Τατιανός Ασσύριος

Τατιανός Ασσύριος
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	120 (περίπου) Επαρχία Ασσυρίας
Θάνατος	173 (περίπου) Επαρχία Ασσυρίας
Χώρα πολιτογράφησης	Αρχαία Ρώμη
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά Συριακή γλώσσα
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	θεολόγος φιλόσοφος συγγραφέας
Αξιοσημείωτο έργο	Διατεσσάρων Address to the Greeks
Σχετικά πολυμέσα

Ο Τατιανός(120-190), ήταν Συριακής καταγωγής χριστιανίζων δυαλιστής φιλόσοφος, ο οποίος έζησε το 2ο αιώνα μ.Χ.

Βίος

Ο Τατιανός γεννήθηκε γύρω στα 120 μ.Χ. στην ανατολική Συρία. Καταγόταν από οικογένεια ειδωλολατρική και έλαβε φροντισμένη ελληνική παιδεία. Θα πραγματοποιήσει διάφορα ταξίδια προκειμένου να γνωρίσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις και τις ανατολικές μυστηριακές θρησκείες. Μεταξύ των σταθμών της περιοδείας του αυτής είναι και η Αθήνα. Θα καταλήξει στη Ρώμη όπου θα ασπασθεί το χριστιανισμό. Για τις συνθήκες της μεταστροφής του ο ίδιος μας πληροφορεί πως γνώρισε το χριστιανισμό αφού βρήκε γραφάς βαρβαρικάς οι οποίες τον εντυπωσίασαν επειδή ήταν αρχαιότερες, θειότερες, και συνταγμένες απλούστερα από τις ελληνικές φιλοσοφικές αντιλήψεις. Στη Ρώμη θα μαθητεύσει κοντά στον Ιουστίνο και ίσως τις προμηθεύθηκε από αυτόν: επρόκειτο για βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Μετά την καταγγελία και τη θανάτωση από τις Ρωμαϊκές αρχές του δασκάλού του Ιουστίνου από τον Κρήσκεντα, φιλόσοφο και σχολάρχη ανταγωνιστικής της δικής του σχολής, ο Τατιανός επειδή φοβήθηκε πως θα είχε την ίδια τύχη με τον δάσκαλό του, αφού απειλήθηκε κι ο ίδιος από τον Κρήσκεντα, λίγο μετά το μαρτύριο του Ιουστίνου, αναχώρησε από την πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, (στα 165 μ.Χ.). Θα ταξιδέψει στην Ανατολή: Συρία, Μεσοποταμία, Κιλικία, Πισιδία. Γύρω στα 170 με 173 θα εγκατασταθεί σε άγνωστη πόλη της Μεσοποταμίας. Είναι άγνωστο ποιο ήταν το τέλος του.

Φιλοσοφικές-θεολογικές πεποιθήσεις

Πηγές της φιλοσοφικής-θεολογίας του είναι το έργο του Λόγος προς Έλληνας και πενιχρές πληροφορίες που μας διασώζουν αντιαιρετικοί και ιστορικοί συγγραφείς.

