Μετόπες του Παρθενώνα

Λεπτομέρεια των μετοπών του δυτικού πτερού, οι οποίες είχαν θέμα την Αμαζονομαχία. Στη μετόπη 13 έφιππη Αμαζόνα χτυπά με δόρυ Έλληνα, ξαπλωμένο με την πλάτη στον θεατή και τα πόδια του ανάμεσα στα πίσω πόδια του αλόγου της. Στη μετόπη 14 Έλληνας με διασκελισμό τραβά από τα μαλλιά γονατιστή Αμαζόνα. Αυτή φορεί χιτώνα, με το δεξί χέρι σπρώχνει το πλευρό του και με το αριστερό υψώνει ασπίδα.

Οι Μετόπες του Παρθενώνα κοσμούσαν, άλλοτε, τη δωρικού ρυθμού ζωφόρο τού περιστυλίου τού Παρθενώνα στην Ακρόπολη. Αυτές αποτελούν το ένα τμήμα των ανάγλυφων του ναού, καθώς επίσης γλυπτές παραστάσεις υπάρχουν και στην ιωνική ζωφόρο τού σηκού τού ναού, στο ίδιο ύψος. Είναι Τα 92 ανάγλυφα των μετοπών εικονίζουν ένα θέμα διαφορετικό για κάθε πλευρά του περιστυλίου, ενώ μαζί με το αέτωμα, την ιωνική ζωφόρο του σηκού, τα αετώματα και το άγαλμα της Παρθένου Αθηνάς αποτελούσαν ένα ολοκληρωμένο σύνολο εξέχουσας γλυπτικής τέχνης.

Το 480/79 οι Πέρσες κατέστρεψαν τα ιερά στην Αττική. Το ταμείο της Συμμαχίας μεταφέρθηκε από τη Δήλο στην ακρόπολη της Αθήνας το 454/3, οπότε αρχίζει η εισφορά του 1/60 του συμμαχικού φόρου στη θεά Αθηνά, όπως φαίνεται από επιγραφές. Το 450/49 ο Περικλής προτείνει το σύνολο του συμμαχικού φόρου (5000 τάλαντα) να χρησιμοποιηθεί για ανοικοδόμηση των ναών της Αττικής, πράγμα που οι Αθηναίοι αποδέχθηκαν (ψήφισμα επί άρχοντος Ευθύμου). Οι οικοδομικές επιγραφές μαρτυρούν ότι οι ταμίες της Αθηνάς -οι διαχειριστές του συμμαχικού φόρου- καταβάλουν τα ποσά. Το έργο ήταν υπό την εποπτεία επιστατών, με ετήσια θητεία, υπόλογων στην εκκλησία του δήμου, που φρόντιζαν για την αγορά των υλικών, την πληρωμή των συνεργείων και την αναγραφή των ετήσιων λογαριασμών σε μαρμάρινη στήλη. Το 447/6 κόβονται τα μάρμαρα από το λατομείο Πεντέλης για το κτίσιμο του Παρθενώνα.

