972)
μετάλλιο Καρλ φον Οσιέτσκι (1983)
Μεγαλόσταυρος 1ης κλάσης του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας (1970)
Σιδηρούς Σταυρός
βραβείο Ειρήνης Λένιν
Carl von Ossietzky Medal (1983)
Joseph E. Drexel award (21  Απριλίου 1977)
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Ο Φρήντριχ Γκούσταφ Έμιλ Μάρτιν Νήμελερ (Friedrich Gustav Emil Martin Niemöller, 14 Ιανουαρίου 1892 – 6 Μαρτίου 1984) ήταν Γερμανός θεολόγος και Λουθηρανός πάστορας.[9][10] Είναι γνωστός κυρίως για την αντίθεσή του στο ναζιστικό καθεστώς κατά τη δεκαετία του 1930 και για μία διάσημη δήλωση-απόφθεγμα που βρίσκεται σε διάφορες διατυπώσεις, το «Πρώτα ήρθαν...».

Στην αρχή ήταν εθνικιστής και υποστηρικτής του Αδόλφου Χίτλερ[11], αλλά μετά υπήρξε ο βασικός ιδρυτής της «Ομολογητικής Εκκλησίας», που αντιτάχθηκε στον εκφασισμό των γερμανικών προτεσταντικών Εκκλησιών. Για την αντιστασιακή του δράση σε αυτό το πεδίο, ο Νήμελερ κρατήθηκε στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως του Ζάξενχαουζεν και του Νταχάου[12][13] από το 1938 ως το 1945, ενώ μόλις διέφυγε την εκτέλεση. Μετά την απελευθέρωσή του, εξέφρασε τη βαθιά λύπη του γιατί δεν είχε πράξει αρκετά για να βοηθήσει τα θύματα των ναζιστών.[14] Εγκατέλειψε τις παλιές εθνικιστικές του απόψεις και από τη δεκαετία του 1950 και μετά υπήρξε ειρηνιστής και ακτιβιστής με αντιπολεμική δράση, αντιπρόεδρος για ένα διάστημα της οργανώσεως War Resisters' International.[15] Κατά τον Πόλεμο του Βιετνάμ ο Νήμελερ συναντήθηκε με τον Χο Τσι Μιν και αργότερα ήταν αφοσιωμένος υποστηρικτής του πυρηνικού αφοπλισμού.[16]

Τα νιάτα του και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Μάρτιν Νήμελερ γεννήθηκε στην πόλη Λίπστατ, που τότε υπαγόταν στο Βασίλειο της Πρωσίας (σήμερα είναι στη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία). Γονείς του ήταν ο Λουθηρανός πάστορας Χάινριχ Νήμελερ και η σύζυγός του Παουλίνε (το γένος Μύλερ), πολύ συντηρητικοί.[14] Το 1900 η οικογένεια εγκαταστάθηκε στο Έλμπερφελντ, όπου ο Μάρτιν τελείωσε το σχολείο το 1908.

Ο Μάρτιν άρχισε σταδιοδρομία ως αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού της Γερμανικής Αυτοκρατορίας και το 1915 τοποθετήθηκε στα υποβρύχια, πρώτα στα «Thüringen» και «Vulkan», και μετά ως εκπαιδευόμενος στο «U-3». Τον Φεβρουάριο του 1916 έγινε συγκυβερνήτης του υποβρυχίου «U-73», το οποίο πολέμησε στο Μέτωπο της Θεσσαλονίκης[17], περιπολούσε στο Στενό του Οτράντο και από τον Δεκέμβριο του 1916 και μετά, τοποθέτησε πολλές νάρκες μπροστά από το Πορτ Σάιντ και συμμετείχε σε επιδρομές κατά εμπορικών πλοίων του εχθρού. Υψώνοντας γαλλική σημαία προς παραπλάνηση, το «U-73» έπλευσε ανάμεσα από βρετανικά πολεμικά πλοία και τορπίλισε δύο συμμαχικά μεταγωγικά και μία βρετανική φρεγάτα.

