Άπτερα

Για τον σύγχρονο οικισμό με το ίδιο όνομα, δείτε: Άπτερα Χανίων.

Άπτερα
Είδος	αρχαία πόλη, αρχαιολογική θέση και πόλις
Γεωγραφικές συντεταγμένες	35°27′46″N 24°8′31″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Χανίων
Χώρα	Ελλάδα
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Η Άπτερα, επίσης αναφερόμενη ως Άπταρα, Απτέρια ή Απτέρα, είναι αρχαία πόλη της Κρήτης, πλέον ερειπωμένη, που βρίσκεται στο νομό Χανίων. Η Άπτερα ιδρύθηκε στο λόφο του Παλιόκαστρου, σε υψόμετρο περίπου 230 μέτρων και δεσπόζει σε ολόκληρο τον κόλπο της Σούδας, περίπου 15 χιλιόμετρα ανατολικά των σημερινών Χανίων.

Ιδρύθηκε τον 8ο αιώνα π.Χ., κατά το τέλος της μινωικής εποχής, και έφτασε στο αποκορύφωμά της στην ελληνιστική εποχή. Η Άπτερα, από τη στρατηγική της θέση στον κόλπο της Σούδας, είχε δύο λιμάνια : Μινώα (το σημερινό Μαράθι) και Κίσσαμος (κοντά στις σημερινές Καλύβες). Η Άπτερα συνέχισε να αποτελεί σημαντική πόλη κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο και στη συνέχεια κατά τις πρώτες μέρες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, πριν καταστραφεί από δύο σεισμούς τον 4ο και 7ο αιώνα, και ύστερα από τους Σαρακηνούς το 823.

Στη συνέχεια, οι Ενετοί έχτισαν ένα οχυρό στην τοποθεσία της πόλης. Καταστράφηκε από πειρατές το 1583. Τη στρατηγική θέση του χώρου εκμεταλλεύτηκαν επίσης οι Οθωμανοί που έχτισαν ένα φρούριο με θέα σε ολόκληρο τον κόλπο της Σούδας, στα βόρεια του χώρου, καθώς και από τα γερμανικά στρατεύματα που στρατοπεδεύαν στο οροπέδιο της αρχαίας πόλης κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Ο Ρόμπερτ Πάσλεϊ ήταν ο πρώτος που πραγματοποίησε τη συσχέτιση των ερειπίων που βρέθηκαν στο λόφο του Παλιόκαστρου και της πόλης Άπτερα, επιβεβαιώνοντας αυτήν την ταυτοποίηση χάρη στα νομίσματα που βρέθηκαν στον χώρο. Αρχαιολογικές ανασκαφές ξεκίνησαν το 1942 από τους Γερμανούς που είχαν καταλάβει το νησί. Άλλες ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν το 1986 - 1987 και έπειτα το 1992 - 1995. Οι ανασκαφές συνεχίζονται ακόμη και σήμερα.

Τοπογραφία

Οι Καλύβες και το ακρωτήριο Δράπανο από την Άπτερα

Η αρχαία Άπτερα ιδρύθηκε στον σημερινό λόφο του Παλιόκαστρου σε υψόμετρο περίπου 230 μέτρων. Η πόλη είναι αξιοσημείωτη για τη στρατηγική της θέση: δεσπόζει σε ολόκληρο τον κόλπο της Σούδας στα βόρεια, στην πεδιάδα του Αποκόρωνα προς τα δυτικά και μέχρι τον ορεινό όγκο των Λευκών Ορέων στα νότια. Αυτή η στρατηγική θέση ευνόησε την ανάπτυξή της, ιδίως μεταξύ 4ου αιώνα π.Χ. και 4ου αιώνα μ.Χ. Επιπλέον, οι δύο λιμένες της: η Κίσσαμος (σημερινές Καλύβες ) και η Μινώα (σημερινό Μαράθι), που βρίσκονται στην είσοδο του κόλπου, της έδωσαν τον έλεγχο του εμπορίου στην περιοχή. Ο ιστορικός Σβορωνός έφτασε στο σημείο να αποκαλέσει την Άπτερα την πιο σημαντική εμπορική πόλη της Κρήτης και μια από τις πιο ισχυρές κατά την περίοδο της ευημερίας της.

Ως πόλη-κράτος, η Άπτερα ήλεγχε ολόκληρη την περιοχή και πολλά χωριά. Σύμφωνα με τις πηγές, τα πιθανά σύνορα της επικράτειας θα ήταν η επικράτεια της Κυδωνίας, στα δυτικά, και της Λάππας, στα νότια. Θα εκτεινόταν σε όλο το ακρωτήριο Δράπανο, στα ανατολικά. Ο ποταμός Πύκτος, ο οποίος διασχίζει τη πεδιάδα στα νότια και ανατολικά του λόφου στον οποίο βρίσκεται η Άπτερα, έκανε τις πεδιάδες των σημερινών Στύλου και Αρμένων εύφορες πεδιάδες για γεωργία. Έχουν εντοπιστεί ίχνη χωριών ή απομονωμένων αγροκτημάτων τόσο σε αυτές τις πεδιάδες όσο και σε μεγαλύτερο υψόμετρο. Έχουν ανακαλυφθεί τμήματα του οδικού δικτύου που συνδέει την Άπτερα με γειτονικές πόλεις. Ένα τοπόσημο που δείχνει την απόσταση μεταξύ Άπτερας και Κίσσαμου βρέθηκε στον άξονα που οδηγούσε στη Λάππα. Αυτό το τοπόσημο αναφέρει επίσης τον αυτοκράτορα Τραϊανό και χρονολογείται από το έτος 99 - 100.

Τα τείχη της πόλης, μήκους 3,480 μέτρων, περιβάλλουν το επίπεδο τμήμα του λόφου. Η περιοχή που περιβάλλεται από το τείχος δεν ήταν ποτέ πλήρως αστικοποιημένη.

