Ελλήσποντος

Χάρτης των στενών, με τις κύριες πόλεις

Ο Ελλήσποντος (τουρκικά: Çanakkale Boğazı‎‎), γνωστός και ως Δαρδανέλλια, είναι στενός, φυσικός και διεθνής σημαντικός πορθμός που βρίσκεται στη βορειοδυτική Τουρκία και αποτελεί μέρος του ηπειρωτικού συνόρου μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας, ενώ διαχωρίζει τη Μικρά Ασία από τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Ως ένας από τους πιο στενούς πορθμούς του κόσμου που χρησιμοποιούνται για τη διεθνή ναυσιπλοΐα, ο Ελλήσποντος συνδέει την Προποντίδα με το Αιγαίο Πέλαγος και τη Μεσόγειο Θάλασσα, ενώ επιτρέπει επίσης το πέρασμα προς τον Εύξεινο Πόντο μέσω του Βοσπόρου.

Το στενό έχει μήκος 61 χλμ. αλλά πλάτος μόλις 1,2 έως 6 χλμ., και βάθος κατά μέσο όρο 55 μ. με μέγιστο 81 μ. Το νερό ρέει και στις δύο κατευθύνσεις κατά μήκος του στενού, από την Προποντίδα προς το Αιγαίο πέλαγος μέσω ενός επιφανειακού ρεύματος και κατά την αντίθετη κατεύθυνση μέσω ενός υποθαλάσσιου.

Όνομα

Ο Ελλήσποντος (< Έλλης πόντος=Θάλασσα της Έλλης) είναι το ιστορικό και αρχαιότερο όνομα του πορθμού. Ονομάστηκε έτσι από την Έλλη, θυγατέρα του βασιλιά του Ορχομενού Αθάμαντα. Καθώς ο Φρίξος και η Έλλη ταξίδευαν στην πλάτη του χρυσόμαλλου κριαριού, η Έλλη ζαλίστηκε και έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. Ο Όμηρος στην Ιλιάδα (Β' 845) αναφέρει για τον Ελλήσποντο, ότι τον πέρασαν οι σύμμαχοι των Τρώων Θράκες, υπό τον Ακάμαντα και τον Πύρσο.

Το νεότερο όνομα «Δαρδανέλλια» οφείλεται στην αρχαία πόλη της Δαρδάνου που είχε κτισθεί στην ασιατική ακτή στο μέσο περίπου του πορθμού. Σήμερα είναι γνωστότερη με την τούρκικη ονομασία Τσανάκκαλε, εξ ου και το όνομα των Στενών στα τουρκικά: Τσανάκκαλε μπογαζί (Çanakkale boğazı).

Το όνομα Τσανάκκαλε προέρχεται από τα περίφημα κάστρα της περιοχής Τσανάκ Καλεσί, δηλαδή «Φρούριο των Τσανακίων». Τσανάκια (πήλινες γαβάθες) παράγονταν εκεί ήδη από το 1740. Μέχρι όμως του 1922 το τουρκικό επίσημο όνομα ήταν «Καλέι Σουλτανιέ» ή «Σουλτανιέ Καλεσί» (=σουλτανικό φρούριο). Το σύγχρονο όνομα είναι αυτό που καθιερώθηκε από τη σύγχρονη Τουρκία και που ακολουθούν οι Ευρωπαίοι και στη συνέχεια αναφέρεται στους ναυτικούς χάρτες. Το όνομα Δαρδανέλλια δόθηκε στην ίδια πόλη από τους Έλληνες και Ευρωπαίους ως κείμενη στην αρχαία Δάρδανο, ή Δαρδανία όπου ήταν η πάλαι ποτέ πόλη του Δάρδανου που όμως τοποθετείται σε απόσταση 8 χλμ. ΝΔ. της σημερινής πόλης, κοντά στην άκρα Καφέζ Μπουρνού επί της ασιατικής ακτής. Εκ του ελληνικού αυτού ονόματος έμεινε στην ιστορία ο όρος στον πληθυντικό «Στενά των Δαρδανελλίων».

