Μετάβαση στο περιεχόμενο

Θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ο Ιερός Ναός Ευαγγελιστρίας της Τήνου αποτελεί σημαντικό θρησκευτικό προορισμό.

Ο Θρησκευτικός Τουρισμός στην Ελλάδα αποτελεί μία εξαιρετικά αρχαία και πλούσια μορφή τουρισμού, η οποία έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία και τον πολιτισμό της χώρας. Η παρουσία πολυάριθμων θρησκευτικών μνημείων σε όλη την επικράτεια δημιουργεί ένα μοναδικό περιβάλλον που προσελκύει πιστούς και επισκέπτες από όλο τον κόσμο.

Ο γενικός όρος του τουρισμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (ΠΟΤ) ορίζει τον τουρισμό «ως εκείνη την δραστηριότητα των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε περιοχές διαφορετικές από το μέρος που διέμεναν, όχι περισσότερο από ένα χρόνο, για διασκέδαση, δουλειές ή για άλλους σκοπούς».[1]

Η έννοια του θρησκευτικού τουρισμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ως θρησκευτικός τουρισμός ονομάζεται όταν ένα άτομο ταξιδεύει σε έναν τόπο προσκυνήματος βασισμένο κυρίως στη θρησκευτική του πίστη. Οι συγκεκριμένοι ταξιδιώτες πραγματοποιούν προσκύνημα στον τόπο λατρείας. Ωστόσο, οι πιστοί της Ισλαμικής θρησκείας και του Ιουδαϊσμού μπορεί να πραγματοποιούν προσκυνήματα σε συγκεκριμένους τόπους λατρείας λόγω θρησκευτικών υποχρεώσεων που επιβάλλονται από τη θρησκεία τους.[2]

Σύμφωνα με τους Bona Kim, Seongseop Sam Kim και Brian King, ο θρησκευτικός και πνευματικός τουρισμός αφορά τα ταξίδια που πραγματοποιούνται με σκοπό τη θρησκευτική ή πνευματική εμπειρία συμπεριλαμβανομένων των προσκυνημάτων και των επισκέψεων σε ιερούς χώρους. Αποτελεί μία από τις αρχαιότερες μορφές τουρισμού και αποτελεί μέρος του πολιτιστικού τουρισμού που περιλαμβάνει τέσσερις εξειδικευμένες θέσεις: 1) προσκυνήματα, 2) επίσκεψη σε ιερούς χώρους, 3) τουρισμό εκκλησιών, τζαμιών και ναών και 4) ταξίδια με σκοπό τη λατρεία. Πολλοί ταξιδιωτικοί πράκτορες συνδυάζουν αυτές τις δραστηριότητες για να προσφέρουν ολοκληρωμένες εμπειρίες στους ταξιδιώτες. Οι ταξιδιώτες που επισκέπτονται θρησκευτικούς χώρους μπορούν να χωριστούν σε δύο κύριες ομάδες-στόχους: α) τους πιστούς και β) τους μη πιστούς. Και οι δύο είναι σημαντικές ομάδες για το θρησκευτικό τουρισμό αλλά απαιτούν διαφορετικές προσεγγίσεις.[3]

Επιπλέον, βάσει της γνώμης της Μοίρα, ο θρησκευτικός τουρισμός αποτελεί το σύνολο των δραστηριοτήτων, που σχετίζονται με τις επισκέψεις τουριστών σε μνημεία και χώρους θρησκευτικής σημασίας αναζητώντας κυρίως την επαφή με το θείο και την επικοινωνία με τους κατοίκους των τοπικών κοινωνιών για τον εμπλουτισμό της θρησκευτικής τους εμπειρίας.[4]

Ιστορική αναδρομή

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τα ταξίδια για θρησκευτικούς σκοπούς έχουν καταγραφεί από την προϊστορική εποχή. Μεγαλιθικοί σχηματισμοί, όπως τα μενίρ, και σπηλαιογραφίες λειτουργούσαν παρόμοια με τις καθεδρικές εκκλησίες στην αρχαιότητα. Οι Κέλτες απ' όλη την Ευρώπη συγκεντρώνονταν σε ιερά μέρη όπως δάση, σπήλαια, τάφοι, πηγές και καταρράκτες για τελετές, προσφορές και θυσίες.