Όνομα

Ο όρος «Άπτερα» θα μπορούσε να συνδεθεί με τη λατρεία της Άρτεμις Άπτερας. Δεν είναι σπάνιο να βλέπουμε το όνομα μιας πόλης να προέρχεται από το όνομα ενός θεού ή μιας θεάς. Στην Άπτερα, η πόλη θα επέλεγε ωστόσο μια επίκληση παρά το όνομα της θεάς, το οποίο είναι πιο σπάνιο. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι ο όρος Άπτερα μπορεί να προηγείτο της Άρτεμις, μια σύγχυση που γεννήθηκε από τη συγχώνευση των λατρειών της Άρτεμις με εκείνη της μινωικής λατρείας της θεάς των ζώων. Ο Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ αναφέρει ότι, σύμφωνα με τον Ευσέβιο της Καισάρειας, το όνομα Άπτερα προέρχεται, σύμφωνα με την παράδοση, από τον Απτέροντα, τον βασιλιά της Κρήτης, τον γιο του Κύδονα και πατέρα του Λάππιου, που έζησε την εποχή του Μωυσής, γύρω στο -1800. Σύμφωνα με τον Παυσανία, ο Πτέρας, ιδρυτής του δεύτερου ναού του Απόλλωνα στους Δελφούς, έδωσε το όνομά του στην πόλη. Για τον Ρίτσαρντ Πόκοκ, είναι ένας αρχαίος βασιλιάς της Κρήτης, ο Απτέρας, που έδωσε το όνομά του στην πόλη. Τέλος, ένας άλλος θρύλος, που αναφέρεται από τον Στέφανο Βυζάντιο τον 6ο αιώνα, λέει ότι ένας μουσικός διαγωνισμός έγινε ανάμεσα τις Μούσες και τις σειρήνες στο ναό των Μουσών. Στο τέλος αυτού του διαγωνισμού, οι Μούσες κέρδισαν και οι Σειρήνες, απογοητευμένες, απέσυραν τα φτερά τους. Τα άσπρα φτερά τους έπεσαν στον κόλπο της Σούδας και έτσι σχηματίζουν τα διαφορετικά νησάκια του κόλπου, που ονομάζονται Λευκά Νησιά. Οι σειρήνες, έμειναν χωρίς φτερά (άπτερες) και έτσι απέκτησε το όνομά της η πόλη.

Η παλαιότερη μνεία του ονόματος «Άπτερα», ως A-pa-ta-wa, βρέθηκε στην Κνωσό, σε ένα πινακίδα σε γραμμική Β του 13ου αιώνα π.Χ.. Ο όρος Άπταρα, δωρικής προέλευσης, εμφανίστηκε αργότερα, όταν οι Δωριείς έγιναν αφέντες του νησιού. Είναι η δωρική μορφή που φαίνεται να κυριαρχεί στην Κρήτη, όπως φαίνεται από τα νομίσματα και τις επιγραφές που βρέθηκαν. Η μορφή Άπτερα φαίνεται να έχει κυριαρχήσει στον υπόλοιπο ελληνικό κόσμο.

Ιστορία

Από την ίδρυση έως την ελληνιστική περίοδο

Η Κρήτη επωφελήθηκε, τον 9ο αιώνα π.Χ. από τις ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη νέων πόλεων, όπως η Ελεύθερνα, η Λάππα, η Λυττός, η Κυδωνία και η Άπτερα . Η τελευταία ιδρύθηκε κατά τη Γεωμετρική περίοδο είτε τον 8ο αιώνα π.Χ., σύμφωνα με τις ανασκαφές που έγιναν στο νεκροταφείο της πόλης. Η Άπτερα θα μπορούσε, τουλάχιστον αρχικά, να ήταν πόλη «βιομηχανική». Υπήρχαν τότε, στην περιοχή, ορυχεία τα οποία εκμεταλλεύονταν από τη Μινωική περίοδο. Έτσι, στα Μεσκλά, την αρχαία Κεραία, περίπου τρεις έως τέσσερις ώρες με τα πόδια από τα Άπτερα, χρησιμοποιήθηκε σίδηρος και χαλκός. Αλλά η περιοχή των Απτέρων είναι πιο γνωστή μέσω των Ιδεών Δακτύλων, οι οποίοι, σύμφωνα με την παράδοση, είχαν ανακαλύψει τη φωτιά, τον χαλκό και τον σίδηρο, καθώς και την τέχνη της επεξεργασίας αυτών των μετάλλων στην περιοχή της Απτέρας. Θα βρίσκονταν κοντά στο όρος Βερέκυνθος. Εκεί, στην κοινότητα Μαλάξας, βρίσκεται επίσης ένα από τα παλαιότερα ορυχεία στην Ευρώπη.

Αυτό που γνωρίζουμε για την πόλη προέρχεται επίσης κυρίως από ανασκαφές, δεδομένου των λιγοστών γραπτών αναφορών. Ωστόσο, ο Παυσανίας μας λέει ότι το 668 π.Χ. οι τοξότες της Άπτερα συμμετείχαν στον δεύτερο μεσσηνιακό πόλεμο ως σύμμαχοι της Σπάρτης. Το 5ο αιώνα π.Χ., όπως όλες οι κρητικές πόλεις, η Άπτερα δεν συμμετείχε στους Περσικούς Πολέμους, χωρίς να διακόψουν τις εμπορικές τους σχέσεις με την Αθήνα, αν υποθέσουμε ότι η εισαγόμενη κεραμική που βρέθηκε κατά τη διάρκεια ανασκαφών προέρχεται από αυτή την περίοδο. Όπως πολλές κρητικές πόλεις, η πόλη ευημερούσε τον 4ο αιώνα π.Χ. Υπήρχαν έως οκτώ προάστια, που βρίσκονταν στους πρόποδες του λόφου μέχρι την κοιλάδα του Στύλου. Γνωστή για την ικανότητα των τοξότων της, η Άπτερα προμήθευσε μισθοφόρους σε διάφορες συγκρούσεις έξω από την Κρήτη, οι οποίοι στη συνέχεια επέστρεψαν τον πλούτο στην πατρίδα τους. Μισθοφόροι από την Άπτερα συγκαταλέγονταν επίσης μεταξύ των πολλών πειρατών του Αιγαίου. Τα χρήματα, που εισήχθησαν από την Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή, επέτρεψαν στην πόλη να κόψει τα δικά της νομίσματα και έτσι να ενισχύσει την ανεξαρτησία της και την οικονομική της δύναμη. Τα περισσότερα από αυτά τα νομίσματα (υπάρχουν 76 διαφορετικοί τύποι) απεικονίζουν η θεά Άρτεμη στην οπίσθια με την επιγραφή ΑΠΤΑΡΑΙΟΝ ή ΑΠΤΕΡΑΙΟΝ και Πτέρας από την άλλη. Άλλα νομίσματα έχουν βρεθεί με τα πορτρέτα του Δία, του Απόλλωνα ή της Ήρας και έναν πυρσό, μια μέλισσα ή ένα τόξο στο πίσω μέρος. Οι αρχαιολόγοι εκτιμούν ότι ο πληθυσμός της Απτέρας την περίοδο αυτή ανέρχεται σε 20.000 κατοίκους, εκ των οποίων το 1/5 είναι ελεύθεροι άνδρες και οι υπόλοιποι σκλάβοι. Πολλοί ελεύθεροι άντρες είναι έμποροι, γαιοκτήμονες ή πλοιοκτήτες.