Ιστορία

Τα Δαρδανέλια και η χερσόνησος της Καλλίπολης από το διάστημα. Η ομώνυμη πόλη Δάρδανος, σήμερα Τσανάκκαλε, ξεχωρίζει στο στενότερο σημείο επί της ασιατικής (δεξιάς) ακτής, με υπόλευκο χρώμα.

Ο γεωγραφικός αυτός χώρος υπήρξε από την πρώιμη αρχαιότητα σημαντικός επειδή ένωνε ως φυσική διάβαση τη μια ήπειρο με την άλλη, αλλά και ως θαλάσσια λεωφόρος συνέδεε τα αρχαία φύλα του Αιγαίου με τα φύλα του Εύξεινου Πόντου και της Μικράς Ασίας. Τέτοια φύλα είναι οι Βιθυνοί, Φρύγες, Θράκες, Μυσοί κ.ά., που φέρουν συχνά ελληνικά ονόματα ή έθιμα ίδια σχεδόν με των Ελλήνων της αρχαίας Ελλάδας.

Το στενό έχει παίξει στρατηγικό ρόλο στην ιστορία για μακρό διάστημα. Ο Ελλήσποντος είναι από πολλές απόψεις μοναδικός. Το πολύ στενό και ελικοειδές σχήμα του πορθμού μοιάζει περισσότερο με ποταμό. Θεωρείται ένας από τους πιο επικίνδυνους, πολυσύχναστους και δύσκολους υδάτινους δρόμους. Τα ρεύματα που προκαλούνται από την παλιρροϊκή δράση στον Εύξεινο Πόντο και στην Προποντίδα είναι τέτοια που τα πλέοντα πλοία πρέπει να περιμένουν αγκυροβολημένα για τις κατάλληλες συνθήκες πριν μπουν στον Ελλήσποντο.

Ελληνική και Περσική ιστορία

Η αρχαία πόλη της Τροίας βρισκόταν κοντά στη νότια είσοδο του στενού και η ασιατική ακτή του ήταν το πεδίο του Τρωικού πολέμου. Τέτοιοι αρχαίοι μύθοι, όπως η Αργοναυτική Εκστρατεία και ο Τρωικός Πόλεμος, υποδηλώνουν μάλλον πως πολλοί θαλασσοπόροι της αρχαιότητας έχουν αναζητήσει τον φυσικό πλούτο στις περιοχές του Πόντου.

Το 608-606 π.Χ. οι Αθηναίοι κατανοώντας τη σημασία του Ελλήσποντου για την προμήθεια σίτου από τα μέρη του Πόντου έρχονται σε πόλεμο με τους Μυτιληναίους που είχαν προβεί στην οχύρωση του Ακρωτηρίου Σίγειο που έληξε με τη συμβιβαστική παρέμβαση του Περίανδρου του Κορίνθιου. Έτσι τον 6ο π.Χ. αι. ο Ελλήσποντος βρίσκεται υπό την κυριαρχία της Μιλήτου με τις αποικίες της Άβυδος, Λάμψακος και Πάριος. Μέχρι που εμφανίζονται στην περιοχή οι Πέρσες. Ο Περσικός στρατός του Ξέρξη και αργότερα ο μακεδονικός στρατός του Μεγάλου Αλεξάνδρου διέσχισαν τα Δαρδανέλια σε αντίθετες κατευθύνσεις για να εισβάλλουν ο μεν πρώτος στην Ελλάδα, ο δε δεύτερος στην Περσία το 334 π.Χ. αντιστοίχως.

Εικονογράφηση που απεικονίζει την υποτιθέμενη "τιμωρία" του Ελλησπόντου από τον Ξέρξη.