  • Οι Γερμανικές φυλές συναθροίζονταν στο Ιρμινσούλ (Irminsul) και στο ιερό της Ουψάλα (Upsala). Ο Ηρόδοτος περιέγραψε στις "Ιστορίες" του τις μετακινήσεις των Αιγυπτίων προς το ναό της Μέμφιδος. Στην Αρχαία Αίγυπτο, υπήρχαν πολλά ιερά όπως στην Άβυδο, την Ηλιόπολη, το Λούξορ, τις Θήβες και αλλού, όπου οι πιστοί διέσχιζαν μεγάλες αποστάσεις για τελετουργίες. Οι Ασσύριοι λάτρευαν στην Αλέππο και την Ιεράπολη (Συρία), ενώ οι Βαβυλώνιοι συναθροίζονταν στη Νιπούρ περίπου 160 χλμ. νοτιοανατολικά της Βαγδάτης. Οι μετακινήσεις αυτές είναι γνωστές ως ιεραποδημίες, όπου οι πιστοί πραγματοποιούσαν μακρινά ταξίδια για θρησκευτικούς σκοπούς, προσευχόμενοι για ειρήνη ή για άλλα θρησκευτικά αιτήματα.
  • Η αρχαία Ελλάδα ήταν πράγματι γεμάτη με μέρη προσκυνήματος που προσέλκυαν μεμονωμένους προσκυνητές και ομάδες πιστών. Τα ιερά των μαντείων στη Δωδώνη και στους Δελφούς, καθώς και οι ναοί του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, στην Κω και στην Πέργαμο, αποτελούσαν σημαντικά κέντρα προσκυνήματος. Επιπλέον, οι μεγάλες θρησκευτικές-αθλητικές εκδηλώσεις σε τόπους όπως η Ολυμπία, ο Ισθμός και η Νεμέα, προσέλκυαν ομάδες προσκυνητών από όλη την Ελλάδα. Η έννοια του ιερού στην αρχαία Ελλάδα αντικατοπτρίζει την πεποίθηση σε μια περιοχή επικοινωνίας μεταξύ ανθρώπου και θεϊκού. Οι αρχαίοι Έλληνες επισκέπτονταν αυτά τα ιερά μέρη για να ζητήσουν χρησμό, θεραπεία ή άλλες μορφές επικοινωνίας με τους θεούς. Η πολλαπλότητα αυτών των μερών προσκυνήματος αποτελούσε ένα σημαντικό μέρος της κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής της αρχαίας Ελλάδας και αποτελεί σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της αρχαίας περιόδου.[5]
  • Η πρακτική των χριστιανικών προσκυνημάτων έχει βαθιές ρίζες στην ιστορία της θρησκείας. Από την αρχική περίοδο του χριστιανισμού μέχρι τη μεταγενέστερη εποχή, οι Χριστιανοί έχουν ταξιδέψει σε ιερά μέρη ως έκφραση πίστης, ευλάβειας και ευλογίας. Αναφορές στοιχείων παλαιότερων από την Βίβλο αναδεικνύουν τη σημασία των πνευματικών ταξιδιών στην ανάπτυξη της θρησκευτικής πίστης και της πνευματικής αναζήτησης. Υπάρχει αναφορά στην Παλαιά Διαθήκη για παράδειγμα στην ιστορία του Ελκανά, ο οποίος ταξιδεύει ετησίως στη Σηλώ για να προσκυνήσει και να κάνει θυσίες [6]. Από την Ιερουσαλήμ όπου ξεκίνησαν τα πρώτα προσκυνήματα, οι πιστοί μετέβησαν σε άλλους θρησκευτικούς προορισμούς όπως η Ρώμη και άλλα ιερά μέρη που σχετίζονταν με αγίους, μάρτυρες και άλλα θρησκευτικά πρόσωπα. Η πρακτική αυτή εντάθηκε κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών, όπου οι πιστοί ταξίδευαν σε ιερά μέρη στη Μέση Ανατολή. Ακόμα και στο Μεσαίωνα, αν και μειωμένη σε αριθμό, η πρακτική των προσκυνημάτων συνέχισε να υπάρχει, με ορισμένα μέρη όπως ο Άγιος Ιάκωβος της Κομποστέλα και το Canterbury να γίνονται προορισμοί προσκυνημάτων. Η πρακτική των χριστιανικών προσκυνημάτων συνεχίζεται και σήμερα, αποτελώντας σημαντικό κομμάτι της θρησκευτικής εμπειρίας για πολλούς πιστούς [7].
  • Η ιστορία των χριστιανικών προσκυνημάτων μετά την τουρκική κατάληψη της Ιερουσαλήμ αναδεικνύει τη σημασία αυτών των ταξιδιών ως έκφρασης της θρησκευτικής πίστης και ευλαβείας. Η ανακοίνωση του Πάπα για την καθαγίαση της Ιερής Πόλης είναι αξιοσημείωτη, καθώς αυτή δημιούργησε ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα στον κόσμο. Οι αντιξοότητες που αντιμετώπιζαν οι προσκυνητές σε αυτά τα ταξίδια τους μαρτυρούν την αφοσίωσή τους στην πίστη τους, καθώς αντιμετώπιζαν δυσκολίες και περιπέτειες. Αυτές οι δυσκολίες ενίσχυαν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις και τους έκαναν πιο αφοσιωμένους στις αρχές της πίστης και της ευλάβειας. Η θρησκευτική περιήγηση στα ιερά μέρη παρέμεινε σημαντική στη θρησκεία μέσα από τους αιώνες, και η πρακτική αυτή συνεχίζεται και σήμερα ως ένας τρόπος έκφρασης της θρησκευτικής πίστης και αφοσίωσης [8].
  • Στη σύγχρονη εποχή λοιπόν, ο θρησκευτικός τουρισμός έχει εξελιχθεί σε μια εξειδικευμένη αγορά, με τους ανθρώπους να ταξιδεύουν εντός και εκτός της χώρας τους για να επισκεφθούν συγκεκριμένους θρησκευτικούς προορισμούς λόγω των πεποιθήσεών τους. Αυτή η αλλαγή έχει επιτρέψει σε περισσότερους ανθρώπους να απολαμβάνουν αυτήν τη μορφή ταξιδιού και να εξερευνούν τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις μέσω της επίσκεψης σε ιερούς τόπους.[9]