Η Άπτερα πολέμησε μαζί με τη Σπάρτη στον Χρεμωνίδειο Πόλεμο εναντίον των Μακεδόνων το 267 - 266 π.Χ. Οι εσωτερικές διαμάχες που βίωσε η Κρήτη τον 3ο αιώνα π.Χ., κυρίως μεταξύ της Κνωσού και της Γόρτυνας, οδήγησε την Άπτερα συμμαχήσει πιο συχνά με την Κνωσό. Μετά την καταστροφή του Λύττου από τον Κνωσό, κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Λύττου το 220 π.Χ., οι σύμμαχοι της Κνωσού Άπτερα, Κυδωνία και Ελεύθερνα βρέθηκαν πολιορκημένοι από τους συμμάχους της Γόρτυνας (Λάππα και Πολυρρήνια) καθώς και από το στρατό του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας. Η Άπτερα καταλήγει στο στρατόπεδο της Γόρτυνας, η οποία στη συνέχεια έγινε η κύρια πόλη του νησιού.

Η έντονη δραστηριότητα της Άπτερα σε θέματα εξωτερικής πολιτικής επιβεβαιώνεται σε επιγραφές που αφορούν συμμαχίες και στον διορισμό προξένων που εκπροσωπούν την πόλη σε πολλές άλλες πόλεις. Έτσι βρέθηκε η Άπτερα στις τριάντα πόλεις, οι οποίες ενώθηκαν με τον βασιλιά της Περγάμου Ευμένη Β΄ το 183 π.Χ. Τίμησε τον Άτταλο Β΄ χτίζοντας ένα χάλκινο άγαλμά του. Η πόλη διόρισε πρόξενους για την εκπροσώπησή της στην Κνωσό, την Ιεράπυτνα, τα Μάλια, αλλά και στην Πελοπόννησο, στο Αιγαίο, στη Μικρά Ασία και στις ακτές της Αδριατικής.

Τα παλαιότερα ίχνη λατρείας που ανακαλύφθηκαν χρονολογούνται από τον 8ο αιώνα π.Χ. και βρέθηκαν κοντά στον διμερή ναό που αποδίδεται στη λατρεία της Άρτεμις και του Απόλλωνα Αυτός ο ναός, που ανακαλύφθηκε το 1942, χρονολογείται από τον 5ο αιώνα π.Χ.. Η κεντρική θεότητα της Απτέρας ήταν η Άρτεμις. Εκτός από αυτόν τον ναό, το πορτρέτο της θεάς απεικονίζεται σε δύο είδη ασημένιων νομισμάτων τον 4ο και τον 3ο αιώνα π.Χ. Τον 3ο και τον 2ο αιώνα π.Χ., μια επιγραφή μας ενημερώνει ότι οι αγώνες που πραγματοποιήθηκαν προς τιμήν της κατά τη διάρκεια του Δικτύνωος, δηλαδή του μήνα του Δυκτίνα, μιας αρχαϊκής μορφής του ονόματος της Άρτεμις στην Κρήτη. Υπάρχει επίσης η αναφορά ενός ιερού της Άρτεμις σε μια άλλη επιγραφή με την ευκαιρία της ανανέωσης μιας συμμαχίας με την πόλη Τέω, στη Μικρά Ασία, το 170 π.Χ. Τέλος, σε μια άλλη αναθηματική επιγραφή, γίνεται αναφορά στην Άρτεμις με το όνομα Ειλειθυία, ή θεά της γέννησης. Άλλοι θεοί και θεές τιμούνταν επίσης στην Άπτερα. Γερμανοί ερευνητές έχουν ανακαλύψει έναν ναό αφιερωμένο στον Διόνυσο και έχουν βρεθεί κομμάτια με τα πορτρέτα του Ερμή, του Δία, της Εστίας ή της Ήρας.

Ρωμαϊκή Άπτερα

Ανώνυμη Ρωμαία ευγενής

Κατά την κατάκτηση της Κρήτης από τον Μέτελλο (67 π.Χ. με 63 π.Χ.), η Άπτερα παραδόθηκε χωρίς μάχη όπως έκανε η Κυδωνία. Αυτή η πράξη επέτρεψε στην πόλη να συγκεντρώσει τις εύνοιες των Ρωμαίων που επέβαλαν μόνο χαμηλούς φόρους στην Άπτερα. Η παρακμή της Απτέρας φαίνεται να έχει ξεκινήσει πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση, χωρίς αμφιβολία γιατί η πόλη άρχισε εξαρτάται από τη γειτονική Κυδωνία. Επιπλέον, η χρήση νομισμάτων από την Κυδωνία υποδηλώνει ότι η Άπτερα τέθηκαν υπό τη διοικητική εξουσία της τελευταίας. Σύμφωνα με την ανασκαφή, η πόλη βίωσε νέα περίοδο ακμής τον 1ο και 2ο αιώνα. Οι σημαντικές υποδομές που έχουν δημιουργηθεί αυτή τη περίοδο δείχνουν την ανάπτυξή της : οι επιβλητικές δεξαμενές νερού που την προμήθευαν νερό είναι το σημάδι μιας πόλης με μεγάλο πληθυσμό.