Περιγραφή

Οι μετόπες του Παρθενώνα είναι ανάγλυφα μαρμάρινα πλαίσια, που είναι σκαλισμένα μεταξύ των τριγλύφων της δωρικής ζωφόρου του ναού. Η τελευταία, σύμφωνα με το Μουσείο της Ακρόπολης και τις έρευνες επί του μνημείου, αποτελείται από 115, συνολικώς, λίθους, ενώ το συνολικό περιμετρικά μήκος της ανέρχεται στα 160 μέτρα. Συνήθως μία μετόπη είναι σκαλισμένη μαζί με ένα τρίγλυφο σε έναν λίθο. Επειδή ο ναός είχε 8 Χ 17 κίονες, οι μετόπες ήταν 14 επί των κύριων όψεων (ανατολική, δυτική) και 32 επί των πλαγίων πλευρών (βόρεια, νότια) του ναού, δηλ. συνολικά 92. Οι αρχαίοι ναοί είχαν μετόπες στην κύρια (ανατολική) όψη και μερικές φορές και στη δυτική: εδώ υπάρχει η πρωτοτυπία να έχουν μετόπες και οι πλάγιες πλευρές. Στον Παρθενώνα βρίσκονται σήμερα όλες οι μετόπες των κύριων όψεων τού ναού (κυρίως, αντίγραφα από τεχνητό λίθο), ενώ πολλές από τις μετόπες των πλαγίων όψεων έχουν χαθεί κατά την πολιορκία της Αθήνας από τους Ενετούς του Φραντσέσκο Μοροζίνι το 1687, ή εκτίθενται, πλέον, στο Μουσείο της Ακρόπολης (80 μέτρα της ζωφόρου), στο Βρετανικό Μουσείο (50 μέτρα της ζωφόρου) και ένας λίθος στο Μουσείο του Λούβρου. Έχουν μέγεθος περίπου 1,375 x 1,30 μ. και είναι κατασκευασμένες από πεντελικό μάρμαρο. Ίχνη χρώματος δεν σώζονται, αλλά πιστεύεται ότι πιθανώς να ήταν ζωγραφισμένες. Κατά μία ερμηνεία το βάθος τους ήταν ζωγραφισμένο ερυθρό, με κυανή την άνω ανάγλυφη ταινία. Από τις καλά διατηρημένες μετόπες της νότιας όψης φαίνεται πως υπάρχουν διαφοροποιήσεις από μορφή σε μορφή, γεγονός το οποίο οφείλεται στο πολυάριθμο επιτελείο του εργαστηρίου του Φειδία, γλύπτη των παραστάσεων των μετοπών -καθώς και των αγαλμάτων των αετωμάτων- του μνημείου. Ο πλούσιος γλυπτός διάκοσμος θυμίζει περισσότερο θησαυρό παρά ναό: απηχεί τον προορισμό του κτηρίου ως κρατικού θησαυροφυλακίου και δείγμα του μεγαλείου του άστεως ( η πραγματική λατρεία της Αθηνάς γινόταν στο Ερεχθείο). Ο Φειδίας είναι ο εκτελεστής του αγάλματος, της ζωφόρου (λόγω ομοιότητας των μορφών), επόπτης των μετοπών (έχουν τεχνοτροπικές διαφορές, αλλά η Αμαζονομαχία της δυτικής όψης είναι όμοια με αυτή του εσωτερικού της ασπίδας του αγάλματος) και αμέσως μετά πρέπει να έφυγε στην Ολυμπία για την κατασκευή εκεί του αγάλματος του Δία. Τοποθετήθηκαν μετά τα κιονόκρανα (442/1) και πριν την οροφή (438/7), άρα θα κατασκευάστηκαν το 446-440. Οι μεσαίες μετόπες των πλαγίων πλευρών χάθηκαν στην έκρηξη του 1687, είναι όμως γνωστά (ιδίως της νότιας πλευράς) από σχέδια ενός καλλιτέχνη (μάλλον του Jacques Carrey) της ακολουθίας τού μαρκήσιου de Nointel, Γάλλου πρεσβευτή που επισκέφθηκε την Αθήνα το 1674. Τα σχέδια σώζονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Όταν η Βρετανία συμμάχισε με την Τουρκία κατά του Ναπολέοντα, ο Έλγιν απέσπασε τη συγκατάθεση των Τούρκων και το 1801-04 αφαίρεσε 17 μετόπες της νότιας πλευράς (μαζί με 17 γλυπτά των αετωμάτων και τη μισή ζωφόρο). Κατά τη μεταφορά, το πλοίο ναυάγησε έξω από τα Κύθηρα και τα γλυπτά έμειναν 4 χρόνια στον βυθό, ώσπου τα ανέλκυσε ο Έλγιν. Τα πώλησε στο Βρετανικό Μουσείο το 1816. Όσες μετόπες είναι πολύ κατεστραμμένες, έχουν μείνει στη θέση τους.

Οι μετόπες της ανατολικής όψης

Μονομαχία Κένταυρου με Λαπίθη, στο Βρετανικό Μουσείο. Νότια μετόπη 31.