Συγκεκριμένα, ο Ηρόδοτος μας λέει ότι στα 482 π.Χ. περίπου, ο Ξέρξης, βασιλεύς της Περσίας, γιος του Δαρείου Α΄, έφτιαξε δύο γέφυρες στον Ελλήσποντο στην Άβυδο ώστε ο τεράστιος στρατός του να μπορέσει να περάσει από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα. Αυτό το πέρασμα θεωρείται από τον Αισχύλο στην τραγωδία του «Πέρσες» ως η αιτία της θεϊκής παρέμβασης κατά του Ξέρξη. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο οι δύο αυτές γέφυρες καταστράφηκαν από μία καταιγίδα και ο Ξέρξης διέταξε να αποκεφαλιστούν οι υπεύθυνοι για την κατασκευή των γεφυρών και ο ίδιος ο πορθμός να "τιμωρηθεί" με 300 μαστιγώσεις, έριξε στη θάλασσα αλυσίδες και τη στιγμάτισε με καυτά σίδερα, ενώ οι στρατιώτες καταριόντουσαν τα νερά. Οι "Ηροδότου Ιστορίαι" ()vii.33-37 και vii.54-58 δίνουν λεπτομέρειες για την κατασκευή αυτών των γεφυρών από τον Ξέρξη. Ο Ηρόδοτος σχολιάζει ότι αυτή ήταν μια "πολύ αλαζονική συμπεριφορά προς τον Ελλήσποντο", αν και όχι ασυνήθιστη για τον Ξέρξη. Ο μηχανικός Άρπαλος βοήθησε τελικά τα εισβάλλοντα στρατεύματα να περάσουν, δένοντας τα πλοία με τις πλώρες τους κόντρα στο ρεύμα και, όπως λέγεται, με δύο πρόσθετες άγκυρες.

Η καταστροφή στη συνέχεια της πόλης της Σηστού το 478 π.Χ. υπήρξε η αρχή των επιθετικών αγώνων των Αθηναίων κατά των Περσών και ο Ελλήσποντος υπάγεται στον Ελλησπόντιο φόρο του κραταιού κράτους των Αθηνών μέχρι την ήττα των Αθηναίων στη μάχη των Αιγός Ποταμών, η οποία επέφερε όχι μόνο την απώλεια του Ελλήσποντου αλλά και αυτή την κατάρρευση της Αθηναϊκής Ηγεμονίας.

Τον 4ο π.Χ. αιώνα ο Ελλήσποντος διασχίζεται, όπως προειπώθηκε, από τον Μέγα Αλέξανδρο και η κυριαρχία του περιέρχεται έκτοτε στους Μακεδόνες.

Βυζαντινή ιστορία

Ο Ελλήσποντος ήταν ζωτικής σημασίας για την άμυνα της Κωνσταντινούπολης κατά τη Βυζαντινή περίοδο.

Μαρμάρινη πλάκα με νόμο του 6ου αιώνα μ.Χ. που καθορίζει την πληρωμή των τελών στον Ελλήσποντο.

Ο Ελλήσποντος αποτελούσε επίσης σημαντική πηγή εισοδήματος για τον ηγεμόνα της περιοχής. Στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης μια μαρμάρινη πλάκα περιέχει ένα νόμο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Αναστάσιου Α´ (491 - 518 μ.Χ.), που καθόριζε τα τέλη διέλευσης από το τελωνείο του Ελλησπόντου (δες εικόνα στα δεξιά):

«...Όποιος τολμήσει να παραβιάσει αυτούς τους κανονισμούς δεν θα θεωρείται πλέον φίλος και θα τιμωρηθεί. Προσέτι ο διοικητής των Δαρδανελλίων πρέπει να έχει το δικαίωμα να λαμβάνει 50 λίτρα χρυσάφι, έτσι ώστε αυτοί οι κανόνες, που κάνουμε από ευλάβεια, να μην παραβιαστούν ποτέ... Ο διακεκριμένος κυβερνήτης της πρωτεύουσας, που καταγίνεται με πολλά πράγματα, έχει αναλάβει να αναδιοργανώσει την είσοδο και έξοδο όλων των πλοίων από τα Δαρδανέλια ... Αρχίζοντας από σήμερα και για το μέλλον, όποιος θέλει να περάσει από τα Δαρδανέλια πρέπει να πληρώνει τα εξής :

- Όλοι οι έμποροι κρασιού που φέρνουν κρασί στην πρωτεύουσα (Κωνσταντινούπολη) εκτός από τους Κιλικίους πρέπει να πληρώνουν στους αξιωματούχους των Δαρδανελλίων 6 φόλια και 2 σεξτάρια κρασί.