Οι ανασκαφές δείχνουν ότι στη Ρωμαϊκή περίοδο, στην Άπτερα συνέχισαν να λατρεύουν διαφορετικούς θεούς, ακόμη και ανοίγοντας νέες λατρείες. Οι ανασκαφές του Αλεξίου το 1958 ανακάλυψαν έναν μικρό ναό του Α΄ αιώνα αφιερωμένο στη Δήμητρα και την Περσεφόνη. Η λατρεία του Διονύσου φαίνεται ακόμη να υπάρχει, όπως υποδεικνύει ένα άγαλμα της ρωμαϊκής περιόδου που βρέθηκε στην περιοχή. Αγάλματα της Αφροδίτης και του Ερμή έχουν ανακαλυφθεί στην «έπαυλη με περιστύλιο». Τέλος, στη νεκρόπολη, βρέθηκαν στοιχεία για την ύπαρξη λατρείας αφιερωμένης στην Ίσιδα, την αιγυπτιακή θεά. Αυτή η λατρεία μπορεί να έφτασε κατά την Ελληνιστική περίοδο, αλλά σίγουρα αναπτύχθηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο.

Παρακμή και καταστροφή της πόλης

Από το 3ο αιώνα η Άπτερα άρχισε να παρακμάζει και αυτό καθώς πόλεις όπως η Κίσσαμος και η Κυδωνία ευημερούσαν. Αυτή η πτώση επιταχύνθηκε με τον σεισμό το 365 που κατέστρεψε πολλές πόλεις της Κρήτης. Η πόλη εξακολούθησε να κατοικείται, όπως επιβεβαιώνεται από τον Ιεροκλή, και μάλιστα παρείχε επισκόπους κατά τη βυζαντινή περίοδο. Οι αρχαιολόγοι κατάφεραν να βρουν τα θεμέλια μιας χριστιανικής εκκλησίας του 7ου ή του 8ου αιώνα και τάφους κάτω από το δάπεδο του κτιρίου. Ένας δεύτερος σεισμός τον 7ο αιώνα και λεηλασίες από τους Σαρακηνούς πειρατές σηματοδότησαν την εγκατάλειψη της πόλης από τους τελευταίους κατοίκους της.

Στο κέντρο της αρχαίας πόλης ιδρύθηκε μοναστήρι αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο γύρω στο 1182. Ιδιοκτησία της Μονής Πάτμου, παρέμεινε εν λειτουργία μέχρι το 1964. Η τοποθεσία της αρχαίας πόλης χρησιμοποιήθηκε αργότερα για την κατασκευή, από τους Ενετούς, ενός φρουρίου που ονομάζεται Παλαιόκαστρο (ή Παλιόκαστρο), αλλά το οποίο με τη σειρά του καταστράφηκε από πειρατές το 1583. Στη συνέχεια, στα μέσα του 19ου αιώνα, τα ερείπια της Άπτερα χρησιμοποιήθηκαν ως πηγή υλικών για την κατασκευή του φρουρίου του Ιτζεδίν, στο Καλάμι, που χτίστηκε από τους Τούρκους προς τιμήν του γιου του σουλτάνου (1872).

Ανακαλύπτοντας ξανά την πόλη

Μετά την καταστροφή της, η πόλη πέρασε στη λήθη για αρκετούς αιώνες πρωτού αρχίσει να αναφέρεται ξανά. Έτσι, το 1415, ο γεωγράφος Κριστόφορο Μπουντελμόντι φαίνεται να ταυτίζει ως Μινώα την τοποθεσία της Απτέρας. Περιέγραψε ήδη τις δεξαμενές της πόλης και έκανε μετρήσεις . Ο Ντομένικο Νέγκρι έκανε το ίδιο λάθος το 1557. Ο Κορνάρος, που πίστευε ότι η Μινώα ήταν μεταξύ Κυδωνίας και Απτέρας, τοποθέτησε την τελευταία πιο ανατολικά από ό, τι στην πραγματικότητα. Το 1630 ο Μπαζιλικάτα περιέγραψε ένα στρογγυλό θέατρο και ψηφιδωτά, αλλά δεν προσπάθησε να προσδιορίσει το όνομα της πόλης.

Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ

Ο Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ πήγε στην Κρήτη το 1700. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους επισκέφτηκε τα ερείπια του Παλαιόκαστρου. Συμβουλεύτηκε τον Στράβωνα για να ταυτίσει το Παλαιόκαστρο ως τη περιοχή της αρχαίας Απτέρας και λυπήθηκε με το γεγονός ότι ο τοπικός πληθυσμός είχε ξεχάσει αυτή την αρχαία πόλη. Ο Ρόμπερτ Πάσλεϊ ήταν ο πρώτος, το 1834, που εντόπισε την Άπτερα με ακρίβεια. Επιβεβαίωσε τη γνώμη του με την παρουσία νομισμάτων στον χώρο που φέρουν την αναφορά APTE . Ανακάλυψε κοντά στο μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, σε βάθος περίπου ενός μέτρου, έναν τοίχο με διάταγμα της αρχαίας πόλης.

Το 1862 και το 1864, ο Γάλλος Καρλ Βεσέρ έψαξε την πόλη και αποκάλυψε την «επιγραφή στον τοίχο». Αυτό θα μπορούσε να σηματοδοτήσει τη θέση του πρυτανίου. Αυτό το τείχος περιελάμβανε ένα διάταγμα που εκδόθηκε από τη σύγκλητο και προοριζόταν να απονέμει τιμές στον Άτταλο, βασιλιά της Περγάμου, για να τον ευχαριστήσει για την καλοσύνη του προς την Κρητική συνομοσπονδία γενικά και προς την Άπτερα ειδικότερα. Το κείμενο ανέφερε ότι η πόλη θα χτίσει ένα χάλκινο άγαλμα που θα αντιπροσωπεύει τον Άτταλο, είτε όρθιο είτε έφιππο όπως ήθελε, και ότι θα εγγυόταν στον βασιλιά την προσωπική του ασφάλεια, τόσο σε περιόδους ειρήνης όσο και σε περιόδους πολέμου, και αυτό επίσης εντός της πόλης των Απτέρων όπως και στα λιμάνια της. Η ανακάλυψη του Βεσέρ έκανε δυνατή την απόδειξη των υποθέσεων του Πάσλεϊ ότι το Παλαιόκαστρο βρισκόταν στα ερείπια της Άπτερα. Τον Σεπτέμβριο του 1878, ο Μπενάρ Ωσουλιέ πήγε επίσης στην Άπτερα, μελέτησε, αντιέγραψε και δημοσίευσε τις επιγραφές που βρήκε ο Βεσέρ. Σύμφωνα με αυτόν, η επιγραφή στον τοίχο ήταν κοντά στον διμερή ναό που ήταν πιθανώς αφιερωμένος στην Άρτεμη. Το 1899, όταν δύο Ιταλοί ταξιδιώτες, ο Λουίτζι Σαβινιόνι και ο Γκαετάνο ντε Σάνκτις, επισκέφτηκαν την τοποθεσία, η εντοιχισμένη επιγραφή είχε εξαφανιστεί. Όμως, το 1928, τρεις νέες επιγραφές αποκαλύφθηκαν. .