Οι κατηγορίες του θρησκευτικού τουρισμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Με βάση τη διάρκεια διαμονής, ο θρησκευτικός τουρισμός διακρίνεται: σε βραχυπρόθεσμο χωρίς διανυκτέρευση ή σε μακροπρόθεσμο με διανυκτέρευση τουλάχιστον μιας ημέρας. Πιο συγκεκριμένα:

  • Βραχυπρόθεσμος θρησκευτικός τουρισμός: δεν εμπεριέχει διανυκτέρευση και αφορά ένα χωρικά περιορισμένο ταξίδι με σύντομες αποστάσεις, του οποίου ο στόχος είναι η μετάβαση σε ένα θρησκευτικό κέντρο για τη συμμετοχή σε κάποιο θρησκευτικό εορτασμό ή εκδήλωση με τοπικό ή περιφερειακό χαρακτήρα.
  • Μακροπρόθεσμος θρησκευτικός τουρισμός: εμπεριέχει διανυκτέρευση τουλάχιστον μιας ημέρας και περιλαμβάνει επισκέψεις σε θρησκευτικά κέντρα, παραμονή στην περιοχή προορισμού για πάνω από μία ημέρα και συνδυασμό επισκέψεων σε άλλα μνημεία ή μουσεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος.[10]

Η προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού.

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο διαμορφωτικός και λειτουργικός πυλώνας της τουριστικής πολιτικής της Ελλάδας αντιπροσωπεύεται από τον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού (ΕΟΤ). Η πρωταρχική αποστολή του ΕΟΤ εστιάζεται στη διεθνή προβολή της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, επικεντρώνεται τόσο στην ενδοχώρα όσο και στο διεθνές πεδίο, αναπτύσσοντας Περιφερειακές Αρχές Τουρισμού στις 13 διοικητικές περιοχές της χώρας και συνεργαζόμενο με τα Υπουργεία Εξωτερικών σε σημαντικούς διεθνείς προορισμούς.

