Μετάβαση στο περιεχόμενο

Λατινική λογοτεχνία

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η Λατινική Λογοτεχνία περιλαμβάνει όλα τα έργα που έχουν γραφεί στη Λατινική γλώσσα[1]. Η Λατινική Λογοτεχνία χωρίζεται στην αρχαία, Κλασική και μεταγενέστερη (8ος αι. π.Χ, μέχρι το 476 μ.Χ., όπου και το επίσημο τέλος της δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας) και στη Μεσαιωνική (από τα τέλη του 5ου αι. μέχρι την Αναγέννηση 14ος αι.). Οι Ρωμαίοι είναι ένας από τους ελάχιστους λαούς που πέτυχαν να αντιπαραθέσουν στην ελληνική λογοτεχνία μια λογοτεχνία γραμμένη στη μητρική τους γλώσσα. Η γλώσσα της πρωτεύουσας συνιστούσε πρότυπο για λογοτέχνες και από άλλες περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Έτσι η ρωμαϊκή λογοτεχνία (μέχρι και πολύ μετά την πτώση του ρωμαϊκού κράτους) δεν είχε τη διαλεκτολογική ποικιλία που είχε η αρχαία ελληνική λογοτεχνία.[2]

7ος αιώνας-241 π.Χ.: προλογοτεχνικές μορφές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι ρίζες της λατινικής λογοτεχνίας εντοπίζονται στον χώρο του λεγόμενου επίσημου προφορικού λόγου: συμβόλαια, όρκοι, προσευχές, μαγικές ρήσεις, προφητείες και άλλες σύντομες συνθέσεις (carmina[3]). Πρόκειται για προδρομικές μορφές ακατέργαστης ποίησης χωρίς προσωδιακά χαρακτηριστικά ή στην λογοτεχνική πεζογραφία.[4] Το Άσμα των Αρβάλων[5] και το Άσμα των Σαλίων είναι τα πρώτα δείγματα λυρικής ποίησης-σώζεται σε παραθέματα και αλλοιωμένα από τους μεταγενέστερους αντιγραφείς των χειρογράφων[6]- εκείνης της περιόδου. Λαϊκά φολκλορικά τραγούδια δεν μας σώθηκαν από εκείνη την περίοδο.[7] Ίχνη αρχαίας επικής και λυρικής ποίησης εντοπίζονται κυρίως στον Λίβιο.[8] Για αρχαία διηγηματικά-εγκωμιαστικά ποιήματα με θρυλικές ή ιστορικές υποθέσεις μιλάει ο Κάτωνας.[9] Εντόπιες θεατρικές παραδόσεις δεν απουσιάζουν από εκείνη την περίοδο: συνδέονται με δρώμενα εορτών της θερινής συγκομιδής.[10] Οι Όσκοι είχαν διαμορφώσει μια μορφή δράματος.[11] Το δίκαιο και η ρητορεία συνιστούν δύο σημαντικά προστάδια της λογοτεχνικής πεζογραφίας στη Ρώμη. Έτσι η Δωδεκάδελτος, κείμενο νομικού περιεχομένου, συνέβαλε με τη σειρά του στην διαμόρφωση ενός πιο εξελιγμένου πεζογραφικού ύφους.[12] Με αρχαϊκή λατινική γλώσσα συνιστά την πρώτη απόπειρα γραπτής αποτύπωσης της αρχαίας αποφθεγματικής νομοθεσίας των Ρωμαίων.[13] Η νομική επιστήμη δεν έχει στην αρχή λογοτεχνικό χαρακτήρα αφού πρόκειται για γνωματεύσεις νομικών ειδημόνων σε σχετικά ερωτήματα.[14] Επίσης, οι έπαινοι των νεκρών laudatio funebris -συνδυασμός ρητορικών και βιογραφικών στοιχείων- προετοιμάζουν την κατοπινή ιστοριογραφία.[12]

Η λογοτεχνία των χρόνων της Δημοκρατίας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σήμερα δεν υπάρχει τίποτε ή σχεδόν τίποτε που να μπορεί να θεωρηθεί απόσπασμα ενός πεζού κειμένου παλαιότερου από τον 3ο αι. π.Χ.[15]

Ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Έπος

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι απαρχές του ρωμαϊκού έπους εντοπίζονται στην Odusia του Λίβιου Ανδρόνικου. Ο Γναίος Ναίβιος γράφει το Bellum Poenicum και γίνεται έτσι ο εισηγητής του ιστορικού έπους στη Ρώμη.[16]. Ενώ ο Έννιος τους Annales. Πλήθος ηρώων και δράσεων κυριαρχεί σε αυτά.[17]

Δράμα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αν προδρομικές θεατρικές μορφές του ρωμαϊκού θεάτρου είναι οι μιμικοί χοροί των Ετρούσκων με συνοδεία αυλού με σκοπό τον εξευμενισμό των θεών, η πρώτη επαφή τους με το ελληνικό θέατρο έγινε στην Κάτων Ιταλία,όχι όμως σε λογοτεχνικό επίπεδο μα ως εορταστικό-θρησκευτικό δρώμενο.[18] Οι Ρωμαίοι παραλαμβάνουν την τραγωδία όχι στην κλασική της μορφή αλλά ως μεγαλόπρεπη παράσταση πλούσια σε ρόλους και εξοπλισμούς παρόμοια με όπερα. Τα θέματα των έργων που σχετίζονται με την Ιταλία και αφορούν τρωικούς μύθους ενώ διεγείρουν και τα πάθη.Ο Λίβιος Ανδρόνικος και ο Ναίβιος δεν ακολουθούν κλασικά πρότυπα. Ο Έννιος προτιμά τον Ευριπίδη, ο Αιτίλιος και ο Πακούβιος στρέφονται προς τον Σοφοκλή. Άλλοι (Ιούλιος Καίσαρ Στράβων) χρησιμοποιούν ελληνιστικά πρότυπα.[19] Ο Γναίος Ναίβιος είναι ο δημιουργός του ιστορικού δράματος (praetexta) στη Ρώμη, με το έργο του Clastidium.[20]