Οι μετόπες της ανατολικής όψης κοσμούν την κύρια είσοδο του Παρθενώνα. Τα ανάγλυφα απολαξεύτηκαν κατά την μετατροπή του ναού σε χριστιανική εκκλησία. Θέμα των μετοπών αυτών είναι η Γιγαντομαχία, παράσταση που διακοσμούσε τον πέπλο που προσφερόταν στη θεά κατά τα Παναθήναια, και υπήρχε και στο εσωτερικό της απίδας του αγάλματος της θεάς. Η Αθηνά παριστάνεται να στεφανώνεται από τη Νίκη στην μετόπη με αριθμό 4. Ακολουθεί ο Δίας με την Ήρα να οδηγεί το άρμα του, ενώ πριν την Αθηνά εικονίζεται ο Άρης με την ασπίδα του. Ο Διόνυσος συνοδεύεται από έναν πάνθηρα και έναν όφη. Ο Ερμής φορά χλαμύδα. Ο Ηρακλής είναι ντυμένος με τη λεοντή, ενώ ο Απόλλωνας μάχεται πιθανόν με ένα ξίφος στο υψωμένο δεξί του χέρι. Ο Ποσειδώνας ρίχνει έναν τεράστιο βράχο επάνω από έναν γίγαντα, ενώ η Αμφιτρίτη οδηγεί το άρμα του στην μάχη. Οι Γίγαντες παριστάνονται με ανθρώπινη μορφή, σε αντίθεση με άλλες τερατόμορφες απεικονίσεις τους. Κεντρική μορφή είναι ο Δίας (μετόπη 8) και η δράση επεκτείνεται εκατέρωθεν (μετόπες 5 - 12) με τον Ποσειδώνα και τον Απόλλωνα που ακολουθούνται από άρματα. Κάθε μετόπη έχει δύο μορφές, εκτός από τις 4 και 11 που έχουν τρεις. Οι άλλοι θεοί συγκλίνουν προς τον Δία και παρίστανται σε διασκελισμό, με το ένα χέρι απλωμένο, επάνω σε έναν γονατιστό γίγαντα. Όλες οι μετόπες είναι στο κτίριο: η φθορά είναι μεγάλη και το σχέδιο το αποκαθιστούμε από τα περιγράμματα των μορφών και από ερυθρόμορφα αγγεία. Τη μάχη αναφέρει ο Απολλόδωρος (1.6.1-2) και ο Ήλιος στην τελευταία μετόπη υπονοεί ότι βρισκόμαστε στο τέλος της, καθώς ο Δίας του απαγόρευσε να λάμψει, ώσπου να έλθει η νίκη των θεών. Η σειρά έχει ως εξής: 1 ο Έρμής, 2 ο Διόνυσος με θύρσο, 3 ο Άρης με (πρόσθετη) ασπίδα, 4 η Αθηνά φέρει αιγίδα, και Νίκη με (ζωγραφιστά) φτερά, 5 η Αμφιτρίτη οδηγεί τον δίφρο του Ποσειδώνα, 6 Ποσειδών με τρίαινα, 7 η Ήρα οδηγεί τον δίφρο (του Δία) με φτερωτά άλογα, 8 ο Δίας με ασπίδα, 9 Ηρακλής (;) με λεοντή και Απόλλωνα, 10 η Άρτεμης οδηγεί τον δίφρο (του Απόλλωνα), 11 ο Έρως με μορφή (;), 12 η Αφροδίτη, 13 ο Ήφαιστος (;), 14 το άρμα του Ήλιου ανατέλλει από τη θάλασσα. Σε κάθε μετόπη υπάρχει και ένας γίγαντας. Υπάρχουν και διαφορετικές ερμηνείες για τις μορφές.

