Σούφι

Με τον όρο Σούφι εννοούμε εκείνες τις πρώτες ασκητικές κοινότητες του Ισλάμ, και οι οποίες εγκατέλειψαν τα εγκόσμια, πρεσβεύοντας ότι το ανθρώπινο πεπρωμένο εξαρτάται από την ανεξιχνίαστη θέληση του Θεού. Σε αυτές τις κοινότητες επικράτησε αρχικά το ασκητικό στοιχείο του μυστικισμού, ενώ με την πάροδο του χρόνου ο ασκητισμός θεωρήθηκε ως προκαταρκτικό στάδιο για την επίτευξη της πνευματικής ζωής. Ο μυστικισμός πήρε τη θέση του ασκητισμού ως στόχος και επιδίωξη. Οι κοινότητες των Σούφι επηρεάστηκαν άμεσα από τις αρχαιότερες παραδόσεις και φιλοσοφίες της Ανατολής και της λεκάνης της Μεσογείου, όπως ο Νεοπλατωνισμός, ο Γνωστικισμός, ο Βουδισμός και ο Χριστιανισμός. Όλες αυτές οι διδασκαλίες έπαιξαν τον ρόλο τους στην τελική διαμόρφωση της σουφικής διδασκαλίας, αφού σύμφωνα με τους Σούφι «όλες οι Παραδόσεις οδηγούν στη μια και μόνη αλήθεια».

Θεωρείται μυστική αίρεση που κυριάρχησε στις χώρες της Ανατολής, κυρίως στην Περσία, και σύμφωνα με ειδικούς ενσωμάτωνε τα μυστικά δόγματα του μουσουλμανισμού. Είναι γνωστό από πολλές πηγές ότι στις τάξεις των Σούφι συντάχθηκαν οι πιο σοφοί άντρες της εποχής τους. Αν ο ισλαμικός νόμος καθορίζει πώς ακριβώς πρέπει να συμπεριφέρεται κάθε μουσουλμάνος, ποια είναι τα δικαιώματά του και οι υποχρεώσεις του απέναντι στον Θεό,και την Κοινότητα των πιστών, ο Σουφισμός αναφέρεται σε εκείνες τις θεωρητικές-θεολογικές παραμέτρους και αντίστοιχες πρακτικές που σχετίζονται με μια πιο άμεση, προσωπική σχέση με τον Θεό.

Ετυμολογία και προέλευση

Η ανθρώπινη ύπαρξη αισθάνεται την ανάγκη υπέρβασης των νοητικών σχημάτων, των όποιων θρησκευτικών κανόνων και νόμων προς βιωματική συνάντηση του θείου. Η τάση αυτή που εντοπίζει την αληθινή ευσέβεια όχι στην τυπική εφαρμογή κανόνων λατρείας, αλλά στην «αγαπητική προσέγγιση του Θείου», ονομάζεται σουφισμός. (tasawwuf).