Τον Ιανουάριο του 1917 ο Νήμελερ μετατέθηκε στο «U-39». Μετά επέστρεψε στο Κίελο και τον Αύγουστο του ίδιου έτους διορίστηκε κυβερνήτης του «U-151», με το οποίο επιτέθηκε σε πολλά πλοία στο Γιβραλτάρ, στον Βισκαϊκό κόλπο και αλλού. Υπό τον Νήμελερ το «U-151» πέτυχε «ρεκόρ», βυθίζοντας συμμαχικά πλοία συνολικού εκτοπίσματος 55.000 τόνων μέσα σε 115 ημέρες, σε ανοικτή θάλασσα. Τον 1918 έγινε κυβερνήτης του «UC-67». Υπό τη διοίκησή του, αυτό το υποβρύχιο-ναρκοθέτιδα πέτυχε τον προσωρινό αποκλεισμό του λιμένα της Μασσαλίας, βυθίζοντας πλοία στην περιοχή με τορπίλες και ναρκοθετώντας.[17]

Για τα επιτεύγματά του αυτά ο Νήμελερ τιμήθηκε με το παράσημο Σιδηρούς Σταυρός Α΄ Τάξεως. Με το τέλος του πολέμου, αποφάσισε να γίνει ιεροκήρυκας, μία αλλαγή που αφηγήθηκε αργότερα στο βιβλίο του Vom U-Boot zur Kanzel (= «Από το υποβρύχιο στον άμβωνα»). Παραιτήθηκε από το στράτευμα, καθώς απέρριπτε τη νέα, δημοκρατική κυβέρνηση της Γερμανίας, που σχηματίστηκε μετά την καθαίρεση του Γερμανού Αυτοκράτορα Γουλιέλμου Β΄.

Στον Μεσοπόλεμο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στις 20 Ιουλίου 1919 ο Μάρτιν Νήμελερ νυμφεύθηκε την Έλζε Μπρέμερ (1890-1961). Το ίδιο έτος άρχισε να εργάζεται σε αγρόκτημα κοντά στο Οσναμπρύκ, αλλά καθώς δεν είχε πόρους για την αγορά δικού του αγροκτήματος εγκατέλειψε τη γεωργία. Στη συνέχεια, πήρε την απόφαση να ακολουθήσει το λειτούργημα του πατέρα του και να γίνει πάστορας, οπότε σπούδασε προτεσταντική θεολογία στο Πανεπιστήμιο του Μύνστερ (1919-1923).

Κατά την Εξέγερση του Ρουρ το 1920, ο Νήμελερ διετέλεσε διοικητής του Γ΄ Φοιτητικού Τάγματος του Μύνστερ των Φράικορπς.

Χειροτονήθηκε[17] στις 29 Ιουνίου 1924 και η παλαιά ενωμένη Ευαγγελική Εκκλησία τον διόρισε εφημέριο του Ναού του Σωτήρα στο Μύνστερ. Μετά διετέλεσε επόπτης του κινήματος της Εσωτερικής Ιεραποστολής στη Βεστφαλία και το 1931 έγινε πάστορας του Ναού του Χριστού (Jesus Christus Kirche, μία ενορία μαζί με τον ναό της Αγίας Άννας) στο πλούσιο προάστιο Ντάλεμ του Βερολίνου.[18]

Ο Νήμελερ, όπως οι περισσότεροι πάστορες στη Γερμανία, ήταν εθνικών πεποιθήσεων συντηρητικός και υπεστήριζε ανοικτά τους συντηρητικούς αντιτιθέμενους στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Καλοδέχτηκε έτσι την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία το 1933, πιστεύοντας ότι θα έφερνε μιαν εθνική αναγέννηση. Ωστόσο, ήταν αντίθετος από την αρχή στη λεγόμενη «Αρεία Παράγραφο» των ναζιστών, δηλαδή τον αποκλεισμό των «φυλετικώς ακάθαρτων» Γερμανών από την ιδιότητα του μέλους σε οργανισμούς, εταιρείες, κλπ. Το 1936 υπέγραψε ψήφισμα μιας ομάδας ανθρώπων της προτεσταντικής Εκκλησίας που επέκρινε σφοδρά πολιτικές των ναζιστών και κήρυσσε ότι η «Αρεία Παράγραφος» ήταν ασύμβατη με τη χριστιανική αρετή της φιλανθρωπίας προς όλους.[14]

