Πολιτικός στίχος

Πολιτικός στίχος ονομάζεται το δεκαπεντασύλλαβο ανομοιοκατάληκτο ιαμβικό μέτρο το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τον 10ο αιώνα στο Βυζάντιο. Ο όρος πρωτοεμφανίζεται σε έργο του Ιωάννη Τζέτζη και σε έργο του σύγχρονού του Μιχαήλ Ψελλού. Δεν γνωρίζουμε την ακριβή σημασία της έννοιας «πολιτικός» και τον λόγο για τον οποίο ονομάστηκε έτσι αυτή η στιχουργική μορφή. Φαίνεται πως ο όρος αυτός είχε τη σημασία του «απλού», «καθημερινού» (την ίδια περίοδο, «πολιτικές» ονομάζονταν οι πόρνες). Ωστόσο, δεν είναι εξακριβωμένη η προέλευση του στίχου, αν δηλαδή η καταγωγή αυτής της μορφής ήταν λαϊκή - προφορική ή εάν προήλθε από την έντεχνη ποίηση.

Ιστορική εξέλιξη

Οι πρώτες εμφανίσεις του δεκαπεντασύλλαβου στη βυζαντινή ποίηση τοποθετούνται στον 10ο αι., στον Συμεών τον Μεταφραστή και τα Εξαποστειλάρια του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου. Συστηματικά χρησιμοποιήθηκε στα θρησκευτικά ποιήματα του Συμεών του Νέου Θεολόγου, στα τέλη του 10ου αι.:

Τί τὸ φρικτὸν μυστήριον, ὃ ἐν ἐμοὶ τελεῖται;
λόγος ἐκφράζειν οὐδαμῶς ἰσχύει οὐδὲ γράφειν
ἡ χείρ μου ἡ ταλαίπωρος εἰς ἔπαινον καὶ δόξαν
τοῦ ὄντος ὑπὲρ ἔπαινον, τοῦ ὄντος ὑπὲρ λόγον (Ύμνος 1, στ. 1-4)

Χρησιμοποιήθηκε και από μεταγενέστερους λόγιους Βυζαντινούς ποιητές, όπως στο μυθιστόρημα Αρίστανδρος και Καλλιθέα του Κωνσταντίνου Μανασσή (12ος αι.), αλλά η χρήση του εδραιώθηκε στη βυζαντινή ποίηση σε δημώδη γλώσσα που εμφανίστηκε για πρώτη φορά τον 12ο αιώνα, η οποία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, χρησιμοποιεί αποκλειστικά τον ανομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο. Οι επόμενοι στίχοι προέρχονται από το έπος του Διγενή Ακρίτα (διασκευή Ε):

Ευθὺς ἐκαβαλίκευσαν, 'ς τὸν κάμπον κατεβαίνουν.
Ὡς δράκοντες ἐσύριζαν καὶ ὡς λέοντες ἐβρυχοῦντα
καὶ ὡς ἀετοὶ ἐπέτουντα, καὶ ἐσμίξασιν οἱ δύο.

Ο ανομοιοκατάληκτος δεκαπεντασύλλαβος είναι ο τυπικός στίχος του δημοτικού τραγουδιού. Τυπικό παράδειγμα είναι και Το γιοφύρι της Άρτας:

Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες
γιοφύρι εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι.

Από τον 14ο αιώνα στην Κρήτη ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος ανανεώθηκε με τη χρήση της ζευγαρωτής ομοιοκαταληξίας, που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα έργα του Στέφανου Σαχλίκη. Η ομοιοκατάληκτη μορφή του δεκαπεντασύλλαβου επικράτησε στην κρητική λογοτεχνία και στην έντεχνη ποιητική παραγωγή της Τουρκοκρατίας.