Στην Ετρουρία και την Μεγάλη Ελλάδα εντοπίζονται οι ιταλικές ρίζες της κωμωδίας που είναι Ελληνόθεν επείσακτο προϊόν.[21]. Η palliata είναι η Ρωμαϊκή κωμωδία με ελληνικό ένδυμα: την διαμορφώνουν οι Ναίβιος,Πλαύτος και Τερέντιος. Η κωμωδία με ρωμαϊκό ένδυμα η togata εκπροσωπείται από τους Τιτίνιο και Λεύκιο Αφράνιο. Εδώ τα χορικά έχουν μεγαλύτερη έκταση ενώ υπάρχουν και παιδεραστικά θέματα. Ο πονηρός δούλος έχει εκλείψει.[22] Ο Λίβιος Ανδρόνικος είναι ο αρχηγέτης της ρωμαϊκής λογοτεχνίας όταν το 240 π.Χ σημειώνεται η πρώτη παρουσία λατινικού δράματος στη Ρώμη, που είναι δικό του δημιούργημα[23] Η συμβολή του έγκειται στη διαμόρφωση λατινικών έργων και τους δίνει αυτοτελή πλοκή .[24]

Σάτιρα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η σάτιρα (satura) συνιστά κατεξοχήν ρωμαϊκό λογοτεχνικό γένος.[25] Η ύπαρξη προλογοτεχνικής δραματικής ή διαλογικής satura είναι προβληματική.[26] Οι Λουκίλιος, ο οποίος θεωρείται και ο δημιουργός του είδους,[27] Οράτιος, Πέρσιος, Γιουβενάλης είναι οι πιο χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι του αυτήν την περίοδο.[28]

Μάρκος Τερέντιος Βάρρων

Ο εξάμετρος στίχος κυριαρχεί. Ως προς το περιεχόμενο ασκείται πολιτική και προσωπική κριτική σε επιφανείς συγχρόνους (Λουκίλιος), άσημους συγχρόνους[27] και νεκρούς (Γιουβενάλης)[29] και δεσπόζει η ηθικοφιλοσοφική διδασκαλία (Οράτιος).[30]

Διδακτική ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η διδακτική ποίηση καλλιεργείται ιδιαίτερα ως λογοτεχνικό είδος σχετιζόμενο με την πραγματική ζωή. Με τον Λουκρήτιο το είδος φτάνει στο απόγειο του κύρους του.[31]

Λουκρήτιος Η διδακτική ποίηση με αυτόν φτάνει στο απόγειο του κύρους της.

Μερικά από τα θέματά της είναι η φύση, η ποίηση και ο έρωτας. Επίσης η γη και ο ουρανός, γαστρονομικά ή κυνηγετικά γραμματικά θέματα.[32] Ο κόσμος και ο άνθρωπος γενικά, η φύση στα χέρια του ανθρώπου, η συμπεριφορά του στις διάφορες πολιτιστικές και φυσικές σχέσεις, η μεμψιμοιρία του ή ικανότητα του να καθοδηγεί τη μοίρα του με σκέψη και προγραμματισμό. Η γλώσσα τους είναι κοσμική-εκκοσμικευμένη θρησκεία.[33] Σημαντικά διδακτικά ποιήματα της περιόδου είναι τα Γεωργικά (Georgica) του Βιργιλίου, η Ποιητική τέχνη (Ars poetica) του Οράτιου και η Ερωτική τέχνη (Ars amatoria) του Οβίδιου.[34] Επίσης τα Astronomica του Μανιλίου. Η ποιητική τεχνική της ρωμαϊκής διδακτικής ποίησης με τα εκτενή προοίμια στηρίζεται στην τεχνική του έπους. Υιοθετείται η μετρική μορφή του εξαμέτρου και στην θέση των πολυάριθμων προσώπων μπαίνει ο δάσκαλος και ο μαθητής.[35] Στο ρωμαϊκό διδακτικό ποίημα δεν γίνεται επίκληση θεοτήτων της ποίησης αλλά θεών στην προστασία των οποίων υπόκειται η πραγματευόμενη ειδική περιοχή (π.χ. Γεωργικά Βιργιλίου:τον προστάτη τη γεωργίας, Ερωτική τέχνη Οβίδιου την Αφροδίτη.) [36]

Λυρική ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Παράδοση λυρικής ποιητικής δημιουργίας δεν υπήρξε στην Ρώμη αλλά μόνο μεγάλα ατομικά επιτεύγματα. Κορυφαίοι καλλιεργητές του είδους είναι ο Πλαύτος, ο Κάτουλλος, ο Οράτιος και ο χριστιανός λυρικός Προυδέντιος.[37] Διάφοροι τύποι ποιημάτων καλλιεργούνται σύμφωνα με τους φιλόλογους και γραμματολόγους: απόφαση,προειδοποίηση, εγκώμιο, πανηγυρισμός, θρήνος, μομφή, μοιρολόι, παράκληση, προσευχή, παραμυθία, προφητεία, ομολογία, προπεμπτικά, αντιπροπεμπτικά, συνοδευτικά, υβριστικά, συμποσιακά, για τις εποχές, διατύπωσης ενός προβλήματος αριθμητικής.[38] Υιοθετείται η προσωδιακή μετρική των Ελλήνων, οι τονικοί στίχοι και η παρήχηση. Η ρίμα δεν έχει κυρίαρχη σημασία. Τέλος ως προς τη γλώσσα υιοθετείται η εγγύτερη στην ομιλουμένη από τους Κάτουλλο και Οράτιο απ'ο,τι η γλώσσα που οι ελεγειακοί και οι επικοί ποιητές χρησιμοποιούν.[39]