Το ναζιστικό καθεστώς αντέδρασε με μαζικές συλλήψεις και κατηγορίες κατά σχεδόν 800 παστόρων και δικηγόρων που συνεργάζονταν με χριστιανικές οργανώσεις.[19] Το 1933 ήδη, ο Νήμελερ ίδρυσε το «Pfarrernotbund», μια οργάνωση παστόρων για την «καταπολέμηση των αυξανόμενων διακρίσεων κατά Χριστιανών εβραϊκής καταγωγής».[18] Το φθινόπωρο του 1934 ίδρυσε μαζί με επιφανείς άλλους Προτεστάντες, όπως τον Καρλ Μπαρτ και Ντίτριχ Μπονχέφερ τη λεγόμενη Ομολογητική Εκκλησία (Bekennende Kirche), μια προτεσταντική ομάδα που ήταν αντίθετη με τη διείσδυση του ναζισμού στις προτεσταντικές Εκκλησίες της Γερμανίας.[18] Ο βραβευμένος με Νόμπελ συγγραφέας Τόμας Μαν εξέδωσε τα κηρύγματα του Νήμελερ στις ΗΠΑ και επαίνεσε το θάρρος του.[14]

Πάντως ο Νήμελερ μόνο βαθμιαία εγκατέλειψε τις εθνικιστικές απόψεις του και μάλιστα προέβαινε σε υποτιμητικά σχόλια για τους Ιουδαίους το θρήσκευμα, την ίδια στιγμή που προστάτευε βαπτισμένους Χριστιανούς που διώκονταν από τους ναζί εξαιτίας της εβραϊκής καταγωγής των προγόνων τους. Σε ένα κήρυγμά του το 1935 σχολίασε: «Ποιος είναι ο λόγος για την προφανή τιμωρία [τους], που έχει βαστάξει χιλιάδες χρόνια; Αγαπητοί αδελφοί, ο λόγος δίνεται εύκολα: οι Εβραίοι έφεραν τον Χριστό του Θεού στον σταυρό!»[20]

Η αμφίσημη αυτή συμπεριφορά του Νήμελερ κατά τη ναζιστική περίοδο τον καθιστά μια αμφιλεγόμενη μορφή ανάμεσα σε όσους αντιτάχθηκαν στο ναζιστικό καθεστώς. Ακόμα και τα κίνητρά του έχουν αμφισβητηθεί: ο ιστορικός Raimund Lammersdorf τον θεωρεί «έναν οπορτουνιστή που δεν είχε πολιτική διαφωνία με τον Χίτλερ και άρχισε να αντιτίθεται στους ναζιστές μόνον όταν ο Χίτλερ απείλησε τις Εκκλησίες».[21] Άλλοι έχουν διαφωνήσει με αυτή την άποψη και τονίζουν τους κινδύνους που διέτρεξε ο Νήμελερ αντιτιθέμενος στους Ναζί.[14] Οπωσδήποτε, υπήρξαν πολύ πιο ξεκάθαρες φωνές μέσα στην Ομολογητική Εκκλησία, όπως του πάστορα Χέρμαν Μάας (Hermann Maas, 1877-1970), ο οποίος, αντίθετα από τον Νήμελερ, ήταν γενικά αντίθετος σε κάθε μορφή αντισημιτισμού και αργότερα του δόθηκε ο τίτλος του Δικαίου των Εθνών.[22]

Φυλάκιση και απελευθέρωση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τελικώς ο Νήμελερ συνελήφθη την 1η Ιουλίου 1937. Στις 2 Μαρτίου 1938 δικάσθηκε από ένα «Ειδικό Δικαστήριο» (Sondergerichte), κατηγορούμενος για δραστηριότητες κατά του Κράτους. Του επιβλήθηκε πρόστιμο 2.000 μάρκων και φυλάκιση επτά μηνών, την οποία είχε καλύψει κατά την προφυλάκισή του, οπότε απελευθερώθηκε. Αλλά τον ξανάπιασε αμέσως η Γκεστάπο, από ό,τι φαίνεται επειδή ο Ρούντολφ Ες είχε βρει την ποινή υπερβολικά ελαφριά και είχε αποφασίσει να αναλάβει «ανελέητη δράση» εναντίον του.[23] Τότε ο Νήμελερ κρατήθηκε στο Στρατόπεδο συγκέντρωσης Ζάξενχαουζεν και στο Στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου μέχρι το 1945.[24]