Ερείπια του διμερούς ναού

Μετά τη μάχη της Κρήτης, η τοποθεσία καταλήφθηκε από τον γερμανικό στρατό. Η στρατηγική της θέση εξηγεί μια τέτοια επιλογή. Σήμερα, τα πολυβολεία εξακολουθούν να φαίνονται χτισμένα από πέτρες που βρέθηκαν στο χώρο. Κατά τη διάρκεια της κατοχής, ο χώρος ανασκάφηκε ξανά. Ο διμερής ναός βρέθηκε νοτιοδυτικά του μοναστηριού. Χρονολογείται από τον 5ο ή 4ο αιώνα π.Χ., στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε ως τάφος πριν καλυφθεί από άλλα κτίρια τα μεσαιωνικά χρόνια.

Το 1958, ο αρχαιολόγος Στυλιανός Αλεξίου ανέσκαψε τον χώρο. Ανακάλυψε έναν ναό προς τιμήν της Δήμητρας. Εκεί ανακαλύφθηκαν αρκετά παραδείγματα κέρνων από την ελληνιστική περίοδο. Ο Αλεξίου ανακάλυψε επίσης ομάδα τάφων από τον 4ο αιώνα π.Χ.. που περιείχε ασημένια καρφίτσες και σκεύη, και μέρος μιας συνθήκης μεταξύ Άπτερας και Κυδωνίας.

Πολεοδομία και κύρια μνημεία

Αρχαία μνημεία

Ρωμαϊκές δεξαμενές και λουτρά

Η δεξαμενή Γ

Τα πιο επιβλητικά μνημεία της πόλης είναι οι δεξαμενές πόσιμου νερού. Χρονολογείται από τη ρωμαϊκή περίοδο και δεν αποκλείεται ότι οι παλαιότερες κατασκευάστηκαν κατά την ελληνιστική περίοδο.

Η μεγαλύτερη από τις δεξαμενές, που ονομάζεται γάμμα (Γ) λόγω του σχήματός της, έχει μήκος 55,80 μέτρα και πλάτος 25 μέτρα και χωρητικότητα 3.050 κυβικών μέτρων νερού. Η οροφή, η οποία σήμερα λείπει, ήταν αρχικά θολωτή. Οι τοίχοι είναι ενισχυμένοι στο εσωτερικό με τοίχο από τούβλα και γύψο, ενώ η στεγανοποίηση του συγκροτήματος εξασφαλίζεται από στεγανό σοβά. Λόγω του μήκους του κτιρίου, προστέθηκε ένας τοίχος συγκράτησης για να βοηθήσει τους τοίχους να στηρίξουν την οροφή και να αντέξουν την πίεση του νερού. Σε αυτό το σημείο τοποθετήθηκε μια σκάλα που επιτρέπει την κάθοδο στη δεξαμενή για να διασφαλίσει τη συντήρησή της. Ο σωλήνας αποχέτευσης νερού δεν τοποθετείται στο επίπεδο του εδάφους. Είναι ελαφρώς υψηλότερα, έτσι ώστε οι ακαθαρσίες που υπάρχουν στο νερό να μην φτάνουν στον σωλήνα πόσιμου νερού και να καθιζάνουν στον πυθμένα της δεξαμενής.

Η δεύτερη δεξαμενή έχει τρία διαμερίσματα και τόσους θόλους. Μέρος αυτού του συγκροτήματος είναι κοίλο από το βράχο, ενώ το υπόλοιπο έχει τοιχοποιία παρόμοια με την πρώτη δεξαμενή, καλυμμένη με πολύ σκληρό γύψο που παρέμεινε σε μεγάλο μέρος των τοίχων. Η χωρητικότητά της εκτιμάται σε 2.900 κυβικά μέτρα. Μετά την εγκατάλειψη της πόλης, όταν ο χώρος κατοικήθηκε μόνο από μοναχούς από το μοναστήρι, αυτή η δεξαμενή εκτράπηκε από την κύρια χρήση της και πιθανώς χρησίμευσε ως σιτοβολώνας. Κατά τη διάρκεια αυτού του μετασχηματισμού, η σκάλα που οδηγούσε από την οροφή στο έδαφος και επέτρεψε τη συντήρηση της δεξαμενής καταστράφηκε. Αντ 'αυτού, η πρόσβαση στη δεξαμενή γίνεται στο επίπεδο του εδάφους.

Αυτές οι δεξαμενές τροφοδοτούνταν μέσω ανοιγμάτων στην οροφή καθεμιάς από αυτά. Αλλά το νερό συλλεγόταν επίσης από πολλές άλλες δεξαμενές που βρίσκονταν σε διάφορα μέρη της πόλης, οι οποίες στη συνέχεια τροφοδοτούσαν τις δύο κύριες μέσω ενός συστήματος υδραγωγείων. Οι Πάσλεϊ και Περό περιέγραψαν σωλήνες τερακότας που ήταν θαμμένοι κοντά στην είσοδο των δεξαμενών, καθώς και ένα μικρό υδραγωγείο πλάτους και ύψους 80 εκατοστών. Αυτές οι δύο δεξαμενές χρησιμοποιήθηκαν κυρίως για την τροφοδοσία των συγκροτημάτων λουτρών που βρίσκονται βόρεια αυτών των δύο δεξαμενών. Σε αντίθεση με το έθιμο εκείνη την εποχή, δεν βρέθηκε μωσαϊκό στο λουτρό, που χτίστηκε τα πρώτα χρόνια του 1ου αιώνα.