• Ετυμολογία ονομασίας: Şũfî (σούφι) στην αραβική γλώσσα σημαίνει αυτούς που φοράνε απλά μάλλινα ενδύματα και το όνομα αυτό υιοθετήθηκε ευρύτερα από το 815 για τους μουσουλμάνους ασκητές.Οι ίδιοι οι σούφοι παρήγαγαν τη λέξη από ρίζα που έχει την έννοια της αγνότητας, της καθαρότητας, δηλαδή την έννοια ŝafâ. Άλλοι συσχέτισαν τη λέξη suf ή sof προς την ελληνική «σοφία» ή «σοφός», όμως φιλολογικά δεν ευσταθεί. Η λέξη taŝawuf είναι masdar της 5ης ρίζας η οποία ετυμολογείται από τη λέξη ŝûf, «έριο». Τελικά η λέξη Σούφι σημαίνει «Αυτός που είναι καθαρός στην καρδιά», ή «ένας από τους καθαρούς».
• Πηγές επίδρασης: Αυτό καθ'αυτό το υπέδαφος του Ισλάμ έδωσε τις αφετηρίες διαμόρφωσής του. Η προσδοκία του τέλους, η αίσθηση ότι ο κόσμος είναι παροδικός και η ζωή χωρίς νόημα αν δεν σχετίζεται με τον Θεό γέννησαν τη διάθεση φυγής. Η περί εσχάτων διδασκαλία του Ισλάμ καθώς τονίζει τον φόβο της κρίσης του Αλλάχ, τις νηστείες, τις λιτανείες, προσέφερε το αναγκαίο πλαίσιο ανάπτυξης των σουφικών τάσεων. Τα πρώτα κηρύγματα του Μωάμεθ στη Μέκκα τόνιζαν την ανάγκη μετανοίας ενόψει της επερχόμενης ημέρας της κρίσεως: «Όχι δεν πρέπει να (παραπλανηθείς)! Και όμως διαψεύδετε την Κρίση» (Κοράνιο 82,9)·«και αγαπάτε τον πλούτο με υπερβολική αγάπη» (Κοράνιο 89,20) [...] «Ότι έχετε μαζί σας εξαφανίζεται, ό,τι όμως έχει ο Αλλάχ παραμένει» (Κοράνιο 16,96). Τα αγαθά του κόσμου κατανοούνται ως δώρο του Θεού αλλά ταυτόχρονα και εμπόδιο δυνατό να θέτει σε πειρασμό τους πιστούς ώστε να κινδυνεύουν να χάσουν τον φόβο της μέλλουσας κρίσης. Υπήρξαν στίχοι του Κορανίου, οι οποίοι ερμηνεύθηκαν κατάλληλα ώστε να στηρίξουν θεολογικά έναν τέτοιο τρόπο ζωής. Ο Θεός δεν είναι μόνο πανταχού παρών, αλλά και με έναν μυστικό τρόπο πολύ κοντά στον άνθρωπο: «Εμείς είμαστε που πλάσαμε τον άνθρωπο και γνωρίζουμε τι εισηγήσεις του ψιθυρίζει η ψυχή του, γιατί είμαστε πιο κοντά σ' αυτόν παρά η φλέβα του λαιμού του» (Κοράνιο 50,16).

Η κίνηση των σούφι επηρεάσθηκε από τον χριστιανικό ασκητισμό ο οποίος ακμάζει την ίδια περίοδο σε Συρία, Μεσοποταμία και Περσία. Από τους χριστιανούς ασκητές, ορθόδοξους ή μονοφυσίτες (ραχίμπ) έλαβαν τον μάλλινο απλό χιτώνα (Şũfî), ο οποίος έγινε το χαρακτηριστικό τους διακριτικό και από τον οποίο έλαβαν την ονομασία τους. Επίσης την πρακτική της προσευχής και του κανόνες της άσκησης.

Από τον νεοπλατωνισμό τη θεώρηση της γνώσης της φώτισης και της έκστασης. Από τον γνωστικισμό τις περί φωτός και σκότους αντιλήψεις. Τέλος από τον Βουδισμό τη θεώρηση του υψίστου σκοπού των σούφι της «φανά» που είναι η ιδέα για το σβήσιμο του ατομικού εγώ στο καθολικό Ον, τον Θεό, έννοια ανάλογη με τη βουδιστική Νιρβάνα. Αντικειμενικός σκοπός τους είναι η προσέγγιση της αλήθειας, ενώ κάθε νέο μέλος, ο νεόφυτος δηλαδή, καλούνταν «να επιβιβασθεί σε ένα σκάφος που πλέει στη θάλασσα της αμφιβολίας», ώστε να αρχίσει τις έρευνές του που τελικά θα τον οδηγήσουν στην αλήθεια.

Χορός δερβίσιδων

Ουσιαστικά διακρίνονται τέσσερις βαθμοί μύησης ή τέσσερα στάδια: Ο πρώτος είναι ο προκαταρκτικός και σε αυτόν ο μυούμενος καλείται να τηρήσει τις διάφορες και γνωστές σε όλους τελετές του μουσουλμανισμού, ώστε να μην κινδυνεύει να παρεξηγηθεί από τους αδαείς και τους αμόρφωτους που δεν κατανοούν τη βαθύτερη σημασία τους. Στο δεύτερο βαθμό εισέρχεται «εντός του φράκτου του σουφισμού», στο πλαίσιο του οποίου υποκαθιστά τις παραπάνω εκδηλώσεις με μια πνευματική λατρεία. Ο τρίτος βαθμός είναι αυτός της σοφίας, ενώ εκείνος που φτάνει σε αυτόν υποτίθεται ότι απέκτησε υπερφυσική γνώση και έγινε ίσος με τους αγγέλους. Ο τέταρτος και τελευταίος βαθμός καλείται αλήθεια, αφού ο άνθρωπος που μυήθηκε σε αυτόν την έχει ήδη κατακτήσει και έχει έτσι ενωθεί ολοκληρωτικά με τον Θεό. Σε όλους τους βαθμούς υπάρχουν μυστήρια και μυστικά που ουδέποτε αποκαλύπτονται στους βέβηλους.

