Παρακμιακό Κίνημα

Η Ρωμαία χήρα του Ντάντε Ροσέτι.

Το Παρακμιακό Κίνημα ή Κίνημα της Παρακμής (Decadence) αποτελεί καλλιτεχνικό ρεύμα που άνθισε προς το τέλος του 19ου αιώνα (fin de siècle) κυρίως στη λογοτεχνία και τη ζωγραφική. Ξεκίνησε στη Γαλλία, επεκτάθηκε στην Αγγλία και σε όλη την Ευρώπη, έρχεται από τον Ρομαντισμό και θεωρείται πρόδρομος του Μοντερνισμού.

Προέλευση και Πρώτα Στάδια

Ο Γάλλος φιλόσοφος Victor Cousin εισήγαγε το 1804 τον όρο Η τέχνη για την τέχνη, που μέσω του Θεόφιλου Γκωτιέ έγινε η σημαία του Αισθητισμού. Ο όρος δηλώνει την απελευθέρωση της τέχνης από πολιτικοποιήσεις, διδακτισμούς και άλλους σκοπούς. Η θεωρία αυτή αποτελεί καίριο ιδεολογικό στήριγμα της Παρακμής, αφού κύριο χαρακτηριστικό της τελευταίας είναι η κατάργηση κάθε ηθικού δεσμού στην τέχνη. Τo 1834 ο κριτικός Désiré Nisard χρησιμοποίησε τον όρο «παρακμή» για να επιτεθεί στους Ρομαντικούς και να αναφερθεί στην έμφαση που δίνει ο Βίκτωρ Ουγκώ στη δουλεμένη λεπτομέρεια, που είναι βασικό στυλιστικό στοιχείο του ρεύματος. Κοινωνικοπολιτικά, ο όρος δηλώνει αντιδραστικότητα προς την υποκρισία και την έλλειψη γούστου της ανερχόμενης μεσαίας τάξης (bourgeoisie). Κάποιοι σχολιαστές τοποθετούν τις ρίζες του ρεύματος στον Μαρκήσιο ντε Σαντ.

Η Σημασία του όρου αποκρυσταλλώνεται και αποκτά πιο θετική χροιά με το έργο του Σαρλ Μπωντλαίρ και κυρίως την ποιητική συλλογή του Τα Άνθη του Κακού (Les Fleurs du Mal), όπου η θεματολογία της φύσης, της συναισθηματικής φόρτισης και της ιδέας του μεγαλειώδους που χαρακτηρίζουν το Ρομαντισμό καταργούνται, για να δώσουν θέση στην εικονολογία της πόλης, του παράξενου, του ανήθικου (όπως η πορνεία) και τη γραφικότητα και ωραιοποίηση του θανάτου. Ο Γκωτιέ συνδέει άμεσα τον Μπωντλαίρ με την Παρακμή στην περίφημη εισαγωγή του στα Άνθη του Κακού, στην έκδοση του 1868. Παρόλο που το κίνημα της Παρακμής μοιράζεται πολλά στοιχεία με τον Νατουραλισμό και τα έργα του Εμίλ Ζολά (όπως η συγκέντρωση γραφικών λεπτομερειών), είναι διαμετρικά αντίθετο με αυτόν λόγω της ψυχρής και ρεαλιστικής απεικόνισης της ζωής. Στην Παρακμή αυτό που παίζει ρόλο είναι το στοιχείο της πλαστότητας (artifice) και όχι της φυσικότητας.

Στην Αγγλία το ρεύμα εμφανίζεται με τον Άλτζερνον Τσαρλς Σουίνμπερν και την ποιητική του συλλογή Poems and Ballads (1866) που προκάλεσε σκάνδαλο και αίσθηση με το γραφικά ανήθικο περιεχόμενό της. Αισθητιστές όπως ο Τζον Ράσκιν και κυρίως ο Ουόλτερ Πέιτερ (Walter Pater) έβαλαν τα θεωρητικά θεμέλια της Παρακμής. Στο βιβλίο-σταθμός Η Αναγέννηση: Σπουδές στην Τέχνη και την Ποίηση (1873) ο Πέιτερ διαδίδει, μεταξύ άλλων, ότι η ζωή αποτελείται από μια μακρά αλληλουχία στιγμών και προτρέπει την επιδίωξη της μέγιστης απόλαυσης της εφήμερης στιγμής. Σύμφωνα με αυτόν τον νέο ματεριαλισμό ο Πέιτερ μετατρέπει την τέχνη της παρακμής σε στάση ζωής.

Το Απόγειο της Παρακμής

Το 1882 ο Πωλ Μπουρζέ εκδίδει τα Δοκίμια Σύγχρονης Ψυχολογίας, στα οποία παρουσιάζει το ρεύμα της παρακμής σαν γλωσσική αποσύνθεση. Το ρεύμα φτάνει στο απόγειό του με την έκδοση του μυθιστορήματος Ανάποδα (1884) του Ζορίς-Καρλ Υσμάν το οποίο ο Άρθουρ Σίμονς αποκαλεί «το προσευχητάριο της παρακμής». Ο Ντεζ Εσέντ, ο ήρωας του βιβλίου, είναι ο αρχετυπικός, έκφυλος παρακμιακός αριστοκράτης που εκθειάζει τον κόσμο του πλαστού κάνοντας πράξη το παράδοξο: η φύση μιμείται την πλαστότητα και όχι το αντίστροφο.