• 
  Θόλοι δεξαμενών
• 
  Μέσα στις δεξαμενές
• 
  Μέσα στις δεξαμενές
• 
  Τα λουτρά

Έπαυλη με περιστύλιο

Η βίλα

Μια έπαυλη, που ονομάζεται «έπαυλη με περιστύλιο», εν μέρει ανεσκαμμένη, επιτρέπει καλύτερη γνώση της οικιστικής αρχιτεκτονικής στην Άπτερα. Χρονολογείται στη ρωμαϊκή περίοδο (τέλος του 1ου αιώνα π.Χ. - αρχές 1ου μ.Χ.). Από ό, τι έχει ανακαλυφθεί, μπορεί να υποτεθεί ότι τα πρότυπα αρχιτεκτονικής στην Άπτερα είναι συνεπή με αυτά της ελληνιστικής περιόδου από τα νησιά του Αιγαίου και τη Μικρά Ασία. Η «έπαυλη με περιστύλιο» είναι με βάση τα πρότυπα αυτά, και έχει ένα περιστύλιο εσωτερικά, με διάδρομο που καλύπτεται με στέγη από κεραμίδια. Η οροφή στηρίζεται από κολώνες, δωρικού ρυθμού. Αυτή η έπαυλη θα καταστράφηκε από το σεισμό του 364-365. Ένα μικρό άγαλμα της Αφροδίτης, μια μαρμάρινη προτομή του Ερμή, από μια επιτύμβια στήλη, νομίσματα και κεραμικά για καθημερινή χρήση βρέθηκαν στο αίθριο της βίλας. Αυτό το αίθριο βρίσκεται στο κέντρο της έπαυλης, γύρω από το οποίο οργανώνεται το υπόλοιπο κτίριο. Ένα δεύτερο αίθριο, στο νότιο τμήμα του κτιρίου τροφοδοτείται από σωλήνες συλλογής του βρόχινου νερού. Πράγματι, η έλλειψη πηγών στο λόφο της Απτέρας ανάγκασε τους κατοίκους να χτίσουν πηγάδια και στέρνες για ιδιωτικές ανάγκες και πιο σημαντικά έργα για τις γενικές ανάγκες της πόλης. Κοντά στο πηγάδι, μπορεί κανείς να βρει μια πέτρινη λεκάνη και ένα μικρό κάδο και θέση για την φωτιά. Στα υπόλοιπα δωμάτια της έπαυλης, έχουν βρεθεί αγγεία της καθημερινής χρήσης, νομίσματα και μεταλλικά μέρη από πόρτες και παράθυρα.

Θέατρο

Μια κοιλότητα που βρίσκεται νοτιοανατολικά του χώρου στεγάζει το θέατρο της πόλης. Η τρέχουσα κακή κατάσταση του θεάτρου προκλήθηκε τον 19ου αιώνα, όταν χρησιμοποιήθηκε ως λατομείο. Το θέατρο ήταν τότε πηγή υλικών για τα γύρω κτίρια. Τον 19ο αιώνα περιγράφεται το θέατρο σε καλύτερη κατάσταση. Το μέγιστο πλάτος του συγκροτήματος είναι 55 μέτρα και 18 μέτρα για την ορχήστρα. Το ανασκαμμένο τμήμα δείχνει ότι οι θέσεις ήταν κατασκευασμένες από καθίσματα λαξευμένα σε πέτρα.

Οχυρώσεις

Δυτικές οχυρώσεις, σύμφωνα με το ψευδο-ισόδομο σύστημα

Το τείχος που περιβάλλει τα Άπτερα, μήκους 3.480 μέτρων, περιβάλλει ολόκληρη την επίπεδη περιοχή του λόφου στον οποίο χτίστηκε η πόλη. Αυτός ο τοίχος χτίστηκε το δεύτερο μισό του 4ου αιώνα, αλλά υπάρχει μια διαφορά στο φινίρισμα σε διάφορα σημεία του τείχους: άρα δόθηκε μεγαλύτερη προσοχή στα δυτικά και νοτιοδυτικά μέρη, σύμφωνα με το ψευδοϊσόδομο σύστημα, που είναι ένα είδος τοιχοποιίας που υιοθετήθηκε από Έλληνες αρχιτέκτονες, στο οποίο όλες οι πέτρες κόπηκαν και τετραγωνίστηκαν στο ίδιο ύψος, έτσι ώστε, όταν τοποθετηθούν, οι τοίχοι να είναι ίδια. Απλές πέτρες χρησιμοποιήθηκαν μερικές φορές στα νότια και ανατολικά μέρη, όπου η κατασκευή του τείχους δεν ήταν τόσο προσεκτική. Στα ανατολικά και βόρεια τείχη, ο τοίχος αποτελείται από οκτάγωνες πέτρες και μοιάζουν με κυκλώπεια τείχη, το οποίο εξηγεί γιατί πιστεύεται εδώ και καιρό ότι αυτά τα τείχη, με ύψος σχεδόν 4 μέτρα και πάχος 2 περίπου μέτρα, ήταν πολύ παλαιότερα: ο Πάσλεϊ είχε κάνει μια σύνδεση με τα τείχη της Τίρυνθας.

Η προστασία που παρέχεται από αυτά τα τείχη ενισχύθηκε από πύργους οχυρώσεων, ειδικά στο δυτικό τείχος, τον ευκολότερο στην πρόσβαση και, συνεπώς, το πιο δύσκολο να υπερασπιστεί. Ένας από αυτούς έχει ταυτιστεί στο δυτικό τείχος: έχει ορθογώνιο σχέδιο, και έχει καταβληθεί ιδιαίτερη προσοχή στο μέγεθος αυτών των λίθων και στην ποιότητα των αρμών τους, προκειμένου να εξασφαλιστεί η καλύτερη δυνατή αντίσταση. Επίσης στο δυτικό τείχος, έχει εντοπιστεί η κύρια πύλη της πόλης. Μια άλλη πόρτα, που ονομάζεται σιδερόπορτη («σιδερένια πύλη») αναγνωρίστηκε στο βόρειο τμήμα των τειχών και οδηγούσε στο λιμάνι της Κισσάμου. Μια τρίτη πύλη, στα νοτιοανατολικά, οδηγούσε στην κοιλάδα.

Νεκρόπολη

Δυτικό νεκροταφείο

Η Απτέρα είχε δύο νεκροταφεία που βρίσκονταν στα νοτιοανατολικά και δυτικά της πόλης. Το πρώτο δεν έχει ακόμη ανασκαφεί, αν και πολλοί τάφοι λαξευμένοι στο βράχο μπορούν εύκολα να εντοπιστούν και όλοι έχουν λεηλατηθεί στο παρελθόν. Η αρχιτεκτονική τους φαίνεται να δείχνει ότι προέρχονται από τη ρωμαϊκή περίοδο. Αντίθετα, το δυτικό νεκροταφείο έχει ανασκαφεί επαρκώς, εν μέρει χάρη σε σωστικές ανασκαφές, επειδή η θέση του αντιστοιχεί στον σύγχρονο οικισμό Πλακάλωνα, το οποίο που συνεχίζει να αναπτύσσεται. Πολλοί τάφοι σε αυτό το νεκροταφείο έχουν συλληθεί επίσης.