Οι Περιφερειακές Αρχές Τουρισμού στοχεύουν στον συντονισμό των τουριστικών δραστηριοτήτων σε περιφερειακό επίπεδο, ενώ τα Γραφεία Εξωτερικών στις μεγάλες πόλεις του εξωτερικού προωθούν την Ελλάδα στο διεθνές πεδίο. Ένα τέτοιο παράρτημα στο εξωτερικό αποτελεί το γραφείο του ΕΟΤ (στο Μιλάνο), το οποίο επιδιώκει την προβολή της Ελλάδας ως τουριστικού προορισμού, αναπτύσσοντας προωθητικές δράσεις. Σ' αυτήν την προσπάθεια, η προώθηση του θρησκευτικού τουρισμού αποτελεί ουσιώδη στοιχείο, καθώς αυτός ο τομέας εντάσσεται στις εναλλακτικές μορφές του ελληνικού τουρισμού και αποτελεί σημαντική πτυχή της τουριστικής προσφοράς της χώρας.[11]

Ο θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η πλούσια παρουσία θρησκευτικών μνημείων σε όλη την επικράτεια δημιουργεί τις προϋποθέσεις για την πραγματοποίηση τουριστικών ταξιδιών ακόμη και σε περιοχές που δεν έχουν έντονη οικονομική και τουριστική ανάπτυξη.

Ο θρησκευτικός τουρισμός μπορεί να αποτελέσει έναν σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη τουριστικών ροών σε αυτές τις περιοχές, προσελκύοντας επισκέπτες που ενδιαφέρονται για την πνευματική και θρησκευτική κληρονομιά της χώρας.

Οι νομοί που περιλαμβάνουν 30 και πάνω θρησκευτικά μνημεία είναι οι εξής: Νομός Αττικής, Νομός Κορινθίας, Νομός Αρκαδίας, Νομός Δωδεκανήσου, Νομός Κυκλάδων και Νομός Χαλκιδικής (Άγιο Όρος).[12]

Η επίδραση του θρησκευτικού τουρισμού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο θρησκευτικός τουρισμός, όπως γενικότερα κάθε μορφή τουρισμού, παρουσιάζει θετικό αντίκτυπο στην ανάπτυξη των ευρύτερων περιοχών, που φιλοξενούν το θρησκευτικό χώρο και λειτουργούν ως τουριστικοί προορισμοί.[13]

Το είδος και τα χαρακτηριστικά της τουριστικής δραστηριότητας, επηρεάζουν μια σειρά από οικονομικές δραστηριότητες της περιοχής επίσκεψης και προκαλούν μεταβολές στο παραγόμενο προϊόν, την απασχόληση και την οικονομική ανάπτυξη.[14]

Γενικά, ο τουρισμός προσφέρει δυνατότητες για επιχειρηματικές και εμπορικές δραστηριότητες, ενώ παράλληλα, προσελκύει νέες επενδύσεις.[15]

Ο Γενικός Γραμματέας του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, υποδεικνύει πως ο θρησκευτικός τουρισμός, μπορεί να είναι ένα από τα πιο αποτελεσματικά εργαλεία για την προώθηση της ισόρροπης και χωρίς αποκλεισμούς αειφόρο ανάπτυξη.

Σύμφωνα με αυτόν, κάποια από τα βασικά οφέλη του θρησκευτικού τουρισμού, είναι τα εξής [15] :

  1. Ο θρησκευτικός τουρισμός αυξάνει την ευαισθητοποίηση για την κοινή κληρονομιά της ανθρωπότητας και παρέχει πόρους για τη διατήρησή της .
  2. Μπορεί να συμβάλει στην τοπική ανάπτυξη.
  3. Χτίζει «πολιτιστική κατανόηση».