Οι μετόπες της νότιας πλευράς

Οι μετόπες της νότιας πλευράς είχαν ως θέμα τη μάχη των Λαπιθών με τους Κενταύρους, τη γνωστή Κενταυρομαχία, στον γάμο του Πειρίθου. Σε αυτή πήρε μέρος ο μυθικός βασιλιάς των Αθηνών, Θησέας. Αυτό συνάγεται από τους Κενταύρους που αρπάζουν γυναίκες και τα μαγειρικά σκεύη που χρησιμοποιούνται πρόχειρα ως όπλα. Το ίδιο θέμα αναπτυσσόταν και στα σανδάλια του αγάλματος της θεάς. Η μάχη συμβόλιζε για τους Αθηναίους τη νίκη του πολιτισμού κατά της βαρβαρότητας, των Ελλήνων κατά των Περσών, και ήταν ένας από τους άθλους του ήρωά τους Θησέα. Δεν καταστράφηκαν από τους χριστιανούς, ίσως διότι το θέμα θυμίζει τη μάχη του καλού εναντίον του κακού. Η μετόπη 1 βρίσκεται στο κτίριο, η 10 στο Λούβρο, η 11 χάθηκε, η 12 είναι στο Μουσείο Ακρόπολης, οι 13-25 χάθηκαν στην έκρηξη του του 1687, και οι υπόλοιπες δεκαπέντε είναι στο Βρετανικό Μουσείο, μετά την λεηλασία των (καλύτερα διατηρημένων) γλυπτών από τον Λόρδο του Έλγιν. Κάθε μετόπη έχει δύο μορφές, έναν γενειοφόρο Κένταυρο και έναν αγένειο Λαπίθη, και τα όπλα ή άλλα αντικείμενα ήταν πρόσθετα από χαλκό (σώζεται ένα κλαδί στην 1 και μία υδρία στην 4). Στα χέρια και τα πόδια φαίνονται έντονα οι φλέβες. Ίδιο θέμα έχουν οι μετόπες 2, 3, 24, όπου ένας Λαπίθης πατά τα οπίσθια Κενταύρου, και οι 4, 8, 30, όπου ένας Κένταυρος ορθώνεται στα πίσω πόδια εναντίον πεσμένου Λαπίθη. Η μάχη βρίσκεται στην πρώτη της φάση, όπου ακόμη επικρατούν οι Κένταυροι. Από τις μετόπες αυτές εμπνεύστηκαν οι ζωγραφιστές μετόπες του τάφου στα Λευκάδια.

Οι μετόπες της δυτικής όψης

Οι μετόπες της δυτικής όψης είχαν ως θέμα την εισβολή των Αμαζόνων στην Αθήνα, τη γνωστή Αμαζονομαχία. Το θέμα υπαινίσσεται τη μάχη Ελλήνων και Περσών. Το ίδιο θέμα είχε και στην εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας του αγάλματος της Αθηνάς. Φέρουν σημαντικές φθορές, τόσο λόγω της βίαιης απολάξευσής τους κατά τα πρώιμα χριστιανικά χρόνια, όσο και από τις καιρικές συνθήκες, έτσι ώστε οι εικονιζόμενες σε αυτές σκηνές να είναι πλέον με δυσκολία αναγνωρίσιμες: μόνο οι γενικές γραμμές της σύνθεσης είναι ορατές. Οι μετόπες βρίσκονται ακόμη στη θέση τους, εκτός από τις 6, 7 που χάθηκαν. Οι Αμαζόνες εικονίζονται, άλλες έφιππες και άλλες πεζές, να μάχονται τους Αθηναίους οπλίτες. Οι μετόπες με μονομαχία πεζών εναλλάσσονται με μετόπες όπου έφιππη Αμαζόνα μάχεται πεσμένο Έλληνα (εκτός από την 1, που έχει έναν έφιππο ή μία έφιππη). Οι Αμαζόνες είναι ντυμένες, οι άνδρες όχι. Η στάσεις των πεσμένων Ελλήνων παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί μία μετόπη, όπου το σώμα του Έλληνα πολεμιστή πληροί το μεγαλύτερο τμήμα της κάτω από τον ίππο της Αμαζόνας, εγείροντας τα πατριωτικά αισθήματα τού θεατή. Παραστάσεις με ανάλογη θεματολογία συναντάμε και στη ζωφόρο τού ναού τού Απόλλωνα στην Φιγαλεία της Αρκαδίας, ο οποίος είναι σχεδόν σύγχρονος τού Παρθενώνα.