Επιγραμματική ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εκπρόσωποι της ρωμαϊκής αριστοκρατίας δρουν ως ποιητές ιδιωτικών επιγραμμάτων: Βαλέριος Αιδίτουος, Πόρκιος Λικίνιος, Κόιντος Λοτάτιος Κάτουλος, Βάρρων ο Ατακινός, Λικίνιος Κάλβος, Κάτουλλος. Ερωτικά επιγράμματα έγραψε ο Κόιντος Ορτήνσιος, Γάιο Μέμμιο και Κόιντος Σακιόλας.[40] Ως προς την τεχνική τους υιοθετείται η οξεία έκφραση και μια παιγνιώδης συμπήκνωση της έκφρασης στον τελευταίο στίχο. Για τη γλώσσα τους παρατηρείται συμπλοκή λέξεων ενώ δεν αποφεύγονται οι πολυσύλλαβες λέξεις.[41]

Πεζογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ιστοριογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Ρωμαϊκή ιστοριογραφία είναι κυρίως πατριωτική, ηθικολογεί και μεροληπτεί. Έχει παιδευτική λειτουργία και επικεντρώνεται στις ελεύθερες αποφάσεις του ατόμου.[42] Οι απαρχές της εντοπίζονται στα χρονικά των Ποντιφίκων. Η καθιέρωση των Ρωμαίων στρατηγών και των γενών τους, η για προπαγανδιστικούς σκοπούς καλλιέργεια της ιστορικής ζωγραφικής, η ανάγκη νομιμοποίησης της καταγωγής ορισμένων ρωμαϊκών οικογενειών, οι επιτάφιοι λόγοι συνέβαλαν στην καλλιέργεια του γραμματειακού αυτού είδους.[43] Ως προς την πολιτική και κοινωνική λειτουργία της είναι ο ιμάντας μεταφοράς των εμπειριών των παλαιών πολιτικών στις νεώτερες γενιές. Οι περισσότεροι ιστορικοί είναι συγκλητικοί και όσοι κατάγονται από τα μεγάλα γένη.[44] Σε μεγάλα κομμάτια της ακολουθεί τις μυθικές παραδόσεις. Ως προς το αντικείμενό της διακρίνεται σε α) χρονογραφία: καταγραφή γεγονότων σε μορφή χρονικού. Πρόδρομος του είδους ήταν ο Φάβιος Πίκτωρ. Ειδολογικό του στοιχείο είναι η αρχαιολογία. Ωστόσο ο χρονογραφικός τρόπος αφήγησης (κατά έτη) δεν περιορίζεται στα χρονογραφικά έργα ειδικά. β)σύγχρονη ιστορία: μετά από σύντομη αρχαιολογία ακολουθεί εκτενής περιγραφή της σύγχρονης ιστορίας. Εισηγητής του είδους ήταν ο Σεμπρώνιος Ασελλίων. και γ)ιστορική μονογραφία: εδώ απουσιάζει η αρχαιολογία και η έμφαση δίνεται στην σύγχρονη ιστορία. Ο Σισσήνας είναι ο πρώτος εκπρόσωπος του είδους. Περισσότερο από κάθε άλλο είδος αποσκοπεί στην διέγερση του πάθους. Αρχιγέτης του είδους ήταν ο Καίλιος Αντίπατρος.[45] Επίσης οι γενικές ιστορίες οργανώνουν το υλικό τους γεωγραφικά (Λουτάτιος Δάφνης: Communes historiae). Ο Ιούνιος Βρούτος εμφανίζει το είδος της σχολικής Επιτομής.[46] Ως προς τη λογοτεχνική τεχνική η λιτότητα είναι προϊόν μίμησης των Ποντιφηκιανών χρονικών, και το υπόμνημα (Commentarius) που μιμείται τις υπηρεσιακές αναφορές των στρατηγών. Η κατ'έτη εξιστόρηση ήταν φαίνεται γενικά δεσμευτική.[47] Η αναζήτηση των αιτιολογικών σχέσεων μεταξύ των γεγονότων συνιστά κριτική υπέρβαση του χρονογραφικού είδους. Με την επιλογή της μονογραφίας επιτυγχάνεται η ενότητα προσώπου και δράσης.[48]

Ρητορική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Προλογοτεχνικές ρίζες της ρητορικής συνιστούν η έκφραση γνώμης στη σύγκλητο, ο λόγος μπροστά στη συνέλευση του λαού και ενώπιον του στρατού, ο λόγος του τιμωρού για την δικαιολόγηση των τιμωριών του, οι επικήδειοι και οι δικανικοί λόγοι.[49] Η γραπτή επεξεργασία των λόγων ήταν αναγκαία και μαρτυρά λογοτεχνικές αξιώσεις. Λιτότητα (Γάιος Γράκχος) και πλούσια εκφραστικά στοιχεία (Κάτωνας ο πρεσβύτερος) εναλλάσσονται, ενώ παρεκβάσεις γενικού χαρακτήρα (Κουρίωνας) ή με σκοπό την ψυχαγωγία των ακροατών (Σέρβιος Σουλπίκιος Γάλβας) επισημαίνονται στα έργα της περιόδου.[50] Τέλος κατόρθωμα Κικερώνειο είναι η εσωτερική ενότητα του λόγου.[51], εγκαταλείποντας το ασιανικό ύφος της προσηγούμενής του γενιάς και ακολουθώντας δημοσθένεια πρότυπα κινείται στο μέσον αττικισμού και ασιανισμού.[52]

Βιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αυτά που εκκόλαψαν το ενδιαφέρον για την την καλλιέργεια του βιογραφικού είδους ήταν η υπερηφάνεια για την ευγενή καταγωγή, η παράθεση βιογραφικών πληροφοριών οι επιγραφές κάτω από αγάλματα σημαντικών αντρών, οι επικήδειοι-έπαινοι αντρών κατά τον ενταφιασμό τους, που συγκεντρώνονταν σε οικογενειακά αρχεία.[53] Στη Ρώμη επίσης, υπήρχαν επίσημες βιογραφίες με πληροφοριακό προσανατολισμό. Διάφορες προσωπικότητες εκθέτουν τη δράση τους μέσα από του ιστορικό και λοιπό φιλολογικό τους έργο: ο Κάτων ο πρεσβύτερος συλλέγει τους λόγους του, ο Κικέρων εξυμνεί τη δική του υπατεία σε πεζό λόγο και στίχους. Ο Οβίδιος συνθέτει την πρώτη ποιητική αυτοβιογραφία απολογητικού χαρακτήρα.[54] Η εμπλοκή αρκετών προσωπικοτήτων στις πολιτικές εξελίξεις του καιρού τους: ο Σύλλας με την αυτοβιογραφία του, ο Ιούλιος Καίσαρ που συγκαλύπτει την αυτοπαρουσίασή του πίσω από την πολύμορφη πρόσοψη της ιστοριογραφίας και τον απολογισμό της δράσης. Ο απελεύθερος Κορνήλιος Επίκαδος παρουσιάζει την ζωή της δράσης του προστάτη του, ενώ Βάρρων δημιουργεί το πρώτο συλλογικό έργο De viris illustribus. Ο Νέπως μπορεί να θεωρηθεί ο πρώτος δημιουργός λογοτεχνικής βιογραφίας στη Ρώμη.[55] Πραγματιστικό και λόγιο περίγραμμα έχουν οι βιογραφίες του Σουητώνιο, ο οποίος παραθέτει και έγγραφα. Ο αυξανόμενος ρόλος της βιογραφίας επί της ιστοριογραφίας εντοπίζεται στον Σαλλούστιο και στους Annales και Historiae του Τάκιτου ενώ στην Agricola του τελευταίου η βιογραφία εμπλουτίζεται με ιστοριογραφικά στοιχεία.[56]

Φιλοσοφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η φιλοσοφική λογοτεχνική παραγωγή των Ρωμαίων περιορίζεται στην εφηρμοσμένη φιλοσοφία: καλλιεργείται η φιλοσοφία του προσώπου, της εποχής,της ιστορίας.[57] Αποσκοπώντας στη γενική μόρφωση, στη δημόσια εργασία, στην πρακτική του διαλογισμού και όχι στην έρευνα λαμβάνουν διάφορες μορφές:διδακτικό ποίημα, διδακτικό σύγγραμμα με σαφή θεματικό προσανατολισμό και διαμορφωμένο για ένα ευρύτερο κοινό. Ο φιλοσοφικός διάλογος (Κικέρωνας), ο μονόπλευρος διάλογος που επινοήθηκε ως βοήθημα για την αυτοαγωγή ή ως εποικοδομητικό ανάγνωσμα (Σενέκας), την συγγενή προς τον μονόπλευρο διάλογο φιλοσοφική επιστολή (Σενέκας), το εγχειρίδιο που προορίζεται για αρχάριους και ερασιτέχνες, και την ανάμεικτη ποιητική και πεζογραφική μορφή που απευθύνεται σε ευρύτερο κοινό με λογοτεχνικές αξιώσεις (Βοήθιος).[58] Ο Λουκρήτιος δίνει ποιητική μορφή, ο Κικέρωνας χρησιμοποιεί την πρόζα, όχι τον εναλλασσόμενο πλατωνικό τύπου διάλογο αλλά τον αριστοτελικό. Προσωπικά προοίμια (κατά τον Αριστοτέλη) και διαμορφωμένη σκηνοθεσία (Πλατωνικό πρότυπο) μπαίνουν στην αρχή των έργων αυτών.[59] Η περιπτωσιολογία χαρακτηρίζει τα ρωμαϊκά φιλοσοφικά έργα με την παράθεση πρακτικών παραδειγμάτων.

Επιστολογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Κικέρωνας συνιστά την πιο παραγωγική μορφή της περιόδου και μέτρο σύγκρησης: 864 επιστολές μας έχουν σωθεί. Με τον Οράτιο αποκτούν ποιητική μορφή (εξάμετρος στίχος) και με τον Οβίδιο ελεγειακή μορφή, ενώ με τον Σενέκα αναβαθμίζεται η λογοτεχνική τους αξία.[60]

Αυθόρμητες ή πιο επιμελημένες, επίσημες ή ιδιωτικές, πλαστές ή ψευδώνυμες, οι επιστολές είναι άλλοτε σύντομες σαν επιγράμματα (Πλίνιος) ή πιο εκτενείς. Διακρίνονται ως προς το περιεχόμενο σε δημοσιογραφικές, αφιερωτικές, ολόκληρες πραγματείες. Επίσης ερωτικές, σατιρικές μιμικές και επιστολικά μυθιστορήματα.[61]

Ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων

Η καθομιλουμένη γλώσσα και η υψηλή ρητορική συνυπάρχουν, ενώ όσο πιο ιδιωτική είναι η επιστολή έχει στοιχεία της καθομιλουμένης, παροιμίες, αινίγματα, αλληγορίες ενώ οι πιο επίσημες έχουν τίτλο και ημερομηνία.[61] Μόνο ο Πλίνιος περιορίζεται σε ένα θέμα στην επιστολογραφία του ενώ γενικά κυριαρχεί η τάση για παρεκβάσεις.[62]