Ο όρος του προσκυνήματος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το θρησκευτικό συναίσθημα έχει αποτελέσει σημαντικό κίνητρο μετακίνησης των ανθρώπων από την αρχαιότητα έως και τις σύγχρονες περιόδους της ιστορίας τους, με σκοπό την επικοινωνία με το Θείο σε ιερούς τόπους. Σχεδόν, όλες οι μεγάλες θρησκείες ενθαρρύνουν τους πιστούς να επισκεφθούν ιερούς τόπους για να βρουν ανακούφιση από διάφορες δυσκολίες, είτε αυτές είναι πνευματικής είτε υλικής φύσης. Η επίσκεψη σε έναν ιερό τόπο φέρει μαζί της, την έννοια της κάθαρσης, της εξομολόγησης αμαρτιών, της εκπλήρωσης όρκων, της αναζήτησης θεραπείας ή της ικανοποίησης ενός αιτήματος. Αυτή η πράξη ονομάζεται προσκύνημα και αντιπροσωπεύει μια βαθιά πνευματική και θρησκευτική εμπειρία για πολλούς ανθρώπους ανά τους αιώνες.[16]

Το προσκύνημα αντιπροσωπεύει μια μετάβαση του πιστού σε έναν χώρο που θεωρείται ιερός. Σύμφωνα με την παράδοση, το προσκύνημα περιγράφεται ως ένα ταξίδι με θρησκευτικό κίνητρο προς ένα ιερό μέρος, λόγω της ειδικής παρουσίας του Θεού ή μιας θεότητας σ’ αυτό τον τόπο. Σε αυτό το ιερό μέρος, οι πιστοί ασκούν πράξεις αφοσίωσης και ευσέβειας. Το προσκύνημα αποτελεί ένα ταξίδι με διττό προορισμό. Από τη μια πλευρά, υπάρχει ο εξωτερικός, "πραγματικός" προορισμός προς το ιερό μέρος, όπου οι πιστοί συγκεντρώνονται για προσκύνηση και αφοσίωση. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει και ο εσωτερικός, συμβολικός προορισμός προς την πνευματική ανύψωση και εμβάθυνση της πίστης. Μέσα από αυτό το διπλό ταξίδι, ο προσκυνητής επιδιώκει τη συνάντηση με το Θείο, ενισχύοντας την πνευματική του σχέση και αναζητώντας την εμβάθυνση της πίστης του.[17]

Σύμφωνα με τον Cohen, το προσκύνημα αποτελεί έναν τύπο ταξιδιού που πηγάζει από θρησκευτικά κίνητρα. Αυτό το ταξίδι εκδηλώνεται εξωτερικά μέσω της επίσκεψης σε έναν συγκεκριμένο τόπο και εσωτερικά μέσω της πνευματικής αναζήτησης του ατόμου και υφίσταται από τότε που υπάρχουν οι θρησκείες. Παραδείγματα τέτοιων ταξιδιών υπάρχουν από την αρχαιότητα, όπου το προσκύνημα συνήθως αποτελούσε ένα μεγάλο και μερικές φορές επικίνδυνο ταξίδι, το οποίο συχνά πραγματοποιούνταν από ομάδες πιστών.[18]

Θρησκευτικός Προσκυνητής-Θρησκευτικός Τουρίστας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στο θρησκευτικό προσκυνητή και τουρίστα, καθώς ο θρησκευτικός προσκυνηματικός τουρισμός αφορά ένα ιερό ταξίδι ενώ ο τουρισμός μπορεί να θεωρηθεί ως δραστηριότητα ελεύθερου χρόνου.[19]

  • Το προσκύνημα αντιπροσωπεύει έναν σημαντικό τρόπο επικοινωνίας του ανθρώπου με το Θείο, αποτελώντας ένα ταξίδι προς το άγνωστο. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, το προσκύνημα συνεχίζει να είναι μια πράξη που θέτει τον άνθρωπο σε επαφή με το Θείο. Κατά το προσκύνημα, ο άνθρωπος αφήνει τον εαυτό του στα "χέρια" Του, αναζητώντας την επαφή με το Θείο μακριά από τις συνήθειες της καθημερινής ζωής. Μέσω αυτής της έκφρασης πίστης, ο προσκυνητής επιδιώκει τη συνάντηση με το Θείο, επιδιώκοντας τη σωτηρία της ψυχής του μέσω ενός "φυσικού ταξιδιού". Σε αυτό το πνεύμα, η αγάπη για το Θείο και η απομάκρυνση από τις υλικές ανάγκες αποτελούν κυρίαρχα στοιχεία. Μέσω του προσκυνήματος, ο προσκυνητής εκφράζει την πίστη, την αφοσίωσή του και την επιθυμία του να ενταχθεί σε ένα υψηλότερο επίπεδο πνευματικότητας και συνειδητότητας.[20]
  • Ο θρησκευτικός τουρίστας μπορεί να επισκέπτεται έναν ιερό χώρο για ποικίλους λόγους. Μερικοί από αυτούς είναι: να εκφράσει την αγάπη του προς το Θεό, να έλθει σε επαφή με το ιερό, να εκφράσει ευγνωμοσύνη, να ζητήσει θαύματα ή αφέσεις αμαρτιών.[21] Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν θρησκευτικοί τουρίστες που ταξιδεύουν για να ζήσουν νέες εμπειρίες, να μάθουν την ιστορία των τόπων και των ιερών χώρων, να ανακαλύψουν κάτι ελκυστικό, να προσθέσουν ενδιαφέρον στις διακοπές τους, να αλλάξουν τη ρουτίνα της ζωής τους, ή απλά να εκπληρώσουν την περιέργειά τους και να ακολουθήσουν σύγχρονες τάσεις τουρισμού.[22]