Η θεωρία της μυστικής αυτής εταιρείας είναι ότι το μόνο απόλυτο Ον είναι ο Θεός. Από αυτόν απορρέει και η ανθρώπινη ψυχή, η οποία, αν και παραμένει χωρισμένη για ορισμένο χρονικό διάστημα από την ουράνια πηγή της, επανέρχεται τελικά και ενώνεται πάλι μαζί της. Στον μεταβατικό αυτό κόσμο, το γήινο, το ύψιστο αγαθό για την ανθρωπότητα έγκειται στην όσο το δυνατόν πληρέστερη ένωση με το Αιώνιο Πνεύμα.

Ιστορία

Η αρχή του σουφισμού αποδίδεται σε μια γυναίκα από τη Βασόρα, τη Ραμπία, η οποία γύρω στο 780 ενσάρκωσε το ιδεώδες της αίρεσης για μια ανιδιοτελή αγάπη του Θεού, χωρίς την ελπίδα του παραδείσου και τον φόβο της κόλασης. Την ιρακινή σχολή της αίρεσης θεμελίωσε γύρω στο 850 ο Μουχασίμπι, ο οποίος πίστευε ότι ο καθαρμός της ψυχής ως προπαρασκευή για τη συμπόρευση με τον Θεό ήταν η μοναδική αξία του ασκητισμού. Λίγο αργότερα ο αλ Χαλάτζ έγινε διάσημος για τη φράση του «Εγώ είμαι η Δημιουργός Αλήθεια», που αποτελεί συμπύκνωση της περίφημης θεωρίας του χούα χούα (Αυτός, Αυτός). Σύμφωνα με αυτή, ο Θεός αγάπησε τον εαυτό του στην ουσία του και δημιούργησε τον Αδάμ κατ’ εικόνα του. Ο Αλ-Χαλάτζ, ο οποίος θανατώθηκε το 922 στη Βαγδάτη λόγω των απόψεών του, είναι ο κατεξοχήν «Μάρτυρας της Αγάπης (του Θεού)».

Ήδη από τον 11ο αιώνα έχουμε την εμφάνιση των πρώτων μυστικιστικών ταγμάτων, ενώ τον 13ο αιώνα ο Ανδαλούσιος αλ Άραμπι διατύπωσε την άποψη ότι όλες οι υπάρξεις είναι ένα, μια έκφανση της υποκείμενης θεϊκής πραγματικότητας (θεωρία της Ενότητας του Όντος). Την ίδια εποχή ο μεγαλύτερος ποιητής των Σούφι, ο Τζελάλ-εντίν-αρ-Ρούμι (1207-1273), παρακινημένος από μυστική αγάπη συνέγραψε το περίφημο ποίημα Μεσνεβί (26.000 δίστιχα), το οποίο αποτελεί μια εγκυκλοπαίδεια της μυστικής σκέψης. Ο Ρούμι ενέπνευσε την οργάνωση των στροβιλιζόμενων δερβίσηδων που αναζητούσαν την έκσταση μέσω μιας περίτεχνης χορευτικής ιεροτελεστίας με τη συνοδεία μουσικής. Ο σύγχρονός του, Γιουνούς Εμρέ, εγκαινίασε την τουρκική μυστική ποίηση που διασώθηκε από το τάγμα των Μπεκτασήδων δερβίσηδων. Στην Αίγυπτο εμφανίστηκε το τάγμα των Σαντιλίγια, ενώ τα θεμελιώδη ιδεώδη του σουφισμού έφτασαν μέχρι την Ινδία, όπου επηρεάστηκαν από τον ινδουιστικό μυστικισμό. Παρ’ όλο που μετά τον 16ο αιώνα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχουμε παραγωγή σημαντικών κειμένων από Σούφι, εντούτοις η επίδραση των μυστικιστικών ταγμάτων δεν μειώθηκε. Νέα τάγματα ιδρύθηκαν, ενώ πολιτικοί και κοινωνικοί μεταρρυθμιστές στις μουσουλμανικές χώρες εναντιώθηκαν συχνά στον σουφισμό γιατί τον θεωρούσαν οπισθοδρομικό. Στην Τουρκία μάλιστα ο Μουσταφά Κεμάλ τα κατήργησε το 1925, χωρίς όμως να επιτύχει την εκμηδένιση της πνευματικής τους επιρροής.

