Ρόλος φύλου

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι γυναίκες έκαναν δουλειές που θεωρούνταν καθαρά ανδρικές

Οι ρόλοι των φύλων ή έμφυλοι ρόλοι είναι ευρέως αποδεκτές νόρμες που υπαγορεύουν και καθορίζουν τη συμπεριφορά και τη λειτουργία των φύλων στα πλαίσια της κοινωνίας, της εργασίας, της εκπαίδευσης, της θρησκείας, στις διαπροσωπικές ή ερωτικές σχέσεις κ.τ.λ. Αποτελούν ουσιαστικά τις «οδηγίες» για το πώς αρμόζει να συμπεριφέρεται ένας άνδρας και πώς μία γυναίκα.

Τις τελευταίες δεκαετίες, χάρη στο κίνημα του φεμινισμού και τη χειραφέτηση της γυναίκας αλλά και την πίεση που ασκείται από το ομοφυλοφιλικό κίνημα για «ανυπακοή» και μη προσαρμογή στα έμφυλα καλούπια, οι ρόλοι αυτοί αμφισβητούνται ενώ υπάρχει επίσης έντονος διάλογος για το αν οι διαφορές που παρατηρούνται ανάμεσα στα δύο φύλα οφείλονται σε έμφυτα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου ή εάν αποκτήθηκαν λόγω της άκριτης επιβολής τους από την κοινωνία.

Αν και οι περισσότεροι πολιτισμοί θεωρούν ότι το φάσμα της ταυτότητας φύλου αποτελείται από δύο μόνο φύλα, το ανδρικό και το γυναικείο, αρκετοί, ιδίως Ασιατικοί, αναγνωρίζουν είτε το τρίτο φύλο ή αναφέρουν ότι υπάρχουν μέχρι και πέντε φύλα. Επιπλέον, από τις σύγχρονες μελέτες πάνω στον, μέχρι πρότινος, άγνωστο κι ανεξερεύνητο τομέα της ταυτότητας φύλου προκύπτει ότι υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στο βιολογικό και το κοινωνικό φύλο· ως βιολογικό φύλο (sex) ορίζεται το φύλο με το οποίο γεννήθηκε κάποιο άτομο και τα ανατομικά χαρακτηριστικά του (δηλ. πέος για τους άνδρες, αιδοίο για τις γυναίκες). Αντιθέτως, ως κοινωνικό φύλο (gender) ορίζονται τα λοιπά χαρακτηριστικά που το συνοδεύουν όπως αντιλήψεις για το ποια είναι η αναμενόμενη και «σωστή» συμπεριφορά για το καθένα (π.χ. στα αγόρια πρέπει να αρέσει το μπλε χρώμα, να ασχολούνται με όπλα και αθλήματα και στα κορίτσια πρέπει να αρέσει το ροζ χρώμα, να είναι γλυκά και τρυφερά, να παίζουν με κούκλες, να προορίζονται για καλές μητέρες), ενώ στην έννοια αυτή εντάσσεται και ο τρόπος που θα συμπεριφέρεται έτσι και αλλιώς, ανεξαρτήτως από την επιβολή των προαναφερθέντων ρόλων, το άτομο στα πλαίσια της κοινωνίας και με ποιανού από των δύο βιολογικών φύλων τα χαρακτηριστικά θα ταυτιστεί, ή αν δεν ταυτιστεί με κανένα από αυτά ή με κάποια από το ένα και κάποια από το άλλο - στην περίπτωση που κάποιο άτομο δεν ταυτίζεται με το βιολογικό του φύλο, θεωρείται διαφυλικό (transgender).

Η θέση των αντιτιθέμενων στους έμφυλους ρόλους είναι ότι με την επιβολή τους, καταπατάται και παρεμποδίζεται η φυσιολογική εκδήλωση του κοινωνικού φύλου και περιορίζεται αδίκως και εσφαλμένως ένα άτομο από την έκφραση της αληθινής του ταυτότητας φύλου. Επίσης, ότι με αυτούς επιβάλλεται ο διαχωρισμός και η άνιση διάκριση ανάμεσα στα δύο φύλα με την καταπιεστική κατηγοριοποίησή τους. Αυτή δηλαδή η τάση για υπαγόρευση έμφυλων ρόλων καταγγέλλεται από πολλούς σήμερα ως παράλογη αφού το βιολογικό φύλο κάποιου δε χρειάζεται απαραίτητα να ταυτίζεται με «ιδανικό» κοινωνικό του.