Νομική γραμματεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η νομική λογοτεχνία ήταν έργο ειδικών: επρόκειτο για αποφάσεις μεμονωμένων υποθέσεων και ερμηνείες δεσμευτικών κειμένων με πρακτικό προσανατολισμό. Προστίθενται στην πορεία διδακτικά νομικά εγχειρίδια και συλλογές.[63] Ολόκληρο κανένα από τα έργα της περιόδου δεν μας σώθηκε: με εξαίρεση τις Institutiones του Γαΐου τα άλλα παρατίθενται στα Digesta ή στους Πανδέκτες. Τύποι νομικών κειμένων είναι οι συλλογές των responsa (εκθέσεις υποθέσεων με τις ασχολίαστες αποφάσεις τους). Επιστολές από απλό responsum έως θεωρητικές διδακτικές. Οι Quaestiones ή Disputationes είναι πιο διεξοδικές επεξεργασίες μεμονωμένων νομικών ζητημάτων, οι συλλογές αποφάσεων (sententiae, decreta), ενώ τα Digesta αποτελούν συλλογές έργων ενός συγγραφέα ή μιας σχολής.[64] Άλλο είδος είναι οι υπομνηματισμοί νόμων και διαταγμάτων, αλλά και διαταγμάτων πραιτώρων και ανθυπάτων επαρχιών. Γνωστοί υπομνηματιστές είναι οι Αίλιος Σέξτος και ο Λαβέων.[65] Υπομνηματίζονται νομικά συγγράμματα (Πομπώνιος)[66] Η γλώσσα των κειμένων αυτών είναι τα απλά λατινικά, συχνά απρόσωπη με τετριμμένα ρητορικά σχήματα , ενώ δεν λείπουν και στοιχεία της καθομιλουμένης λόγω έλλειψης επιμέλειας. Η εξειδικευμένη ορολογία δεν απουσιάζει όπως και αρχαϊσμοί που εξυπηρετούν διακοσμητικούς λόγους και λόγους αυθεντίας, και οι οποίοι προέρχονται από τη γλώσσα των δικαστηρίων και της Συγκλήτου. Οι συχνές επαναλήψεις για την αποφυγή παρανοήσεων δημιουργούν την αίσθηση πλεονασμού.[67]

Πραγματολογική γραμματεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Καλλιεργείται πάντα σε συνάρτηση με ότι έχει άμεση εφαρμογή στην καθημερινή ζωή. Έτσι έχουμε έργα που αφορούν[68]:

γεωπονία:αρχικά έχουμε τη μετάφραση κατόπιν εντολής της Συγκλήτου του σχετικού έργου του Καρχηδόνιου Mago. Αργότερα παρόμοια έργα γράφουν οι Κάτωνας και Βάρρωνας και τον 1ο αι.μ.Χ ο Κολουμέλλας.
τοπογραφία: Ο Βάρρων είναι ο εισηγητής του είδους. Η στρατιωτικές ανάγκες (δημιουργία στρατοπέδων, στρατιωτικών αποικιών) και η διανομή αγροτικών κλήρων υπαγορεύει την καλλιέργεια αυτής της επιστήμης.
αρχιτεκτονική: Ξεχωρίζουν ο Φουφίκιος και ο Βάρρων στα χρόνια της δημοκρατία και στα χρόνια του Αυγούστου ο Βιτρούβιος με τον Φροντίνο με έργα σχετικά με την ύδρευση.
γεωγραφία: εμβόλιμα σε ιστοριογραφικά έργα υπάρχουν αναφορές σε γεωγραφικές πληροφορίες (Βάρρων, Κάτων, Ιούλιος Καίσαρας, Σαλλούστιος), στις ταξιδιωτικές αναμνήσεις του Statius Sebosus. Το πρώτο εξειδικευμένο γεωγραφικό σύγγραμμα ανήκε στον Πομπώνιο Μέλα (1ος αι.μ.Χ)
ιατρική: ο Κάτωνας περιγράφει την παρασκευή φαρμάκων και ξορκιών.
φυσιογνωμική: στοιχεία φυσιογνωμικής ανάμεικτα με προλήψεις έχουμε στον Νιγίδιο Φίγουλο και στους διδακτικούς ποιητές Λουκρήτιο και Κικέρωνα.
μαθηματικά/αστρονομία: ο Βάρρωνας ασχολείται με βάσει και ελληνικές πήγες και ο Σουλπίκιος Γάλλος (μέσα 2ου π.Χ. αι.)
οπτική /αριθμητική: δεν καλλιεργούνται για μεγάλο διάστημα, ενώ μόνο ο Balbus διαπραγματεύεται θέματα γεωμετρίας
μουσική: ο Βιτρούβιος υπαινικτικά θίγει μουσικά ζητήματα.

Η λογοτεχνία των χρόνων του Αυγούστου

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Βουκολική ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το βουκολικό στοιχείο συνιστά μια μόδα την περίοδο αυτή: ο Βιργίλιος το ανανεώνει μειώνοντας τα έντονα ρεαλιστικά στοιχεία, η ειρωνεία χάνει την οξύτητά της, αλλά η δυστυχία της σύγχρονης ιστορίας εισέρχεται στη θεματολογία της. Επί Νέρωνα ο έπαινος του μονάρχη επεκτείνεται: ο Καλπούρνιος γράφει τέτοια ποιήματα ενώ τα γεωργικά και διδακτικά στοιχεία έχουν πιο μεγάλη βαρύτητα. Τον 3ο αι. ο Νεμεσιανός αναζωογονεί την βουκολική ποίηση απαλλαγμένη από τον πολιτικό χρωματισμό ως όργανο επιδίωξης προσωπικής λύτρωσης.[69] Η λογοτεχνική τεχνική που χρησιμοποιεί η βουκολική ποίηση είναι το εναλλασσόμενο τραγούδι των βοσκών, η αντικατροπτική αντιστοιχία και αλληλουχία των θεμάτων, ενώ παρουσιάζεται και η ηθογραφία των προσώπων.[70]

Ελεγεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ερωτική ρωμαϊκή ελεγεία είναι υποκειμενική και δέχεται επιδράσεις από τους Μίμνερμο, Φιλητά, Καλλίμαχο, και Ευφορίων. Τα επιγράμματα επίσης, και οι χαρακτήρες των κωμωδιών αλλά και η βουκολική ποίηση ασκούν επιρροή. Ο Κορνήλιος Γάλλος είναι ο θεμελιωτής της ερωτικής ελεγείας.[71] Οι Τίβουλλος και Προπέρτιος τον διαδέχονται, ενώ με τον Οβίδιο και την επιστολή των ηρωίδων του, η ελεγεία αποκτά άλλο δρόμο: δίνει το λόγο στην γυναίκα και αποκτά μυθολογική περιβολή. Νεοτερική είναι η ένταξη του επιστολικού ύφους, του δραματικού μονολόγου και των στοιχείων της ρητορικής suasoria στο ελεγειακό μέτρο.[72]

Πεζογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Νομική λογοτεχνία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Οι προερχόμενοι από τη συγκλητική τάξη ο Casselius και Labeo εκφράζουν δημοκρατικά φρονήματα. Ο C. Casius Longinus προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα. Οι νομομαθείς ασχολούνται πλέον ελάχιστα με το δημόσιο δίκαιο και γίνονται ελάχιστα επικίνδυνοι για το καθεστώς.[73] Ο σημαντικότερος νομικός επιστημονικός εγκέφαλος της εποχής του ο Αντίστιος Λαβέων συμβάλλει καίρια στην αποκρυστάλλωση του λογοτεχνικού είδους του νομικού υπομνήματος.Ο Λαβέων σχολιάζει διεξοδικά τη Δωδεκάδελτο.[74]

Ιστοριογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η ιστοριογραφία της περιόδου προσανατολίζεται στην σύγχρονη ιστορική περίοδο και γράφονται ιστορίες γενικού χαρακτήρα.

Ρητορική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η δικανική ρητόρευση εξακολουθεί να υφίσταται όπως και ο πολιτικός λόγος, αλλά ο τελευταίος χάνει την περίοδο αυτή το λειτουργικό ρόλο του: όσοι τον διακονούν όπως ο Κάσσιος Σεβηρός, ή Λαβιηνός ως φύλακες της κοινωνίας, εξορίζονται ή θανατώνονται.[75] Έτσι ρήτορες αναδεικνύονται και μη συγκλητικοί οι οποίοι επιδεικνύουν τις ρητορικές ικανότητές τους σε φανταστικά θέματα.

Φιλοσοφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Διαπρεπείς ερασιτέχνες της φιλοσοφίας την περίοδο αυτήν είναι: ο Βεργίλιος και ο Οράτιος με επικούρεια ενδιαφέροντα. Ο Βεργίλιος και ο Οβίδιος με πυθαγόρεια και ο Μανίλιος στωικά. Η προβληματική είναι πρακτικοηθική. Η απομάκρυνση από τα πολιτικά θέματα εκδηλώνεται με την στροφή προς τη φυσιοκρατική γνώση, ενώ αναζητείται πρακτική βοήθεια για τη ζωή (που φτάνει μέχρι και το διαιτολόγιο), και πνευματική στήριξη με ελαφρώς μυστικιστική χροιά.[76]

Πραγματολογική πραγματεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην περίοδο αυτή ο Γάιος Ιούλιος Υγίνος συγγράφει αστρονομικό σύγγραμμα ενώ του αποδίδονται αγρομετρικά έργα.[77] Ο Μάρκος Βέρριος Φλάκκος με το De verborum significatu καλλιεργεί τη λατινική λεξικογραφία με γλωσσικό και αρχαιογνωστικό υλικό.[78] Ο Αγρίππας στρατηγός του Αυγούστου καλλιεργεί σε εξωλογοτεχνικό επίπεδο τον τομέα της Γεωγραφίας με την χαρτογραφική απεικόνιση της αυτοκρατορίας.[79] Το μοναδικό αρχιτεκτονικό έργο που μας σώζεται από την αρχαιότητα είναι το έργο του Βιτρούβιου De architectura.[80]

Ύστερη αρχαιότητα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ιδιαίτερη ανθηρή περίοδος είναι εκείνη του 4ου αιώνα με πιο γόνιμες εκείνες επί Μεγάλου Κωνσταντίνου και επί Μεγάλου Θεοδοσίου και τελευταία εκείνη των τελών του 5ου αιώνα. Ο Βοήθιοςο τελευταίος των Ρωμαίων και ο πατέρας του Μεσαίωνα.

Ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η μίξη των διαφόρων ποιητικών ειδών παράγει νέα είδη: οι κέντρωνες (ποίηση-κολάζ), τα τεχνοπαίγνια, οι ακροστιχίδες/μεσοστιχίδες/τελεστιχίδες, τα αλφαβητάρια, ποιήματα με ρεφραίν, αινίγματα, εφημερίδες. Χαρακτηριστικοί εκπρόσωποι της περιόδου είναι ο Νεμεσιανός (βουκολική και κυνηγητική ποίηση), ο Πεντάδιος, ο Ρεποσιανός, ο Τιβεριανός, ο Οπτατιανός Πορφύριος, (τεχνοπαίγνια), ο Αβιηνός (περιηγητικά), ο Αβιανός (μύθοι), ο Συμφόσιος (αινίγματα) και ο Γαλάτης Αυσόνιος με τον Κλαυδιανό. Ξεχωρίζει η ανώνυμη ποιητική σύνθεση της περιόδου, Ξενύχτι της Αφροδίτης.[81]

Χριστιανική γραμματεία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Η Χριστιανική γραμματεία είναι ιδιαίτερα πλούσια αυτήν την περίοδο

Χριστιανική ποίηση

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Την χριστιανική ελεγειακή ποίηση καλλιεργεί ο Λακτάντιος ενώ οι Αυσόνιος και Κλαυδιανός χρησιμοποιούν το ελεγειακό μέτρο σε διάφορα έργα μικρής έκτασης.[82] Βουκολική χριστιανική ποίηση έχουμε με τους Ενδελέχιο στην Εκλογή του οποίου ο σταυρός προστατεύει τα ζώα του ποιμένα, και με τον Παυλίνο από τη Νόλα ο οποίος στην Natalicia ασχολείται με την γέννηση του αγιου Φηλίκα της Νόλας.[83] Ξεχωρίζουν οι Κομμοδιανός με τον Απολογητικό του και τις ακροστιχίδες του, ο Ιούβενκος με ένα βιβλικό έπος και η Πρόβη μ' ένα βιργιλιοκέντρωνα (συμπίλημα στίχων από έργα του Βιργιλίου). Στον 4ο αιώνα ζει ο πατέρας της δυτικής υμνογραφίας Αμβρόσιος, ο επίσκοπος Ιλάριος, ο επίσκοπος Παυλίνος, και ο χριστιανός Οράτιος Προυδέντιος, θεμελιωτής της χριστιανικής πεζογραφίας.[81]

Βιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Αφετηρία της χριστιανικής αγιολογίας είναι η μορφή της ακριβούς καταγραφής των πρακτικών μαρτυρίων (Acta), όπως τα πρακτικά της ανάκρισης των Σκιλλιτανών μαρτύρων στην Καρχηδόνα περί το 180 μ.Χ.. Το έργο Passio SS. Perpetue et Felicititatis (202 ή 203 μ.Χ), συνδυάζει περιγραφή και αυτοβιογραφία. Το μαρτύριο του Κυπριανού (258) σε μορφή πρακτικών και η Vita Cypriani του Ποντίου, ο αρχαιότερος λατινικός βίος αγίου. Έχοντας τον χαρακτήρα ρητορικού πανηγυρικού, θα μπορούσε να εκληφθεί ως εγκώμιο.[84] Ο βίος του Αντωνίου του Μεγάλου Αθανασίου μεταφράζεται στα λατινικά δύο φορές, μια ανωνύμως και μια από τον Ευάγριο. Οι βιογραφίες του Ιερώνυμου Vita S. Pauli, Vita S. Hilarionis, Vita Malchi και η Vita S. Martini του Σουλπήκιου Σεβήρου, αλλά και η Vita Ambrosii του Παυλίνου, βρίσκονται υπό την επίδραση του "βίου" του Αθανασίου.[85] Ο Ευσέβιος γράφει μια πανηγυρική βιογραφία Εις τον βίον του μακαρίου Κωνσταντίνου βασιλέως. Ο Ιερώνυμος με το έργο του De viris illustribus συνεχίζει την παράδοση του Σουητώνιου.[86]

Χριστιανική ρητορική

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο Λακτάντιος είναι ο Αφρικανός χριστιανός Κικέρωνας. Επίσης ο Αμβρόσιος Μεδιολάνων, ο Αυγουστίνος, και ο Ιερώνυμος ο μεταφραστής της Αγίας Γραφής (Vulgata).[81]

Λακτάντιος. Έίναι ο Αφρικανός χριστιανός Κικέρωνας.

Χριστιανική φιλοσοφία-θεολογία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Τη μορφή λογοτεχνικού διαλόγου από την περίοδο αυτή είναι ο Octavius του Μινούκιου Φήλικα και τα Αυγουστίνεια έργα στο Cassiciacum.,[87]

Επιστολογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Πολύπτυχη είναι η επιστολογραφία του Ιερώνυμου και του Αυγουστίνου. Τα γράμματα των επισκόπων υπηρετούν παιδαγωγικούς και διδακτικούς σκοπούς.[88]

Ιστοριογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στην ιστοριογραφία έχουμε τον Αμμιανό Μαρκελλίνο και τους πεζογράφους Μαρτιανό Καπέλλα, Σύμμαχο, Κασσιόδωρο, Εννόδιο και ο Βοήθιο.[81]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ xxix
  2. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.29
  3. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978,σελ. 6
  4. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ. 46
  5. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978, σελ. 4
  6. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978,σελ. 5
  7. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ. 47-48
  8. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ. 48
  9. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978, σελ.5
  10. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ. 50
  11. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978, σελ. 3
  12. ↑ 12,0 12,1 Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.51
  13. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978, σελ. 32-33
  14. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.71
  15. ↑ H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978, σελ. 8
  16. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 137
  17. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 89
  18. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.106
  19. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.107-108
  20. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.137, 143
  21. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.110
  22. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.109-110
  23. ↑ Michael Von Albrech, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.125-126
  24. ↑ Michael Von Albrech, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.127
  25. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 269
  26. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 271
  27. ↑ 27,0 27,1 Michael Von Albrecht Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 271
  28. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 270
  29. ↑ Michael Von Albrecht Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.278
  30. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ. 271-272
  31. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.303
  32. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.302, 304
  33. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.313-314
  34. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.303
  35. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.305
  36. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.311
  37. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.364
  38. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.366
  39. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.367
  40. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.372-373
  41. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.373
  42. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.406
  43. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.407
  44. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.408
  45. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.404-405
  46. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.405
  47. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.408-409
  48. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.409
  49. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.553
  50. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.555
  51. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.556
  52. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.69
  53. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.525
  54. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.526
  55. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.527
  56. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.528-529
  57. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.564
  58. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.569
  59. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.569-570
  60. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.578
  61. ↑ 61,0 61,1 Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.580
  62. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.581
  63. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.702
  64. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.706-707
  65. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.707
  66. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.707-708
  67. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.710-711
  68. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.642-644
  69. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.752-753
  70. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.753-754
  71. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.847-848
  72. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.850
  73. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1015-1016
  74. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1018
  75. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.998-999
  76. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1001
  77. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1003
  78. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1004-1005
  79. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1005-1006
  80. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.1007
  81. ↑ 81,0 81,1 81,2 81,3 Δημήτρης Νικήτας, «Λατινική λογοτεχνία», Παγκόσμια Λογοτεχνία, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, τομ.26 (1997), σελ.277
  82. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.851
  83. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.753
  84. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας. τόμ. I, μτφρ. Δ. Ζ. Νικήτας, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ. 530-531
  85. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.531
  86. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας. τομ.I, μτφρ. Δ. Ζ. Νικήτας, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ. 527
  87. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007, σελ.570
  88. ↑ Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007,σελ.579

Πηγές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Michael Von Albrecht, Ιστορία της Ρωμαϊκής λογοτεχνίας.τομ.I, μτφρ. Δ.Ζ.Νικήτας, εκδ.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2007(7η επανέκδοση)
  • H. J. Rose, Ιστορία της λατινικής λογοτεχνίας. Από τις ρίζες ως την ποίηση του Αυγούστου, τομ.Α, μτφρ. Κ.Χ. Γρόλλιου, εκδ.Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1978
  • Δημήτρης Νικήτας, «Λατινική λογοτεχνία», Παγκόσμια Λογοτεχνία, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Εκδοτική Αθηνών, τομ.26 (1997), σελ.273-278