Το ορθόδοξο Ισλάμ διαφωνούσε με τους Σούφι αναφορικά με τη λατρεία των αγίων, τις επισκέψεις σε τάφους, τις μουσικές τελετουργίες, τα θαύματα, και την απόλυτη πνευματική κυριαρχία του σεΐχη-διδασκάλου ως αλάθητου ηγέτη των μαθητών του. Από την άλλη πλευρά, οι Σούφι ύψωσαν τη φωνή τους ενάντια στην κοινωνική ανισότητα και προσπάθησαν ακόμη και θυσιάζοντας τη ζωή τους να μεταβάλουν τις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες προς το καλύτερο. Η σπουδαιότητα του σουφισμού για την πνευματική αγωγή και την εγχάραξη στην ψυχή του πιστού αρετών όπως η εμπιστοσύνη στον Θεό, η ευλάβεια, η πίστη στην αγάπη του Θεού και ο σεβασμός προς τον Προφήτη δεν είναι δυνατόν να αγνοηθεί, όπως και ο ρόλος της Μυστικής ποίησης ως πηγής ευτυχίας για εκατομμύρια ανθρώπους (αν και κάποιοι υποτιθέμενοι νεωτεριστές θεώρησαν ναρκωτική την επίδραση της ποίησης στη μουσουλμανική σκέψη).

Σήμερα ο σουφισμός έχει διαδοθεί ακόμη και στη Δύση (κατ’ όνομα όμως σουφισμός στον οποίο έχουν παρεισφρήσει τεκτονικά στοιχεία), αλλά οι γνήσιοι και αυθεντικοί ευσεβείς έχουν την επίγνωση ότι ο σουφισμός απαιτεί αυστηρή πειθαρχία και ότι ο στόχος του μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν ο πιστός ριχτεί στο κατακαίον πυρ της θεϊκής αγάπης.

Βιβλιογραφία

• Γρηγόριος Ζιάκας, Ο Μυστικός ποιητής Μαουλάνα Τζαλαλεντίν Ρούμι και η διδασκαλία του, εκδ. Πουρναράς, Θεσ/νίκη, (1973, 1987, 1995) 1996, 329 σελ.
• Γρηγόριος Ζιάκας, Ιστορία Θρησκευμάτων Β. Το Ισλάμ, εκδ. Π.Πουρναράς, Θεσ/νίκη, 1991,σελ.417-428
• Αναστάσιος Γιαννουλάτος, Ισλάμ. Θρησκειολογική επισκόπησις, Αθήναι 1990, σελ.253-263
• Γεράσιμος Μακρής, «σουφισμός», Θρησκειολογικό Λεξικό, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα,2000, σελ.501-504
• A. Τζ. Άρμπερι, Σουφισμός. Μια παρουσίαση των μυστικών του Ισλάμ, μτφρ. Ανδρέας Λυμπερόπουλος, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 2005
• Κάρλ Ερνστ, Σουφισμός. Η φιλοσοφία και η πρακτική της μυστικής παράδοσης του Ισλάμ, εκδ. Αρχέτυπο, Αθήνα, 2001
• Dominique Sourdel, Το Ισλάμ, μτφρ. Μαγδαληνή Σύρου, εκδ. Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη-Το Βήμα-γνώση, Αθήνα 2007, σελ.97-105
• Αλέξανδρος Καριώτογλου, Σπουδή στη θρησκειολογία, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 2005, σελ.176-184
• Ward Mc Afee, Τα πέντε μεγάλα ζωντανά θρησκεύματα, μτφρ. Σάββας Αγουρίδης, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα, σελ.246-253
• Μυστακίδου Ελένη, Νεοπλατωνικά στοιχεία στο "Μεσνεβί" του Τζελαλεττίν Ρουμί και η κοινωνία των μεβλεβηδών, 2002, Πάντειο Πανεπιστήμιο Πολιτικών και Κοινωνικών Σπουδών (διδακτορική διατριβή), σελ. 40-46.