Ο πρώην συγκρατούμενός του στο ίδιο κελί Λήο Στάιν απελευθερώθηκε από το Ζάξενχαουζεν και πήγε στην Αμερική, από όπου έγραψε ένα άρθρο για τον Νήμελερ στο The National Jewish Monthly[11] το 1941. Εκεί αναφέρει ότι είχε ρωτήσει τον Νήμελερ γιατί υπεστήριξε κάποτε το Ναζιστικό Κόμμα, και ότι ο Νήμελερ τού είχε απαντήσει:

Βρίσκω τον εαυτό μου να αναρωτιέται κι αυτός το γιατί. Αναρωτιέμαι για αυτό, τόσο όσο μετανιώνω για αυτό. Είναι αλήθεια όμως πως ο Χίτλερ με πρόδωσε. Με είχε δεχθεί σε ακρόαση, ως αντιπρόσωπο της Προτεσταντικής Εκκλησίας, λίγο προτού γίνει Καγκελάριος, το 1932. Ο Χίτλερ μού είχε υποσχεθεί στον λόγο της τιμής του ότι θα προστάτευε την Εκκλησία και δεν θα νομοθετούσε αντιεκκλησιαστικούς νόμους. Επίσης είχε συμφωνήσει να μην επιτρέψει πογκρόμ κατά των Εβραίων, διαβεβαιώνοντάς με ως εξής: «Θα υπάρξουν περιορισμοί κατά των Εβραίων, αλλά δεν θα υπάρχουν γκέτο, ούτε πογκρόμ στη Γερμανία.»

Πίστευα πραγματικά, με δεδομένο και τον ευρύτατο αντισημιτισμό στη Γερμανία τότε, πως οι Εβραίοι θα έπρεπε να αποφεύγουν να διεκδικούν κυβερνητικές θέσεις ή βουλευτικές έδρες. Υπήρχαν πολλοί Εβραίοι, ιδίως μεταξύ των Σιωνιστών, που είχαν παρόμοια άποψη. Η διαβεβαίωση του Χίτλερ με είχε ικανοποιήσει τότε. Από την άλλη πλευρά, μισούσα το αυξανόμενο αθεϊστικό κίνημα, το οποίο υπέθαλπαν και προήγαν οι κομμουνιστές και οι σοσιαλδημοκράτες. Η εχθρότητά τους κατά της Εκκλησίας με έκανε να εναποθέσω τις ελπίδες μου στον Χίτλερ για λίγο.

Προσεύχομαι για εκείνο το λάθος, τώρα. Και όχι μόνο εγώ, αλλά χιλιάδες άνθρωποι σαν κι εμένα.

Στα τέλη Απριλίου του 1945 ο Νήμελερ, μαζί με περίπου 140 σημαντικούς κρατουμένους του Νταχάου, μεταφέρθηκε σε ασφαλέστερη περιοχή, στις Άλπεις. Σκοπός ήταν πιθανώς η ομάδα αυτή να χρησιμεύσει ως ομάδα ομήρων σε διαπραγματεύσεις παραδόσεως με τους Συμμάχους. Οι φρουροί των SS κατά τη μεταφορά είχαν διαταγές να τους σκοτώσουν όλους αν διαφαινόταν άμεσος ο κίνδυνος να πέσουν στα χέρια των δυτικών Συμμάχων. Ωστόσο, στην περιοχή του Νότιου Τυρόλου, η ομάδα τέθηκε υπό την προστασία σώματος του τακτικού γερμανικού στρατού. Σύσσωμη η ομάδα απελευθερώθηκε τελικώς από προωθούμενες μονάδες της 7ης Αμερικανικής Στρατιάς.[25][26]