Οι μετόπες της βόρειας πλευράς

Οι μετόπες της βόρειας πλευράς έχουν ως θέμα την άλωση της Τροίας και εμπνέονται από το (χαμένο) έπος Ιλίου πέρσις. Αυτό αποδεικνύεται από τη συμφιλίωση του Μενελάου με την Ελένη (μετόπες 24-25). Στη μετόπη 24 εικονίζεται η Ελένη να καταφεύγει στο ξόανο της Αθηνάς, αναζητώντας προστασία από την επικείμενη επίθεση του Μενελάου. Η σωτηρία της Ελένης έρχεται τελικά από την Αφροδίτη, η οποία στέλνει τον Έρωτα στον Μενέλαο, με σκοπό να μετατρέψει την οργή του σε αγάπη (μετόπη 25). Στις 30-32 παριστάνονται οι θεοί να συζητούν για την τύχη των θνητών. Οι μετόπες είναι πολύ φθαρμένες και βρίσκονται στην αρχική τους θέση, εκτός από τις 4-23, 26, 30 που χάθηκαν. Σώζονται μόνο δέκα: δύο βρίσκονται στο Μουσείο Ακρόπολης, αλλά δεν γνωρίζουμε την ακριβή τους θέση. Οι σκηνές εξελίσσονται από τα αριστερά προς τα δεξιά.

Συμβολισμός των μετοπών

Οι μετόπες τού Παρθενώνα είχαν διπλή λειτουργία. Αφενός αναπαριστούσαν σκηνές από τη μυθολογία και την ιστορία, όμως, πιο γενικά, αναπαριστούσαν τον θρίαμβο της λογικής και της τάξης, που ενυπάρχει στη μορφή των Ελλήνων/Αθηναίων ή των θεών τους, σε αντίθεση με τα ζωώδη πάθη και το χάος.

Εικόνες

• 
  Νότιες μετόπες 1-8, σχέδιο αποδιδόμενο στον J. Carrey.
• 
  Nότια μετόπη 1.
• 
  Νότια μετόπη 2.
• 
  Νότια μετόπη 3.
• 
  Nότια μετόπη 4.
• 
  Νότια μετόπη 5.
• 
  Νότια μετόπη 6.
• 
  Νότια μετόπη 7.
• 
  Νότια μετόπη 8.
• 
  Νότιες μετόπες 9-16, σχέδιο αποδιδόμενο στον J. Carrey.
• 
  Νότια μετόπη 9.
• 
  Νότια μετόπη 10.
• 
  Nότιες μετόπες 7-24, σχέδιο αποδιδόμενο στον J. Carrey.
• 
  Νότιες μετόπες 25-32, σχέδιο αποδιδόμενο στον J. Carrey.
• 
  Νότια μετόπη 26.
• 
  Νότια μετόπη 27.
• 
  Νότια μετόπη 28.
• 
  Νότια μετόπη 29.
• 
  Νότια μετόπη 30.
• 
  Νότια μετόπη 31.
• 
  Νότια μετόπη 32.

Πηγές

• British Museum. Dept. of Greek and Roman Antiquities (1908). A guide to the sculptures of the Parthenon in the British Museum. London: W. Clowes. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2012. 
• Άντολφ Μπέττιχερ (1842-1901) (1888). Die Akropolis von Athen nach den Βerichten der alten und den neusten Εrforschungen. Berlin: J. Springer. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2012. 
• Αλεξάντερ Στιούαρντ Μάρρεϊ (1841-1904) (1903). The sculptures of the Parthenon. London: J. Murray. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2012. 
• William Richard Lethaby, British Museum (1908). Greek buildings represented by fragments in the British Museum. B. T. Batsford. Ανακτήθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2012.