Για να καταπολεμήσει τους ειδωλολατρικούς ανθρωπομορφισμούς παρουσιάζει τον Θεό τέλειο, αναφή, άναρχο και ανονόμαστο. Κατά μερισμόν κι όχι κατ΄αποκοπήν από τον Θεό προκύπτει και ο Λόγος. Προϋπήρχε όχι ως μία διακριτή υπόσταση αλλά ως λογικότητα, κάτι το ενδιάθετο εντός του Θείου νου. Η γέννηση του Λόγου συνιστά ταυτόχρονα και την απαρχή της δημιουργίας, μιας δημιουργίας εκ του μηδενός: είναι το πρώτο κτίσμα. Το Άγιο Πνεύμα μοιάζει να είναι αδιάκριτο από τον Λόγο. Απουσιάζει κάθε μνεία στο πρόσωπο του Χριστού και στην ενανθρώπησή του: «Θεόν εν ανθρώπου μορφή γεγονέναι», λέει ο Τατιανός δίχως να ξεκαθαρίζει ποιο πρόσωπο ενανθρωπίστηκε, ενισχύοντας την εντύπωση πως πρόκειται για τον ίδιο τον Θεό κι όχι για τον Λόγο. Η απουσία κάθε μνείας στο πρόσωπο του Χριστού ίσως πρέπει να αποδοθεί στην σκοποθεσία του Λόγου προς Έλληνας, που είναι η αντιπαράθεση στην Θύραθεν φιλοσοφία, θρησκεία, κουλτούρα, μιας όχι συστηματοποιημένης χριστιανικής διδασκαλίας περί της φύσεως του Θεού, του χρόνου, του Λόγου. Όπως παρατηρεί ο Γεώργιος Φλορόφσκι, «Δεν γράφει προς μία χριστιανική κοινότητα, δεν γράφει μια παραδοσιακή απολογία προς τους ειδωλολάτρες. Μάλλον έχει εμπλακεί σε μία προσωπική κριτική... » Κι έτσι προκειμένου να δικαιώσει φιλοσοφικά και θεολογικά τη μεταστροφή του στο Χριστιανισμό, επικεντρώνεται στην αρχαιότητα της Παλαιάς Διαθήκης έναντι των Ελλήνων. Ο Λόγος δημιουργεί αρχικά τους αγγέλους και μετά τους ανθρώπους, όλους αυτεξούσιους. Οι άγγελοι λόγω της αυτεξουσιότητάς τους εξέπεσαν κι έγιναν δαίμονες κι έχουν αρχηγέτη τους τον Δία. Αυτοί καθορίζουν την μοίρα των ανθρώπων χωρίς όμως τελικά να μπορούν να επηρεάσουν το ανθρώπινο αυτεξούσιο.

Οι άνθρωποι πλάσθηκαν κατ΄εικόνα Θεού με σκοπό να γίνουν αθάνατοι. Απώλεσαν όμως αυτή τη δυνατότητα λόγω του αυτεξουσίου τους κι έγιναν θνητοί. Ο άνθρωπος είναι τρισύνθετος: συνίσταται από α)σώμα (=θνητό), β)πνεύμα (=αθάνατο) και γ)ψυχή (θνητή ή αθάνατη, αναλόγως της σχέσεώς της με το πνεύμα). Το πνεύμα είναι δώρο μόνο για τους λίγους, τους πνευματικά ικανούς, τους γνώστες την αλήθεια. Οι πολλοί Χριστιανοί είναι υλικοί, οι οπαδοί του είναι πνευματικοί. Ο Αδάμ δεν πρόκειται να σωθεί επειδή είναι δημιούργημα του κακού Δημιουργού-Θεού. Γενικά η περί Λόγου και ανθρώπου διδασκαλία του μοιάζει με εκείνη των Γνωστικών συστημάτων.

Η φιλοσοφική του θεολογία έχει και θρησκευτική-πρακτική διάσταση: απορρίπτει το γάμο ως μία κατάσταση πορνείας,επειδή η διάκριση ανδρός-γυναικός είναι κατασκεύασμα του κακού Δημιουργού-θεού. Απορρίπτει κάθε κοσμική απόλαυση, την κατανάλωση κρέατος και κρασιού το οποίο οι οπαδοί του στην Θεία Ευχαριστία αντικαθιστούν με νερό, γι΄αυτό θα ονoμαστούν υδροπαραστάτες (aquarii) Θεωρείται από τους παλιούς αιρεσιολόγους ως ο ιδρυτής του εγκρατιτισμού