Ήδη, ο Πάσλεϊ μπορούσε να εντοπίσει τους τάφους εύκολα. Περιγράφει δύο: ο πρώτος κατασκευάστηκε για να φιλοξενήσει τρεις νεκρούς, ο δεύτερος τέσσερις νεκρούς. Οι παλαιότεροι τάφοι, που πιστοποιούν την ημερομηνία ίδρυσης της πόλης, χρονολογούνται από τη Γεωμετρική περίοδο (8ος αιώνας π.Χ.). Ο νεκρός γενικά τοποθετούνταν σε μια μεγάλη πίθο και στη συνέχεια σε έναν τάφο που λαξευμένο στον βράχο. Δίπλα στην πίθο τοποθετούνταν προσφορές, συχνά αρκετά απλά κεραμικά. Στις επόμενες περιόδους (7ος - 1ος αιώνας π.Χ.), ο πιο κοινός τύπος τάφου είναι ο ορθογώνιος τάφος, σκαλισμένος σε μαλακό βράχο και καλυμμένος με πέτρα. Υπάρχουν επίσης κτιστοί τάφοι από χοντρές πέτρες για τοίχους και κάλυμμα (τάφοι κίστες). Ένα τρίτο και απλούστερο είδος μπορεί να παρατηρηθεί. Αυτά είναι πλακίδια συναρμολογημένα γύρω από το σώμα του νεκρού και τα οποία επιτρέπουν την κάλυψη του νεκρού. Αυτό το σύστημα χρησιμοποιείται από τις πιο μεσαίεςς οικογένειες.

Στήλη του Ηρώου

Στα ρωμαϊκά χρόνια, ο πιο συνηθισμένος τύπος τάφου ήταν αυτός ενός ταφικού θαλάμου σκαλισμένου στο βράχο και στον οποίο η πρόσβαση γίνεται με σκάλα. Η είσοδος κλείνει με πέτρινο σφράγισμα. Εκεί βρέθηκαν κεραμικά και λυχνάρια, καθώς και πήλινα ειδώλια, κοσμήματα και νομίσματα. Αυτοί οι τάφοι περιέχουν επιγραφές, συμπεριλαμβανομένων των ονομάτων των θαμμένων. Η παρουσία τάφων μέσα στα τείχη της πόλης υποδηλώνει ότι ολόκληρη η περιοχή που περιβάλλεται από τα τείχη δεν κατοικούταν εξ ολοκλήρου.

Μέσα στη δυτική νεκρόπολη, διακρίνονται τα ερείπια ενός Ηρώου από τη Ρωμαϊκή περίοδο (1ος και 2ος αιώνας μ.Χ.). Ανάμεσα σε δύο σειρών τάφων ανακαλύφθηκαν έξι βάσεις στήλεων που αποτελούσαν μνημείο. Αυτές οι στήλες, πάνω στις οποίες βρίσκονταν σίγουρα αγάλματα, ανεγέρθηκαν προς τιμήν των πολιτών της Άπτερας, για υπηρεσίες που παρέχονται στην πόλη. Πέντε από τις υπόλοιπες βάσεις φέρουν επιγραφές. Η καταστροφή αυτού του ηρώου προκλήθηκε σίγουρα από την κοντινή δημιουργία χριστιανικών τάφων από τον 6ο και τον 7ο αιώνα.

Μεταγενέστερα μνημεία

Δύο κτίρια, χτισμένα στην περιοχή της Απτέρας, είναι ορατά σήμερα. Χτισμένα μετά την εγκατάλειψη του χώρου, δε σχετίζονται με την αρχαία Άπτερα, αλλά χτίστηκαν απλώς στην έκταση που περιβάλλεται από τα τείχη της αρχαίας πόλης.

Μονή Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου

Ιδρυμένο γύρω στο 1182 και αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, αυτό το μοναστήρι βρίσκεται στο κέντρο της αρχαίας πόλης. Ιδιοκτησία της μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου της Πάτμου , διατηρούσε το καθεστώς μετοχίου έως το 1964, όταν έπαψε να λειτουργεί. Ο Ζωρζ Περρό χρησιμοποιεί ακόμη και τον όρο χωράφια για να περιγράψει το μοναστήρι . Ο Ρίτσαρντ Πόκοκ ανέφερε ότι, κατά τη διάρκεια του περάσματός του, μπόρεσε να δει ένα ερειπωμένο μοναστήρι στη μέση της αρχαίας πόλης, το οποίο επομένως θα μπορούσε να είναι αυτό. Ωστόσο, ο Πάσλεϊ επισκέφτηκε το μοναστήρι τον επόμενο αιώνα. Έγραψε, κατά την επίσκεψή του το 1833, ότι οι μοναχοί κατέχουν τους ελαιώνες που περιβάλλουν το κτίριο, αλλά ότι είχαν εγκαταλειφθεί από την αρχή των συγκρούσεων που συνδέονταν με την Ελληνική Επανάσταση το 1822. Σύμφωνα με τον Σπρατ, οι μοναχοί βοηθούνται στο έργο τους από τοπικούς αγρότες. Αναφέρει επίσης τις δυσκολίες των κληρικών να αντιμετωπίσουν τις κλοπές βοοειδών και σιτηρών που διαπράχθηκαν από τους κατοίκους του Αποκόρωνα ή των Σφακίων.

Οι μοναχοί έδειξαν στον Πάσλεϊ νομίσματα που βρέθηκαν στη γη γύρω από το μοναστήρι, τα οποία του επέτρεψαν να κάνει τη σύνδεση μεταξύ των ερειπίων και της πόλης Άπτερα. Οι περιηγητές ανέφεραν την παρουσία μωσαϊκών στο χώρο του σημερινού παρεκκλησιού του μοναστηριού. Θα ήταν η απόδειξη της ύπαρξης μιας παλαιότερης χριστιανικής βασιλικής. Το μοναστήρι, που πλέον έχει εγκαταλειφθεί, στεγάζει τις ομάδες αρχαιολόγων που εργάζονται στον χώρο. Ένα από τα δωμάτια φιλοξενεί επίσης έκθεση για την ιστορία, την αρχιτεκτονική και τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στον χώρο.