Η μεταπολεμική περίοδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το 1947 αρνήθηκαν στον Νήμελερ την ένταξή του στον επίσημο κατάλογο των θυμάτων του ναζιστικού καθεστώτος.[27] Κατά τον Lammersdorf, κάποιες μικρές απόπειρες να «ξεπλυθεί» το παρελθόν του προκάλεσαν σύντομα δριμείς επικρίσεις εξαιτίας του ρόλου του ως υποστηρικτή του Ναζιστικού Κόμματος και της συμπεριφοράς του απέναντι στους Εβραίους.[21] Ο ίδιος ο Νήμελερ ποτέ δεν αρνήθηκε τη δική του ενοχή τον καιρό του ναζιστικού καθεστώτος. Το 1959 ερωτήθηκε για την τότε στάση του απέναντι στους Εβραίους από τον Alfred Wiener, Γερμανοεβραίο ερευνητή των εγκλημάτων πολέμου του Γ΄ Ράιχ. Σε γράμμα του προς τον Wiener, ο Νήμελερ ανέφερε ότι η οκτάχρονη φυλάκισή του από το καθεστώς απετέλεσε σημείο καμπής στη ζωή του, μετά το οποίο είδε τα πράγματα διαφορετικά.[14]

Ο Νήμελερ ήταν πρόεδρος της «Προτεσταντικής Εκκλησίας της Έσσης και του Νασσάου» από το 1947 έως το 1961. Υπήρξε ένας από τους συντάκτες της «Διακηρύξεως Ενοχής της Στουτγάρδης» (Stuttgarter Schuldbekenntnis) τον Οκτώβριο του 1945, η οποία υπογράφηκε από ηγετικές μορφές του γερμανικού προτεσταντισμού και δεχόταν ότι οι εκκλησίες τους δεν είχαν κάνει αρκετά για να αντισταθούν στους Ναζί.[28]

Μετά από μία συνάντησή του με τον πυρηνικό χημικό Ότο Χαν τον Ιούλιο του 1954, ο Νήμελερ μετατράπηκε σε ειρηνιστή και υποστηρικτή του πυρηνικού αφοπλισμού.[16] Σύντομα αναδείχθηκε σε ηγετική φυσιογνωμία στο ειρηνιστικό κίνημα της μεταπολεμικής Γερμανίας: ο πρώην κυβερνήτης υποβρυχίων έφθασε να απολογηθεί σε δικαστήριο το 1959 επειδή είχε μιλήσει με πολύ μειωτικό τρόπο για τον στρατό.[29] Επισκέφθηκε τον κομμουνιστή ηγέτη του Βόρειου Βιετνάμ Χο Τσι Μιν στο αποκορύφωμα του Πολέμου του Βιετνάμ, κάτι που προκάλεσε θόρυβο. Ο Νήμελερ είχε επίσης ενεργό ρόλο σε διαμαρτυρίες κατά του πολέμου αυτού.[30]

Το 1961 ο Νήμελερ έγινε πρόεδρος του Παγκόσμιου Συμβουλίου Εκκλησιών.[18] Τον Δεκέμβριο του 1966 τού απονεμήθηκε το Βραβείο Ειρήνης Λένιν.

Ο Νήμελερ έκτισε ένα μικρό παρεκκλήσιο στο Νταχάου, όπου καλωσόριζε επισκέπτες και συζητούσε τα χρόνια που πέρασε στο στρατόπεδο, ενώ τους μοίραζε αντίγραφα ενός ποιήματος που είχε γράψει.

Ο Μάρτιν Νήμελερ απεβίωσε στο Βίζμπαντεν της τότε Δυτικής Γερμανίας, σε ηλικία 92 ετών.[9]

Επιλεγμένη εργογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Vom U-Boot zur Kanzel (Autobiografie), έκδ. Martin Warneck, Βερολίνο 1934
    • Αγγλική έκδοση: From U-boat to Pulpit, με παράρτημα «From Pulpit to Prison» του Henry Smith Leiper, εκδ. Willett-Clark, Σικάγο και Νέα Υόρκη 1937
  • Here Stand I!, με πρόλογο του James Moffatt, μετάφραση Jane Lymburn, εκδ. Willett-Clark, Σικάγο και Νέα Υόρκη 1937
  • «… zu verkündigen ein gnädiges Jahr des Herrn!», Sechs Dachauer Predigten, Μόναχο 1946
  • Of Guilt and Hope, μετάφραση Renee Spodheim, Philosophical Library, 1947
  • «What is the Church?» Princeton Seminary Bulletin, τόμ. 40, no. 4 (1947), σσ. 10-16
  • «The Word of God is Not Bound», Princeton Seminary Bulletin, τόμ. 41, no. 1 (1947), σσ. 18-23


Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 26  Απριλίου 2014.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 11948184r. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 (Αγγλικά) SNAC. w6dn4vs8. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  4. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 11  Δεκεμβρίου 2014.
  5. ↑ 5,0 5,1 «Большая российская энциклопедия». (Ρωσικά) Μεγάλη Ρωσική Εγκυκλοπαίδεια. Η Μεγάλη Ρωσική Εγκυκλοπαίδεια. Μόσχα.
  6. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 31  Δεκεμβρίου 2014.
  7. ↑ LIBRIS. Εθνική Βιβλιοθήκη της Σουηδίας. 7  Ιανουαρίου 2013. tr58d1zc0bzr9lt. Ανακτήθηκε στις 24  Αυγούστου 2018.
  8. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb11948184r. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  9. ↑ 9,0 9,1 Eric Pace (8 Μαρτίου 1984). «Martin Niemoller, Resolute Foe Of Hitler». New York Times. https://www.nytimes.com/1984/03/08/obituaries/martin-niemoller-resolute-foe-of-hitler.html. 
  10. ↑ «Niemöller, (Friedrich Gustav Emil) Martin» The New Encyclopædia Britannica University of Chicago, Σικάγο 1993, 8:698.
  11. ↑ 11,0 11,1 Stein, Leo (Μάιος 1941). «NIEMOELLER speaks! An Exclusive Report By One Who Lived 22 Months In Prison With The Famous German Pastor Who Defied Adolf Hitler». The National Jewish Monthly. σελίδες 284–5, 301–2. 
  12. ↑ «GERMANY: Dynamite». Time. 1938-02-21. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2010-07-10. https://web.archive.org/web/20100710080814/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,759113,00.html. Ανακτήθηκε στις 2010-05-12. 
  13. ↑ Cross, F.L. and E.A. Livingstone, The Oxford Dictionary of the Christian Church, Oxford University Press, 1983, σελ. 975 sub loco
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Martin Stöhr, „…habe ich geschwiegen“. Zur Frage eines Antisemitismus bei Martin Niemöller
  15. ↑ Prasad, Devi. War is a Crime against Humanity: the Story of War Resisters' International, London: War Resisters' International, 2005
  16. ↑ 16,0 16,1 Rupp, Hans Karl: «Niemöller, Martin», στην World Encyclopedia of Peace, Pergamon Press, Οξφόρδη 1986, ISBN 0-08-032685-4 (τόμος 2, σσ. 45-46).
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 Current Biography 1943, σελ. 555
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 "Niemöller," 8:698.
  19. ↑ LeMO. «Die Bekennende Kirche». Dhm.de. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 24 Αυγούστου 2011. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2014. 
  20. ↑ Το κείμενο στην αγγλική υπάρχει στο βιβλίο του Νήμελερ First Commandment, Λονδίνο 1937, σσ. 243–250.
  21. ↑ 21,0 21,1 «GHI Bulletin Spring 1999». Ghi-dc.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Ιανουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2014. 
  22. ↑ «Request Rejected». Yad Vashem. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 30 Ιουλίου 2017. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2014. 
  23. ↑ William L. Shirer: The rise and fall of the Third Reich — A history of Nazi Germany
  24. ↑ S. Wistrich, Robert (4 Ιουλίου 2013). Who's Who in Nazi Germany (3η έκδοση). Routledge. σελ. 180. ISBN 978-1-136-41388-9. 
  25. ↑ «Defeat And Deliverance 1945 (newsreel containing the liberation)». British Pathé News. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2015. 
  26. ↑ georg-elser-arbeitskreis.de Αρχειοθετήθηκε 14 March 2008[Date mismatch] στο Wayback Machine.
  27. ↑ «Nazi Victim Status Denied To Niemoller». New York Times. Reuters. 28 Ιουλίου 1947. https://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9904EFDA143AE233A2575BC2A9619C946693D6CF&legacy=true. 
  28. ↑ «Stuttgart Declaration of Guilt, Oct. 1945». History.ucsb.edu. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2014. 
  29. ↑ «Stichtag - Zeitgeschichtliches Archiv» (στα Γερμανικά). WDR.de. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2014. 
  30. ↑ «Martin-Niemöller-Stiftung - /azurperson». Martin-niemoeller-stiftung.de. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Αυγούστου 2012. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουνίου 2014. 

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Μάρτιν_Νήμελερ&oldid=10503690"