Συγγραφικό έργο

To μοναδικό σωζόμενο σύγγραμμα του τιτλοφορείται Προς Έλληνας. Πρόκειται για μία συστηματική πολεμική κατά των θεσμών, και πολιτιστικών επιτευγμάτων του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Αρχικά συμπαραθέτει τα ελληνικά και βαρβαρικά επιτεύγματα καλώντας τους Έλληνες να μην υποτιμούν τους δεύτερους. Άλλωστε αρκετά από τα επιτεύγματά τους είναι δάνεια από τους βάρβαρους. Ακολούθως παραθέτει στοιχεία της χριστιανικής πίστεως: η ανωτερότητά της έγκειται, μεταξύ άλλων, στα πάθη που χαρακτήριζαν τον βίο αρχαίων φιλοσόφων, αλλά και στην αρχαιότητα των πηγών της χριστιανικής θρησκείας έναντι των εθνικών αντιλήψεων. Ο λόγος του δεν είναι αποκλειστικά αντιρρητικός, αλλά έχει και θετική εκφορά θίγοντας θέματα όπως η Θεία μοναρχία, η κοσμογονία, άγγελοι, δαιμονολογία, Λόγος, ψυχή, ανάσταση. Αυτό δείχνει την πρόθεση συστηματικότητας στην παράθεση των θέσεών του, αν και είναι συχνές οι παρεκβάσεις του. Το έργο δεν έχει αποκλειστικά απολογητικό χαρακτήρα αλλά ελεγκτικό. Αντί να απολογείται «λοιδωρεί με πάθος τους εθνικούς και εκφράζει την άκρα περιφρόσνυσή του προς τον αρχαίο κόσμο, την αρχαία φιλοσοφία και ζωή. Είναι μάλιστα εξόχως ενδιαφέρον ότι είναι ο αρχαιότερος συγγραφέας στον οποίο ο όρος Έλλην χρησιμοποιείται με θρησκευτική σημασία και ταυτίζεται προς την έννοια του εθνικού, του ειδωλολάτρη[...]». Η συγγραφή του έργου τοποθετείται μετά το μαρτύριο του Ιουστίνου και τη φυγή του Τατιανού από τη Ρώμη, δηλαδή μετά το 165 μ.Χ.

Το Διατεσσάρων (Ευαγγέλιον), το οποίο έχει χαθεί, αποτελείται από 55 κεφάλαια. Πρόκειται για μια εναρμόνιση των τεσσάρων ευαγγελίων. Ακολουθεί τα χρονικά πλαίσια του Κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, χωρίς να αναφέρει τις διηγήσεις της γεννήσεως, της γενεαλογίες, και ό,τι τονίζει την ανθρώπινη φύση του Ιησού. Παράλληλα χρησιμοποιεί σποραδικά απόκρυφο υλικό και ενσωματώνει εγκρατιτικές και δοκητικές αντιλήψεις. Αρχικά πρέπει να γράφτηκε στα ελληνικά, όπως φαίνεται από μικρό απόσπασμα που βρέθηκε στη Συρία, αλλά ο ίδιος ο Τατιανός το μετέφρασε στα συριακά. Θα χρησιμοποιηθεί κατά κόρον από τη Συριακή Ορθόδοξη Εκκλησία έως τον 5ο αιώνα μ.Χ. Θεωρήθηκε αιρετικό και πολεμήθηκε από τον Θεοδώρητο Κύρου.

Δεν είναι λίγα τα χαμένα έργα του Τατιανού που άλλοι συγγραφείς, αλλά και ό ίδιος μνημονεύει πως έγραψε ή ήθελε να γράψει, α)Περί ζώων:σύγκριση των φύσεων των ζώων και των ανθρώπων. Το αρχαιότερο από τα έργα του. β)Περί δαιμόνων, γ)Προς τους αποφηναμένους τα περί Θεού. Επρόκειτο για κάτι που σχεδίαζε να γράψει και στο οποίο θα συνέκρινε την ελληνική και χριστιανική θεολογία και ηθική. δ)Περί προβλημάτων. Ο μαθητής του Τατιανού Ρόδωνας, λέει πως θα παρουσίαζε σε αυτό τις ασάφειες και δυσερμηνείες της Αγίας Γραφής ε)Περί του κατά Σωτήρα καταρτισμού. Σε αυτό αποτυπώνει εγκρατιτικές τάσεις και καταδίκαζε και τον γάμο.