Μορφές έμφυλων ρόλων

Η ύπαρξη των έμφυλων ρόλων είναι εμφανής σε όλες σχεδόν τις κοινωνίες, ωστόσο είναι επίσης εμφανές το ότι ποικίλλουν και μεταβάλλονται ανάλογα με τη χρονική περίοδο.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αμφισβήτησης έμφυλου ρόλου είναι το ζήτημα του εάν ήταν πρέπον να φοριέται το παντελόνι από τις γυναίκες. Επί χρόνια, θεωρούταν αυστηρά ανδρικό ένδυμα και το ορθό ήταν οι γυναίκες να φορούν φορέματα και φούστες, ωστόσο υπό την επιρροή του φεμινιστικού κινήματος, έγινε πλήρως αποδεκτό μέσα σε λίγες δεκαετίες και καθιερώθηκε ως ρούχο κατάλληλο και για τα δύο φύλα. Συνεπώς, ο έμφυλος ρόλος που επέβαλε τον διαχωρισμό του ποιος μπορεί να το φορά απορρίφθηκε. Επίσης, μερικούς αιώνες πριν, το ροζ χρώμα θεωρείτο καταλληλότερο για τα αγόρια γιατί υποδήλωνε δύναμη και επιβλητικότητα ενώ το μπλε θεωρείτο αρμόζον για τα κορίτσια που έπρεπε να είναι πιο ήρεμα και ντελικάτα.

Στον πίνακα παρατίθεται ένα μοντέλο που περιλαμβάνει αφενός παραδείγματα μιας κοινωνίας όπου επικρατεί απόλυτη τήρηση των έμφυλων ρόλων και αφετέρου μίας όπου υπάρχει παντελής έλλειψη αυτών:

	Επικράτηση έμφυλων ρόλων	Απουσία έμφυλων ρόλων
Εκπαίδευση	Ξεχωριστή παροχή παιδείας και μόρφωσης ανά φύλο· η ανώτατη εκπαίδευση θεωρείται προνόμιο/υποχρέωση μόνο των ανδρών	Μεικτά σχολεία με κοινή ύλη για τα αγόρια και τα κορίτσια
Επάγγελμα	Ο χώρος εργασίας δεν είναι η κύρια θέση των γυναικών· η απόκτηση καριέρας και η επαγγελματική άνοδος δε θεωρείται σημαντική	Η απόκτηση καριέρας είναι εξίσου σημαντική για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες και υπάρχουν ίσες ευκαιρίες για τους δύο
Οικιακές δουλειές	Είναι προαπαιτούμενο οι γυναίκες να κάνουν όλες τις δουλειές του νοικοκυριού και η συμμετοχή των ανδρών δεν κρίνεται αναγκαία	Όλες οι δουλειές του νοικοκυριού μοιράζονται εξίσου / η ευθύνη μεταφέρεται σε κάποιον τρίτο π.χ. οικιακή βοηθός
Λήψη αποφάσεων	Η γυναίκα έχει περιορισμένη δικαιοδοσία στη λήψη αποφάσεων ή/και ο άνδρας έχει τον τελευταίο λόγο	Κανένας από τους δύο δεν κυριαρχεί και οι αποφάσεις βγαίνουν μετά από συζήτηση
Ανατροφή των παιδιών	Η ευθύνη επιρρίπτεται αποκλειστικά στη γυναίκα	Και οι δύο ασχολούνται εξίσου με το θέμα / η ευθύνη μεταφέρεται σε κάποιον τρίτο π.χ. οικιακή βοηθός
Επιλογή επαγγέλματος	Η γυναίκα μπορεί να επιλέξει μόνο μη χειρωνακτικά, μερικής απασχολήσεως, με μικρές απαιτήσεις επαγγέλματα ενώ ο άνδρας έχει πλήρη ελευθερία επιλογής	Η γυναίκα και ο άνδρας έχουν ίση πρόσβαση σε κάθε είδους επάγγελμα
Συμπεριφορά	Η γυναίκα πρέπει να είναι τρυφερή, υπομονετική, αγαθή και λιγομίλητη. Ο άνδρας πρέπει να είναι γενναίος, στωικός και ισχυρογνώμων	Η γυναίκα και ο άνδρας έχουν δικαίωμα να συμπεριφέρονται όπως επιλέγουν οι ίδιοι, χωρίς να κρίνονται από το κοινωνικό σύνολο
Σεξ και αντικειμενοποίηση	Ο άνδρας έχει κάθε δικαίωμα πάνω στη γυναίκα η οποία δε χρειάζεται να δίνει η συναίνεσή της για τίποτε· είναι σύνηθες οι γυναίκες να γίνονται σκεύη ηδονής, π.χ. σε διαφημίσεις	Το σεξ γίνεται με αμοιβαία συναίνεση και κατανόηση και η φύση της γυναίκας γίνεται σεβαστή και δεν εκχυδαΐζεται