Σύμφωνα με τον Σμιθ υπάρχουν 5 κατηγορίες στις οποίες διαχωρίζονται οι θρησκευτικοί τουρίστες [23]:

  1. Αφορά τον τουρίστα που υποκινείται αποκλειστικά από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του (προσκυνητές).
  2. Αφορά τον τουρίστα όπου υποκινείται εν μέρει από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του.
  3. Αφορά τον υποκινούμενο τουρίστα τόσο από θρησκευτικές πεποιθήσεις όσο και από πολιτιστικό ενδιαφέρον.
  4. Αφορά τον τουρίστα που υποκινείται από την επιθυμία να γνωρίσει τη θρησκευτική παράδοση.
  5. Αφορά τον τουρίστα που υποκινείται από την επιθυμία να έρθει σε επαφή και να γνωρίσει την πολιτιστική παράδοση.

Παγκόσμια πολιτιστική και φυσική κληρονομιά της Ελλάδος:

Σημαντικοί θρησκευτικοί προορισμοί της Ελλάδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οπτικοακουστικό υλικό για το Θρησκευτικό Τουρισμό της Ελλάδος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • https://www.youtube.com/watch?v=RrR_kec7_O8 Ο Θρησκευτικός Τουρισμός στην Ελλάδα.- Σημαντικοί Θρησκευτικοί Προορισμοί της. Ημερομηνία δημοσίευσης του οπτικοακουστικού υλικού: 08/10/2024. Δημιουργός: Χριστίνα Κ.