Χαρακτηριστικά

Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος είναι ιαμβικός, δηλαδή στο τυπικό μετρικό του σχήμα επιτρέπονται τόνοι στις ζυγές συλλαβές. Ουσιαστικά όμως, υποχρεωτικός είναι ο τόνος στη 14η συλλαβή και στην 6η ή την 8η. Οι άλλες ζυγές συλλαβές μπορούν να είναι άτονες, και μπορεί να τονιστεί και κάποια μονή συλλαβή:

Μάννα με τους εννιά σου γιούς και με τη μια σου κόρη (δημοτικό τραγούδι «Του νεκρού αδερφού»)

Χωρίζεται με νοηματική - συντακτική παύση σε δύο ημιστίχια, το πρώτο με 8 συλλαβές και το δεύτερο με 7. Ο δεκαπεντασύλλαβος του δημοτικού τραγουδιού περιέχει αυτοτελές νόημα και δεν επιτρέπει διασκελισμούς, δηλαδή διακοπή μιας συντακτικής/νοηματικής ενότητας στο τέλος του στίχου και συνέχισή της στον επόμενο. Όμως στην έντεχνη ποίηση, διασκελισμοί μπορούν να εμφανίζονται ως στοιχείο ρυθμικής ποικιλίας ή έμφασης:

Ήκουσες, φίλε, την γραφήν, και πάλιν άλλην μίαν
έγραψα και εδόξευσα πάλιν εκεί εις την κόρην (Λίβιστρος και Ροδάμνη, ανωνύμου, 15ος αι.)

Θεωρίες για την προέλευση του στίχου

Για την προέλευση του δεκαπεντασύλλαβου στίχου έχουν διατυπωθεί ποικίλες θεωρίες, καμία από τις οποίες δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι λύνει οριστικά το ζήτημα. Μία από τις απόπειρες ερμηνείας της γένεσης του στίχου είναι η σύνδεση με τα αρχαιοελληνικά μέτρα. Ήδη από τη βυζαντινή εποχή, ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης είχε υποστηρίξει ότι ο δεκαπεντασύλλαβος προερχόταν από τον αρχαίο τροχαϊκό τετράμετρο στίχο, αναφέροντας ως παράδειγμα τον στίχο από τους Πέρσες του Αισχύλου «ω βαθυζώνων άνασσα Περσίδων υπερτάτη», ο οποίος συμπτωματικά σχηματίζει ιάμβους. Στη νεότερη εποχή, την αρχαιοελληνική προέλευση του δεκαπεντασύλλαβου υποστήριξε ο μουσικολόγος Θρ. Γεωργιάδης, που τον συνέδεε με τον δακτυλικό εξάμετρο (το μέτρο της ομηρικής ποίησης), ο γερμανός μετρικολόγος του 19ου αι. W. Meyer, που θεωρούσε ότι προήλθε από τον ιαμβικό τετράμετρο, και ο λαογράφος Στίλπων Κυριακίδης, που τον θεωρούσε εξέλιξη του τροχαϊκού τετραμέτρου. Κατά μια άλλη θεωρία, ο πολιτικός στίχος προήλθε από τις επευφημίες των στρατιωτών στον ιππόδρομο που ήταν συντεθειμένες σε τονικά μέτρα και πέρασαν από τη ρωμαϊκή στη βυζαντινή εθιμοτυπία. Έχει σωθεί μια τέτοια επευφημία, ο στίχος «Ίδε το έαρ το γλυκύ πάλιν επανατέλλει», που μαρτυρείται από τον Κωνσταντίνο Ζ΄. Πρώτος διατύπωσε αυτήν την άποψη ο Βέλγος ελληνιστής Henri Grégoire και την επεξεργάστηκε πιο πρόσφατα ο Michael Jeffreys. Μια τρίτη ερμηνεία είναι η σύνδεση με το δημοτικό τραγούδι και αναπτύχθηκε από τον μουσικολόγο Samuel Baud-Bovy, σύμφωνα με τον οποίο ο δεκαπεντασύλλαβος προήλθε από τους δημοτικούς οκτασύλλαβους στίχους της εποχής, ήταν δηλαδή αποτέλεσμα της ένωσης δύο οκτασύλλαβων, με τον δεύτερο να είναι καταληκτικός, δηλαδή χωρίς την τελευταία συλλαβή.