• 
  Μοναστήρι. Εξωτερική άποψη
• 
  Μοναστήρι
• 
  Παρεκκλήσι

Τουρκικό φρούριο

Στο βορειοανατολικό άκρο του χώρου που περικλείεται από τα τείχη, βρίσκεται ένα φρούριο, που χτίστηκε για πρώτη φορά από τους Ενετούς τον 16ο αιώνα, πριν καταστραφεί από τους πειρατές το 1583. Τα ερείπια είναι ακόμη ορατά κατά τη διέλευση του Σπρατ τη δεκαετία του 1850, ο οποίος, αν και αναγνωρίζει τα ερείπια ενός αρχαίου φρουρίου, πιστεύει ότι χρονολογούνταν από τους ρωμαϊκούς ή μεσαιωνικούς χρόνους. Το φρούριο αναστηλώθηκε από τους Οθωμανούς το 1866 - 1867, κατά τη διάρκεια της Κρητικής εξέγερσης του 1866-1869 και απέκτησε το όνομα Κούλες (από τουρκικά, Πύργος/Φρούριο, όνομα πολλών κρητικών φρουρίων). Η κατασκευή του έγινε εν μέρει χάρη στα υλικά που ανακτήθηκαν από τα ερείπια της αρχαίας πόλης. Κατά την επίσκεψή του στην Κρήτη τον 18ο αιώνα, ο Ρίτσαρντ Πόκοκ περιγράφει τα ερείπια ενός ημικυκλικού πύργου που πιθανώς ήλεγχε το πέρασμα..Το κτίριο έχει ορθογώνιο σχήμα : 35 μέτρα μήκος και 25 μέτρα πλάτος και πλαισιώνεται από δύο πύργους στη νότια πρόσοψη. Η βόρεια πρόσοψη σχηματίζει τόξο κύκλου. Το φρούριο δεσπόζει το σύνολο του κόλπου της Σούδας και την κοιλάδα του Αποκόρωνα προς Καλύβες και Βάμο. Κυριαρχεί επίσης στο φρούριο Ιτζεδίν, που χτίστηκε από τους Οθωμανούς το 1872, ακριβώς κάτω από το πρώτο φρούριο. Το φρούριο αποτελεί πλέον μέρος ενός προγράμματος ανοικοδόμησης με επικεφαλής το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού.

• 
  Φρούριο
• 
  Ο κόλπος της Σούδας και το φρούριο Ιτζεδίν από τον Κούλε Απτέρας
• 
  Εσωτερικό του φρουρίου

Βιβλιογραφία

Πηγές

• Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις [διαδικτυακή ανάγνωση]
• Πολύβιος
• Στράβων, Γεωγραφικά [λεπτομέρεια των εκδόσεων] [διαδικτυακή ανάγνωση]
• Πτολεμαίος, Γεωγραφία
• Ιεροκλή, Συνέκδημος

Πρόσφατα βιβλία

• Δετοράκης, Θεοχάρης (1994). Ιστορία της Κρήτης. Ηράκλειο: Μύστης. ISBN 978-960-22-0712-3. .
• Willetts, Ronald F. (2004). The Civilization of Ancient Crete (στα Αγγλικά). Λονδίνο: Phoenix Press. σελίδες 279. ISBN 978-1-84212-746-9. .

Άρθρα

• (Αγγλικά) G. F. H, « A Signed Stater of Aptera », The British Museum Quarterly, vol. 5, n° 2, Σεπτέμβριος 1930.
• (Αγγλικά) Marcus N. Tod, « Greek Inscriptions », Greece & Rome, vol. 1, n° 3, Μάιος 1932.
• (Αγγλικά) A. G. Russell, « The Greek as a Mercenary Soldier », Greece & Rome, vol. 11, n°33, Μάιος 1942.
• (Αγγλικά) M. S. F. Hood, « Archaeology in Greece, 1958 », Archaeological Reports, n° 5, 1958.
• (Αγγλικά) R. F. Willetts, « Cretan Eileithyia », The Classical Quarterly, New Series, vol. 8, n° 3/4, Νοέμβριος 1958.
• (Γερμανικά) J. Deininger, « Aristainos von Megalopolis und Aristainos von Dyme », Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, vol. 15, n°3, Αύγουστος 1966.
• (Αγγλικά) John Bennet, « The Structure of the Linear B Administration at Knossos », American Journal of Archaeology, vol. 89, n° 2; Απρίλιος 1985.
• (Αγγλικά) James Whitley, « Archaeology in Greece 2002-2003 », Archaeological Reports, n° 49 (2002 - 2003), p. 85

Καταγραφές περιηγητών

• Pashley, Robert (1837). Travels in Crete (στα Αγγλικά). Λονδίνο: John Murray.  Pashley, Robert (1837). Travels in Crete (στα Αγγλικά). Londres: John Murray.  Pashley, Robert (1837). Travels in Crete (στα Αγγλικά). Λονδίνο: John Murray. 
• Perrot, Georges (1867). L'île de Crète (στα Γαλλικά). Paris: Hachette.  Perrot, Georges (1867). L'île de Crète (στα Γαλλικά). Παρίσι: Hachette.  Perrot, Georges (1867). L'île de Crète (στα Γαλλικά). Paris: Hachette. 
• (Γαλλικά) Joseph Pitton de Tournefort, Relation d'un voyage du Levant: fait par ordre du Roy, 1718
• Richard Pococke, Voyages en Orient, dans l'Égypte, l'Arabie, la Palestine, la Syrie, la Grèce, t.4, JP Costard, 1772
• (Αγγλικά) Τόμας Άμπελ Μπρίματζ Σπρατ, Ταξίδια και έρευνες στην Κρήτη, J. van Voorst, 1865
• (Γαλλικά) Carle Wescher, Rapport sur les fouilles d'Aptére (Έκθεση για τις ανασκαφές της Απτέρας), στο Comptes rendus des séances - Académie des inscriptions & belles-lettres, 1864

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Καταχώρηση στο Υπουργείο Πολιτισμού Αρχειοθετήθηκε 2020-07-30 στο Wayback Machine.