Κοινωνικοποίηση

Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου οι γυναίκες ανέλαβαν τις δουλειές των ανδρών τους, κάνοντας έτσι μια πρώτη είσοδο στον χώρο της εργασίας (1943)

Η κοινωνικοποίηση αναφέρεται στη διαδικασία υιοθέτησης και ενστερνισμού από το άτομο ιδεών σχετικά με κοινωνικούς ρόλους από άλλα μέλη της κοινωνίας του. Μερικές θεωρίες κοινωνικοποίησης επισημαίνουν πως η κοινωνία τιμωρεί ό,τι θεωρείται «απρεπής» συμπεριφορά για το φύλο κάποιου, ενώ άλλες θεωρίες τονίζουν ότι η ταύτιση με το κοινωνικό φύλο και η γενικότερη συμπεριφορά μαθαίνεται από ένα παιδί μέσω του επαίνου για την προσαρμογή στο «σωστό» καλούπι για το βιολογικό του φύλο. Με άλλα λόγια, το κοινωνικό φύλο αντί να αφήνεται ελεύθερο ώστε να αναπτυχθεί και να εκδηλωθεί όπως είναι βιολογικά προγραμματισμένο, διδάσκεται από την κοινωνία και αποκτάται. Τα παιδιά κοινωνικοποιούνται από πολλές μεριές κι όχι μόνο από την οικογένεια. Επιπλέον, τα υλικά αγαθά ενός παιδιού, (δηλαδή παιχνίδια, κάρτες, κόμικς, ρούχα κτλ.) ενισχύουν το πώς θα μεταβληθεί και προβληθεί το «ορθό» κοινωνικό φύλο, αυτό δηλαδή που συμφωνεί με το βιολογικό τους. Σημαντική συμβολή σε αυτό παίζουν και οι ταινίες και τα βιβλία που διαβάζουν τα παιδιά.

Απόδειξη της αλλαγής των νορμών: Ο Λουδοβίκος ΙΕ΄ το 1712, φορώντας τα συνηθισμένα ρούχα ενός μικρού παιδιού, κάτι που θα θεωρούνταν σήμερα παρενδυσία.

Ανθρωπολογία και εξέλιξη

Έχουν προταθεί ως εξήγηση της προέλευσης των έμφυλων ρόλων οι βιολογικές διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα καθώς επίσης και το γεγονός ότι στις παλαιολιθικές κοινωνίες, οι γυναίκες είχαν την αποκλειστική ευθύνη της ανατροφής των παιδιών τους, κάτι που περιόριζε τον ελεύθερό τους χρόνο και συνεπώς τις απέκλειε από τη διαδικασία του κυνηγιού αλλά και από την ανάληψη εξουσίας. Η πραγματικότητα αυτή διαιωνίστηκε, μ' αποτέλεσμα να καθιερωθεί ως το φυσιολογικό.

Μεταξύ άλλων, οι πρώτοι που μίλησαν για τους έμφυλους ρόλους ήταν η Σιμόν ντε Μποβουάρ στα φεμινιστικά της έργα αλλά και ο Μισέλ Φουκώ στους συλλογισμούς του πάνω στη σεξουαλικότητα. Χάρη στην επίδρασή τους, η αντίληψη ότι το κοινωνικό φύλο δεν έχει καμία σχέση με το βιολογικό έγινε δημοφιλής, ιδιαίτερα στην κοινωνιολογία και στην πολιτισμική ανθρωπολογία. Η ιδέα δηλαδή αυτή υποστηρίζει ότι ένα άτομο μπορεί να γεννηθεί με βιολογικό φύλο άνδρα αλλά να ταυτίζει το κοινωνικό του με γυναίκας.