Επιπλέον βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  • Walter Berschin, Ελληνικά γράμματα και λατινικός μεσαίωνας: Από τον Ιερώνυμο ως τον Νικόλαο Κουσανό, μτφρ. Δημήτρης Νικήτας, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1998.
  • E.J.Kenney-W.V Clausen, Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Θ. Πίκουλας, Αριστέα Σίδερη-Τόλια, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα 2010.
  • P.G.Walsh, Ρωμαϊκή μυθιστορία Τα Σατιρικά του Πετρώνιου και οι μεταμορφώσεις του Απουλήιου, μτφρ. Κώστας Παναγιωτάκης, Στέλιος Παναγιωτάκης, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 2000.
  • Νικόλαος Κονομής, Από την ιστορία της λατινικής γλώσσας, εκδ. Σύλλογος προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων, Αθήνα 2003.
  • Οβίδιος, Ερωτικά αντιφάρμακα, μτφρ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης, εκδ. Άγρα, 1999.
  • Δημήτρης Νικήτας, «Ο Αύγουστος και η μη στρατευμένη ρωμαϊκή λογοτεχνία», Πρακτικά 1ου Πανελλήνιου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών, Ιωάννινα 1984, σελ. 151-180.
  • Δημήτρης Νικήτας, «Η ερωτική αλληγορία της λατινική ποίησης του 4ου αιώνα: De ave Phoenica, Pervigilium Veneris, Cupido cruciatur», ΕΕΦΣ ΑΠΘ (Τμήμα Φιλολογίας) 2 (1992), σελ. 39-90.
  • Δημήτρης Νικήτας, «Η ρωμαϊκή ποίηση της Ύστερης Αρχαιότητας», ΕΕΦΣ ΑΠΘ (Τμήμα Φιλολογίας) 5 (1995), σελ. 113-126.
  • Φώτιος Ιωαννίδης, Χριστιανοί Λατίνοι, τόμ. Α΄, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2011.
  • Φώτιος Ιωαννίδης, «Πατέρες και εκκλησιαστικοί συγγραφείς της Δύσης», Ιστορία της Ορθοδοξίας, τόμ. 3, έκδ. Road, 2009, σελ. 206-277
  • Φώτιος Ιωαννίδης, Πατέρες και Εκκλησιαστικοί Συγγραφείς της Δύσης, Θεσσαλονίκη 2010.
  • Μαρία Παπαδημητρίου, «Παρέλκον. Μία υφολογική παρατήρηση του Αίλιου Δονάτου στον Τερέντιο», Δωδώνη 11 (1982), σελ. 427-447.
  • Μαρία Παπαδημητρίου, «Ἐλλειψις και ἀποσιώπησις στο υπόμνημα του Αιλίου Δονάτου», Δωδώνη: Φιλολογία 23 (1994), σελ. 77-113.
  • Μαρία Παπαδημητρίου, «Η δοξογραφία του De natura deorum του Κικέρωνα», Δωδώνη: Φιλολογία 31 (2002), σελ. 21-67.
  • Μαρία Παπαδημητρίου, «Η κατακλείδα του De Natura Deorum (N.D. 3, 95) και η φιλοσοφική ταυτότητα του Κικέρωνα», Δωδώνη: Φιλολογία 32 (2003), σελ. 141-176.
  • Μαρία Παπαδημητρίου, «Τερεντίου Eunuchus 583-591», Δωδώνη: Φιλολογία 33(2004), σελ. 109-135.
  • Μαρία Παπαδημητρίου, «Ο ρόλος του δούλου στις κωμωδίες του Τερεντίου Eunuchus και Hecyra», Δωδώνη: Φιλολογία 35 (2006), σελ. 13-33.
  • Ευάγγελος Καρακάσης, "Αποχαιρετώντας το Βουκολικό Είδος. Ο Καλπούρνιος Σικελός και η Έβδομη Εκλογή του, Δ. Z. Νικήτας (εκδ.), Laus et Gratia in memoriam Κωνσταντίνου Γρόλλιου, Θεσσαλονίκη (2012), σελ. 23 –38.
  • Φώτης Πολυμεράκης,«Λατινικές µεταφράσεις του Οµήρου στην αρχαιότητα: Η περίπτωση του προοιμίου της Ιλιάδας», ∆ωδώνη: Φιλολογία 31 (2002), σελ. 137-163.
  • Φώτης Πολυμεράκης, «Μεταφραστικές εκδοχές του προοιµίου της Ιλιάδας στους αυτοκρατορικούς χρόνους», Πρακτικά Ζ΄ Πανελληνίου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών: Μεταφραστική Θεωρία και Πράξη στη Λατινική Γραμματεία (Θεσσαλονίκη 16-19 Οκτωβρίου 2002), Θεσσαλονίκη 2003, σελ.222-233.
  • Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία τομ. Α΄, εκδ. Παρουσία, Αθήνα 1997.
  • Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία τομ. Β΄, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 2011.
  • Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία, τομ. Γ΄, εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 2010.
  • Paul Kroh, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, μτφρ. Δ. Λυπουρλής, Λ. Τρομάρας, εκ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 477-766
  • Buchwald Wolfgang, Armin Hohlweg, Otto Prinz, Tusculum λεξικόν Ελλήνων και Λατίνων συγγραφέων της αρχαιότητας και του μεσαίωνα, μτφρ. Αθανάσιος Φούρλας, εκδ. Φούρλας Αθανάσιος, 2003
  • Πανελλήνιο Συμπόσιο Λατινικών Σπουδών (8ο : 2007 : Κομοτηνή, Ελλάδα) Πολυπολιτισμικότητα στη Ρώμη: κοινωνική και πνευματική ζωή: πρακτικά του Η' Πανελλήνιου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών, Κομοτηνή, 2-5 Μαΐου 2007 / επιμέλεια Ανδρέας Ν. Μιχαλόπουλος, Χρυσάνθη Τσίτσιου-Χελιδόνη. Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας, 2013.[1]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Λατινική_λογοτεχνία&oldid=10458413"