-Κατά τον ίδιο τρόπο όλοι οι έμποροι ελαιόλαδου, λαχανικών και λαρδιού πρέπει να πληρώνουν στους αξιωματούχους των Δαρδανελίων 6 φόλια. Οι Κιλίκιοι έμποροι πρέπει να πληρώνουν 3 φόλια και, επί πλέον αυτών, 1 κεράτιον (12 φόλια) στην είσοδο και 2 κεράτια στην έξοδο.

-Όλοι οι έμποροι σίτου πρέπει να πληρώνουν στους αξιωματούχους 3 φόλια ανά μόδιο και ένα επί πλέον ποσό 3 φολίων όταν φεύγουν.»

Από τον 14ο αιώνα ελέγχεται σχεδόν αδιάκοπα από τους Τούρκους.

Ιστορικός χάρτης των Δαρδανελίων από τον Πίρι Ρέις

Νεότερη Ιστορία

Δέκατος ένατος αιώνας

Ο έλεγχος ή ειδικό καθεστώς πρόσβασης στα στενά έγινε ο βασικός στόχος της εξωτερικής πολιτικής της Ρωσικής Αυτοκρατορίας κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Κατά τους Ναπολεόντειους Πολέμους η Ρωσία - υποστηριζόμενη από τη Μεγάλη Βρετανία στην Επιχείρηση των Δαρδανελίων - απέκλεισε τα στενά το 1807. Μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1828-1829, το 1833 η Ρωσία ανάγκασε τους Τούρκους να υπογράψουν τη Συνθήκη Χουνκιάρ Ισκελεσί που προέβλεπε τον αποκλεισμό των στενών για πολεμικά πλοία δυνάμεων εκτός Μαύρης Θάλασσας, αν το ζητούσε η Ρωσία, πράγμα που θα είχε ως αποτέλεσμα την ελευθερία κινήσεων της Ρωσίας στη Μαύρη Θάλασσα.

Η συνθήκη ανησύχησε τις Δυτικές δυνάμεις, που ανησυχούσαν ότι οι συνέπειες ενός ενδεχόμενου Ρωσικού επεκτατισμού στις περιοχές της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου θα συγκρούονταν με τις εκεί κτήσεις τους και τα οικονομικά τους συμφέροντα. Στη Σύμβαση των Στενών του Λονδίνου του Ιουλίου 1841, η Βρετανία, η Γαλλία, η Αυστρία και η Πρωσία ανάγκασαν τη Ρωσία να συμφωνήσει ότι μόνο Τουρκικά πολεμικά πλοία θα μπορούσαν να διασχίσουν τα Δαρδανέλλια σε καιρό ειρήνης. Η Βρετανία και η Γαλλία αργότερα έστειλαν τους στόλους τους δια μέσου των στενών για να επιτεθούν στην Κριμαία κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού πολέμου το 1853, αν και αυτό έγινε ως συμμαχική πράξη προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτή η σύμβαση επαναβεβαιώθηκε επίσημα από τη Σύνοδο των Παρισίων το 1856, μετά τη Ρωσική ήττα στον Κριμαϊκό πόλεμο, και παρέμεινε ουσιαστικά σε ισχύ μέχρι τον 20ό και 21ο αιώνα.

Βαλκανικοί και Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Κατά τη διάρκεια του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, στην κάτω είσοδο του Ελλησπόντου διεξήχθη η Ναυμαχία της Έλλης. Η κρίσιμη ναυμαχία, που έλαβε χώρα τον Δεκέμβριο του 1912, ήταν η πρώτη ελληνοτουρκική θαλάσσια σύρραξη μετά τον Αγώνα του 1821 και έληξε ενθουσιωδώς με ελληνική νίκη. Η απόπειρα του τουρκικού στόλου για έξοδο από τα στενά στο Αιγαίο είχε αποτραπεί.