Η δόκτορας Σάντρα Λίπσιτζ Μπεμ είναι ψυχολόγος η οποία ανέπτυξε τη θεωρία που υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι καταλήγουν να χρησιμοποιούν το κοινωνικό φύλο ως τρόπο οργάνωσης σε πολλές πτυχές της ζωής τους. Η δημιουργία από αυτήν του συστήματος Απογραφής των Σεξουαλικών Ρόλων Μπεμ που είχε σκοπό να μετρήσει πόσο καλά κάποιο άτομο ταίριαζε σε έναν παραδοσιακό έμφυλο ρόλο ανάλογα με τον χαρακτηρισμό ως ανδροπρεπές, θηλυπρεπές, ανδρόγυνο ή αδιαφοροποίητο απέδειξε ότι όλοι τείνουν να χωρίζουν αυθορμήτως τα στοιχεία της συμπεριφοράς τους σε ανδροπρεπείς ή θηλυπρεπείς κατηγορίες κι επομένως ότι η επεξεργασία πληροφοριών και η ρύθμιση των συμπεριφορών βασίζεται στους ορισμούς της θηλυπρέπειας και του ανδρισμού που παρέχονται από την κοινωνία.

Στις σημερινές Δυτικές κοινωνίες, επικρατεί η τάση να μοιράζονται τα δύο φύλα τις ίδιες ασχολίες, υποχρεώσεις και εργασίες, κάτι που αποδεικνύει ότι το φύλο με το οποίο γεννιέται κάποιος δεν καθορίζει τις δυνατότητες κάποιου αφού, παρόλο που υπάρχουν ορισμένες διαφορές ανάμεσα στα δύο (π.χ. καλύτερη ισορροπία και αντοχή στις γυναίκες και μεγαλύτερη μυϊκή δύναμη στους άντρες), οι δυνατότητές τους είναι όμοιες όσον αφορά την επιτέλεση των ίδιων αντικειμένων.

Βιολογία

Ερευνητές από το νορβηγικό πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας, αλλά και μελέτες από άλλα πανεπιστήμια διαπίστωσαν, ότι οι άνδρες έχουν καλύτερη χωρική κατατόπιση και είναι πιο αποτελεσματικοί στην επινόηση στρατηγικών για την ταχύτερη άφιξη σε κάποιον προορισμό. Οι ερευνητές λένε ότι αυτό μπορεί να οφείλεται -εν μέρει- στα υψηλότερα επίπεδα τεστοστερόνης, που έχουν με φυσικό τρόπο οι άντρες στον οργανισμό τους.

Θρησκεία και πολιτισμοί

Παραδοσιακά, η θέση των γυναικών στις περισσότερες θρησκείες ήταν κατώτερη από αυτή του άνδρα ενώ οι ρόλοι που αναλάμβανε ήταν περισσότερο υποτακτικοί.

Χριστιανισμός

Στον Χριστιανισμό για παράδειγμα, ο οποίος θεωρείται κατεξοχήν ανδροκεντρικός και πατριαρχικός, τα κείμενα, οι ηγέτες και οι τελετές αφορούν τους άνδρες ενώ οι γυναίκες χρησιμοποιούνται ως παραδείγματα προς αποφυγή ή για να προβάλουν παραβατικές και παρεκκλίνουσες συμπεριφορές (π.χ. η Μαρία Μαγδαληνή ως πόρνη). Επιπρόσθετα, οι γυναίκες θεωρούνται, αντίθετα από τους άνδρες, δουλοπρεπείς, παθητικές και αδύναμες, άρα ακατάλληλες για υψηλόβαθμα αξιώματα της θρησκείας ενώ αναφέρεται επίσης συνοπτικά σε ένα εδάφιο στην προς Κορινθίους επιστολή ότι οι γυναίκες πρέπει να καλύπτουν το κεφάλι τους και να μην έχουν κοντά μαλλιά. Οι γυναίκες όμως δεν είναι κατώτερες του ανδρός. Η χριστιανική πίστη θα λέγαμε πως υποστηρίζει την ισότητα τον φύλλων από την αρχή της δημιουργίας,από τους πρωτόπλαστους, που η Εύα πλάστηκε από το πλευρό του Αδάμ, ούτε απο τα πόδια του αλλά ούτε από το κεφάλι του. Ο θεός τους έπλασε ίσους.