Προτεινόμενες ηλεκτρονικές πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. https://web.archive.org/web/20170712123616/http://cf.cdn.unwto.org/sites/all/files/Glossary+of+terms.pdf Σελίδα: 1.
  2. Ali, S., Maharani, L., & Untari, T. D. (2019). Development of religious tourism in Bandar Lanpung, Indonesia. https://www.ajhtl.com/uploads/7/1/6/3/7163688/article_51_vol_8_5__2019_indonesia.pdf Pages : 1&2.
  3. Kim, B., Kim, S., & King, B. (2020). Religious tourism studies: evolution, progress, and future prospects. Tourism Recreation Research. https://www.researchgate.net/publication/335943540_Religious_tourism_studies_evolution_progress_and_future_prospects Pages:2-4.
  4. Ξυγκογιάννη Μαρία. Διπλωματική εργασία με θέμα : "Θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα: Μία χωρική ανάλυση". (2006). Επιβλέπων καθηγητής Πολύζος Σεραφείμ. https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/13818/P0013818.pdf?sequence=1&isAllowed=y Σελίδα 50.
  5. Μοίρα Πολυξένη, (2018). Θρησκευτικός Τουρισμός. Εκδόσεις: ΦΑΙΔΙΜΟΣ. https://fedimos.gr/wp-content/pdf/033-001_kefalaio.pdf Σελίδες του βιβλίου: 30-31.
  6. https://www.saint.. Κεφάλαιο Α' Σαμουήλ ή Βασιλείων Α.
  7. Μοίρα Πολυξένη, (2018). Θρησκευτικός Τουρισμός. Εκδόσεις: ΦΑΙΔΙΜΟΣ. https://fedimos.gr/wp-content/pdf/033-001_kefalaio.pdf Σελίδα του βιβλίου: 31.
  8. Μοίρα Πολυξένη, (2018). Θρησκευτικός Τουρισμός. Εκδόσεις: ΦΑΙΔΙΜΟΣ. https://fedimos.gr/wp-content/pdf/033-001_kefalaio.pdf Σελίδες του βιβλίου: 32-33.
  9. Price, L. L., & Narchi, N. E. (Eds.). (2018). Coastal heritage and cultural resilience. Springer International Publishing. https://www.researchgate.net/publication/329403071_Coastal_Heritage_and_Cultural_Resilience
  10. Rinschede, G. (1992) Forms of Religious Tourism. Annals of Tourism Research. Publishers: Elsevier. Pages: 51-67.
  11. Chantziantoniou, A., & Dionysopoulou, P. (2017). The religious tourism in Greece: Case study of Saint John Russian in N. Evia. Journal of Tourism, Heritage & Services Marketing. https://mpra.ub.uni-muenchen.de/88202/1/MPRA_paper_88202.pdf Pages:2-5.
  12. Βαγιόνης, Νίκος· Σκούλτσος, Σοφοκλής (2016). ««Ο πολιτισμός και ο θρησκευτικός τουρισμός ως συνιστώσες του Εθνικού τουριστικού προϊόντος»» (PDF). Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών (ΚΕΠΕ). σελίδες : 57, 97 και 100. 
  13. Π. Μοίρα & Α. Παράσχη, (2015), Από το προσκύνημα στο θρησκευτικό πολιτισμικό τουρισμό: Μελέτη περίπτωσης “Ζάκυνθος”, e-Περιοδικό Επιστήμης & Τεχνολογίας. http://ejst.uniwa.gr/issues/issue_41/Moira_41.pdf Σελίδα: 3.
  14. Β. Χριστιανός/Α. Σάμιτας/Σ. Πολύζος. (2017) Οικονομικές και νομικές παράμετροι του ελληνικού τουρισμού. Στα πρακτικά του 4ου Πανελλήνιου Συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε στη Τρίπολη στις 15 έως 17 Σεπτεμβρίου 2016.
  15. 15,0 15,1 Κουρκουβάτης Αντώνης (2020). Διπλωματική Εργασία με θέμα: «Ο Θρησκευτικός τουρισμός και η συμβολή του στην τοπική ανάπτυξη: Η περίπτωση της Π,Ε, Μαγνησίας». Επιβλέπων Καθηγητής Πολύζος Σεραφείμ. https://core.ac.uk/download/pdf/323472392.pdf Σελίδα: 38.
  16. Μοίρα Πολυξένη, (2018). Θρησκευτικός Τουρισμός. Εκδόσεις: ΦΑΙΔΙΜΟΣ. https://fedimos.gr/wp-content/pdf/033-001_kefalaio.pdf Σελίδα του βιβλίου: 29.
  17. Μοίρα Πολυξένη, (2018). Θρησκευτικός Τουρισμός. Εκδόσεις: ΦΑΙΔΙΜΟΣ. https://fedimos.gr/wp-content/pdf/033-001_kefalaio.pdf Σελίδες του βιβλίου: 29-30.
  18. Cohen, E. (1998). Tourism and religion A comparative perspective. Publishers: Cognizant Communication Corporation. Pages:1-10.
  19. Coleman, S (2004) Reframing Pilgrimage, Cultures in Motion, Routledge
  20. Μοίρα, Π. (2003), «Από τον προσκυνητή στον θρησκευτικό τουρίστα. Κοινωνιολογική προσέγγιση», Τουριστική Επιστημονική Επιθεώρηση. Σελίδα: 2.
  21. Graburn, N.H.H (1983). The Antropology of Tourism. Annals of Tourism Research. Pages: 9-33.
  22. Post P., Pieper J., Uden M., (1998) The modern pilgrim: Multidisciplinary Explorations of Christian Pilgrimage, Publishers: Peeters. https://archive.org/details/modernpilgrimmul0000post Pages: 6, 19 και 24
  23. Smith M.K (2015) Holistic holidays: tourism and the reconciliation of body, mind and spirit. Tourism Recreation Research. https://www.researchgate.net/publication/271725603_Holistic_Holidays_Tourism_And_The_Reconciliation_of_Body_Mind_and_Spirit Pages: 103-108.