Αποτίμηση-προϋποθέσεις ερμηνείας της σκέψης του Τατιανού

Την όλη στάση του έναντι του Ελληνορωμαϊκού πολιτισμού καθορίζουν α) η εθνική-συριακή καταγωγή του: η πατρίδα του είχε κατακτηθεί από τους Έλληνες πριν από χρόνια. Η εθνική αυτή αντίθεση μεταφέρεται και σε θρησκευτικό πεδίο. β) Η στάση του εθνικού κόσμου έναντι του Χριστιανισμού: στάση υπεροπτική απέναντι στην θρησκεία των αγραμμάτων αλιέων που πρωτοκήρυξαν τη θρησκεία αυτή, αλλά κι απέναντι στον ίδιο, ο οποίος θεωρείται ένας βάρβαρος. Οι χαρακτηρισμοί και τα μέτρα αξιολόγησης αντιστρέφονται τώρα από τον Τατιανό προς τους θύραθεν εκπροσώπους. Με τον Τατιανό το όνομα Έλλην «χρωματίζεται» πιο έντονα, χωρίς να αποκτήσει θρησκευτικό περιεχόμενο, μέχρι να καταλήξει συνώνυμο του ειδωλολάτρης. Αποκορύφωμα της αποστροφής του έναντι κάθε τι ελληνικού είναι η μη χρήση της ελληνικής γλώσσας και η υιοθέτηση εκ μέρους του της συριακής. Λόγω του γενικού συγκρητισμού που κυριαρχεί κατά την ύστερη αρχαιότητα πρέπει να τονιστεί όσο γίνεται περισσότερο η ετερότητα Χριστιανισμού-Ελληνισμού. γ) Ο θάνατος του δασκάλου του Ιουστίνου, αν και σε αρκετά σημεία ενσωματωμένου στο ελληνορωμαϊκό πολιτιστικό περιβάλλον. δ) Οι περιπλανήσεις του στα εθνικά θρησκεύματα δεν τον αφήνουν ανεπηρέαστο. ε) Το γενικότερο κλίμα του γνωστικισμού της εποχής του στην έκταση και στο βαθμό που επέδρασε στην προσωπικότητά του, χωρίς να γίνει γνωστικός, τον οδηγεί από τη διαρχία στον εγκρατιτισμό. στ) Στοιχεία της προσωπικότητάς του, όπως η ερευνητική του ροπή, η μεσσιανική και προφητική του προδιάθεση ζ) Ο Τατιανός επισημαίνει ο Στυλιανός Παπαδόπουλος, κινείται αγνοώντας ή και υποτιμώντας την Εκκλησιαστική παράδοση. Ενδεικτικό τούτης της αποξένωσής του είναι η δημιουργία από τον ίδιο νέου Ευαγγελίου, του Διατεσσάρων

Έργα του Τατιανού στα νέα ελληνικά

• Τατιανού, «Προς Έλληνας» στο: Λόγοι Χριστιανών Κατά Εθνικών. Αθανάσιος Αλεξανδρείας, Αθηναγόρας, Τατιανός, μτφρ.Γιάννης Πλεξίδας, εκδ.Ζήτρος, Αθήνα, 2004, σελ.451-598

Πηγές

• Παναγιώτης Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, τομ. Β. εκδ. Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη, 2005, σελ.600-614
• Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία τομ. Α' ,εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 1997, σελ.286-290
• Γεώργιος Φλορόφσκυ, Οι Βυζαντινοί πατέρες του 5ου αιώνα, μτφρ. Παναγιώτη Πάλλη, εκδ.Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1992, σελ.110-116
• Θεοχάρης Δετοράκης, Βυζαντινή φιλολογία. Τα πρόσωπα και τα κείμενα, τομ.Α, Ηαράκλειο Κρήτης, 1995, σελ. 48-52
• Ηρακλής Καραμπάτος, Μετακλασικός κόσμος και πρώιμος χριστιανισμός, Αθήνα, Ηρόδοτος, σελ. 64, 194.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Emily J. Hunt, Christianity in the Second Century. Τhe case of Tatian, εκδ.Routledge, 2003 [2]
• Tatian's Address to the Greeks [3]