Το κίνημα της Παρακμής μπαίνει σε πρόγραμμα με την δημοσίευση του λογοτεχνικού περιοδικού Le Decadent (1887-9), με επιμελητή τον Ανατόλ Μπαγιού (Anatole Baju), που σκοπό του έχει «να σοκάρει τη μεσαία τάξη» («épater la bourgeoisie»). Το Παρακμιακό ρεύμα κατά μέρος ταυτίζεται και αλληλεπιδρά με το Συμβολισμό και τον Ιμπρεσιονισμό, όπως για παράδειγμα με τους Στεφάν Μαλλαρμέ και Πωλ Βερλαίν αντίστοιχα. Άλλοι Γάλλοι Παρακμιακοί λογοτέχνες είναι οι Pierre Louÿs, Αρθούρος Ρεμπώ, Ζυλ Μπαρμπέ ντ’ Ωρεβιγύ, Ωγκύστ ντε Βιλιέ ντε λ'Ιλ-Αντάμ και οι Εντμόν και Ζυλ ντε Γκονκούρ. Στη ζωγραφική κύριοι εκφραστές είναι οι Γκυστάβ Μορώ και Φελισιέν Ροπς (Félicien Rops). Η Γαλλική Παρακμή έχει κατά μεγάλο βαθμό επηρεάσει την Αγγλική.

Στην Αγγλία το ρεύμα συστηματοποιείται στη δεκαετία του 1890 με τον Όσκαρ Ουάιλντ να είναι ο «ιερέας της παρακμής» με το υπέρμετρα εκκεντρικό και προκλητικό δημόσιο προφίλ του. Βαθιά επηρεασμένος απ' τον Πέιτερ, το Αρχαίο Ελληνικό πνεύμα και τους Γάλλους, Ο Ουάιλντ εκθειάζει το Ωραίο διαχωρίζοντάς το από ηθικές ευαισθησίες. Με τη δημοσίευση των Intentions (1891), Το Πορτραίτο του Ντόριαν Γκρέι (1891), και το μονόπρακτο Σαλώμη (1894), εκφράζει τις ιδέες της Παρακμής. Κατα τους σχολιαστές, το γεγονός ότι ο Ουάιλντ καταδικάστηκε το 1895 για ομοφυλοφιλία συμβολίζει τη νίκη της Βικτωριανής φιλισταϊκής κοινωνίας επί του ρεύματος της Παρακμής.

Άλλος εκφραστής της Αγγλικής Παρακμής είναι ο σκιτσογράφος, και για πολλούς ο πατέρας της Art Nouveau, Όμπρεϊ Μπίρντσλεϊ (Aubrey Beardsley), του οποίου οι εικονογραφήσεις θεωρούνται σήμα κατατεθέν του ρεύματος. Ο ποιητής Άρθουρ Σίμονς είναι ο θεωρητικός του κινήματος στην Αγγλία, με το άρθρο του «Το Παρακμιακό Κίνημα στη Λογοτεχνία» και το αριστουργηματικό ποίημα Non Sum Qualis Eram Bonae sub Regno Cynarae του Έρνεστ Ντάουσον είναι κάτι σαν μανιφέστο. Επίσης ο εκδότης Λέοναρντ Σμίδερς έπαιξε μεγάλο ρόλο στην προώθηση των Παρακμιακών καλλιτεχνών. Αξιοσημείωτα περιοδικά της Παρακμής είναι το Yellow Book και το Savoy. Ο Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέiτς, που στα νιάτα του ήταν στον κύκλο των Παρακμιακών, λόγω των σύντομων και επεισοδιακών ζωών τους, μετέπειτα τους χαρακτηρίσε «τραγική γενιά».

Χαρακτηριστικά της Παρακμής

Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του ρεύματος της Παρακμής είναι απώλεια ενέργειας, η ατονία, η θηλυπρέπεια, η απουσία ηθικής συνείδησης, ο Ρωμαιοκαθολικισμός, ο μυστικισμός, ο μποεμισμός, ο λιμπερταριανισμός και η αφύσικη σεξουαλικότητα, η διαστροφικότητα και η διαστροφή, η ασθένεια και η αποσύνθεση, η εστίαση στην προσωπικότητα του ατόμου, ο εκφυλισμός, η αριστοκρατία, η τέχνη για την τέχνη, η αισθησιοκρατία και ο αισθητισμός, η πλαστότητα ύφους και περιεχομένου, η έμφαση στη λεπτομέρεια, ο μανιερισμός και το στυλ, η ταυτοποίηση φόρμας και περιεχομένου, η νοσηρότητα, ο υλισμός, η υπερβολή, το παράξενο, το φανταστικό, ο εξωτικισμός, οι αντι-ήρωες και οι femmes fatales, ο νεογοτθισμός, η έλξη προς τον θάνατο, το τραγελαφικό, το μακάβριο.

Επιρροές της Παρακμής

Η πλειοψηφία των κριτικών πλέον συμφωνεί ότι η Παρακμή έχει επηρεάσει τον Μοντερνισμό. Για παράδειγμα, μέσω του Σύμονς ο Τ. Σ. Έλιοτ και ο Τζαίημς Τζόυς έχουν γνωρίσει τους Γάλλους Παρακμιακούς. Ο Συμβολισμός τού Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς αλλά και ο Εικονισμός του Έζρα Πάουντ έχουν επίσης επηρεαστεί. Ο Ουάιλντ θεωρείται από πολλούς ως ο πρόδρομος του Μεταμοντερνισμού.

Πηγές

• Fletcher, Ian. Ed. Decadence and the 1890s. Stratford-Upon-Avon Studies 17. New York: Holmes & Meier, 1980.
• Murray G. H., Pittock. Spectrum of Decadence: The Literature of the 1890s. London: Routledge, 1993.
• Praz, Mario. The Romantic Agony. 2nd ed. Transl. Angus Davidson. London: Oxford UP, 1970.
• Pierrot, Jean. The Decadent Imagination: 1880-1890. Transl. Derek Coltman. Chicago: U of Chicago P, 1981.