Το 1915 οι Δυτικοί Σύμμαχοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη Βρετανικών, Ινδικών, Αυστραλιανών και Νεοζηλανδικών στρατευμάτων να προσπαθήσει να ανοίξει το στενό. Στην Εκστρατεία της Καλλίπολης τα Τουρκικά στρατεύματα εγκλώβισαν τους Συμμάχους στα παράλια της Χερσονήσου της Καλλίπολης. Τα αποτελέσματα της εκστρατείας έβλαψαν την καριέρα του Ουίνστον Τσώρτσιλ, τότε Πρώτου Λόρδου του Ναυαρχείου, που προώθησε διακαώς τη χρησιμοποίηση των δυνάμεων του Βασιλικού Ναυτικού για να επιτευχθεί η παραβίαση των στενών. Ο Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, αργότερα ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας, ήταν κατά τη μάχη διοικητής για τους Οθωμανούς.

Τα στενά ναρκοθετήθηκαν από τους Τούρκους για να εμποδίσουν τα συμμαχικά πλοία να διεισδύσουν εκεί, αλλά σε δευτερεύουσες ενέργειες δύο υποβρύχια,ένα Βρετανικό και ένα Αυστραλιανό κατάφεραν να αποφύγουν τα ναρκοπέδια. Το Βρετανικό βύθισε ένα απαρχαιωμένο Τουρκικό παλιό θωρηκτό ανοιχτά του Κεράτιου κόλπου της Κωνσταντινούπολης. Η Μεσογειακή Εκστρατευτική Δύναμη του Σερ Ίαν Χάμιλτον απέτυχε στην προσπάθειά της να καταλάβει τη χερσόνησο της Καλλιπόλεως, και διατάχθηκε η αποχώρησή της τον Ιανουάριο του 1916, μετά από 10μηνο αγώνα. Από τους Συμμάχους οι νεκροί ήταν 43.000 Βρετανοί, 15.000 Γάλλοι, 8.700 Αυστραλοί, 2.700 Νεοζηλανδοί και 1.370 Ινδοί. Από τους Τούρκους οι νεκροί ήταν περίπου 60.000.

Μεταγενέστερα

Μετά τον πόλεμο, η συναφθείσα το 1920 Συνθήκη των Σεβρών αποστρατιωτικοποίησε τα στενά και τα κατέστησε διεθνές έδαφος υπό τον έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών. Αυτή τροποποιήθηκε μετά τον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο (1919-1922) το 1923 με τη Συνθήκη της Λωζάνης που ξανάδωσε τα στενά στην Τουρκία αλλά επέτρεψε σε όλα τα ξένα πολεμικά πλοία να τα διασχίζουν ελεύθερα. Η Τουρκία απέρριψε τους όρους αυτής της συνθήκης και στη συνέχεια στρατιωτικοποίησε την περιοχή. Η επαναφορά σε αυτό το παλαιό καθεστώς επισημοποιήθηκε με τη Συνθήκη του Μοντρέ του Ιουλίου 1936. Η συνθήκη, η οποία είναι σε ισχύ και σήμερα, αντιμετωπίζει τα στενά ως διεθνή ναυτικό διάδρομο αλλά η Τουρκία διατηρεί το δικαίωμα να περιορίσει τη θαλάσσια κίνηση μη-παρευξεινίων κρατών. Κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Τουρκία ήταν ουδέτερη σχεδόν σε όλη τη διάρκεια της σύγκρουσης, τα Δαρδανέλλια παρέμειναν κλειστά για τα πλοία των εμπολέμων εθνών.

Διάπλους των Στενών

Το μυθικό ερωτικό δράμα «Ηρώ και Λέανδρος» της αρχαίας μυθολογίας τοποθετείται γεωγραφικά στον Ελλήσποντο. Κατά τον μύθο, ο Λέανδρος κολυμπούσε κάθε νύχτα από την Άβυδο, στην ασιατική ακτή, μέχρι την αντικρινή πόλη Σηστό, όπου συναντούσε την καλή του ονόματι Ηρώ, ιέρεια της Αφροδίτης.

Στην πρόσφατη ιστορία, λέγεται πως ο Λόρδος Βύρων διέσχισε κολυμπώντας τον Ελλήσποντο.