Ισλάμ

Τζαμί αποκλειστικά για γυναίκες στον Λίβανο.

Στο Ισλάμ, οι γυναίκες θεωρούνται κατώτερες από τον άνδρα και επιβάλλεται να συμπεριφέρονται πιο σεμνότυφα και συγκρατημένα από αυτόν, ιδιαίτερα σ' ό,τι αφορά την ένδυση. Στον μόνο τομέα που εξισώνονται με αυτόν είναι στην προσευχή, αφού έχουν τα ίδια θρησκευτικά καθήκοντα, ωστόσο οφείλουν να προσεύχονται σε διαφορετικά σημεία από αυτόν.

Πέραν αυτού, πολλές σύγχρονες ισλαμικές χώρες περιορίζουν τις μορφωτικές δυνατότητες για τα κορίτσια και τις γυναίκες· χαρακτηριστικό είναι ότι σε 17 ισλαμικές χώρες, το ποσοστό αναλφαβητισμού των γυναικών αγγίζει το 60%. Συγχρόνως, επιφυλάσσονται καλύτερες προοπτικές για τους άνδρες οι οποίοι θεωρείται σχεδόν απαραίτητο να αναλαμβάνουν αξιώματα και να συντηρούν τις οικογένειές τους, ενώ για τις γυναίκες είναι προαπαιτούμενο να αναλάβουν τον παραδοσιακό ρόλο της μητέρας και της συζύγου που δεν έχει δικαιώματα στο πλαίσιο του γάμου.

Ινδουισμός

Αν και οι περισσότερες θεότητες του Ινδουισμού είναι αμφιβόλου φύλου, συχνά οι θεότητές τους προβάλλονται με αλληλοσυγκρουόμενους τρόπους: αφενός τιμάται και επαινείται η γυναικεία γονιμότητα και αφετέρου η γυναικεία σεξουαλικότητα αποδίδεται ως επικίνδυνη και ενδεχομένως επικίνδυνη.

Στερεότυπα των φύλων

Σύμφωνα με μελέτες, τα έμφυλα στερεότυπα, παγιωμένες δηλαδή αντιλήψεις για τα δύο φύλα, αποκτώνται σε πολύ νεαρή ηλικία ενώ οι κοινωνικές συναναστροφές παίζουν μεγάλο ρόλο στο τι συσχετίζεται με το κάθε φύλο. Παρακάτω ακολουθούν μερικά παραδείγματα έμφυλων στερεοτύπων.

• Οι γυναίκες είναι πιο εκδηλωτικές.
• Οι γυναίκες είναι συμπονετικές.
• Οι γυναίκες κατέχουν μεγαλύτερη ευαισθησία στα συναισθήματα άλλων.
• Οι γυναίκες έχουν έμμονη ιδέα την απόκτηση παιδιών.
• Οι γυναίκες δίνουν περισσότερη σημασία στη γλώσσα του σώματος.
• Οι γυναίκες μπορούν και κρίνουν τα συναισθήματα του άλλου από τη μη λεκτική επικοινωνία καλύτερα από τους άνδρες.
• Οι γυναίκες εκφράζουν περισσότερο το συναίσθημα της αγάπης, του φόβου και της θλίψης.
• Οι γυναίκες γελούν και χαμογελούν περισσότερο.

• Οι άντρες κυριεύονται από συνεχή επιθυμία για σεξ.
• Οι άντρες κατακλύζονται από τις εκφράσεις συναισθήματος των γυναικών.
• Οι άντρες εκφράζουν περισσότερο θυμό.
• Οι άντρες είναι πιο στωικοί.
• Οι άντρες είναι πιο βίαιοι.

Ταυτότητα Φύλου και κοινωνικά φύλα στο σχολείο.

Πολύ συχνά το σχολείο λειτουργεί με βάση τις ανδρικές -ηγεμονικές αξίες και τα έμφυλα στερεότυπα. Για να μην υπάρχουν όμως ρατσιστικά φαινόμενα και προκαταλήψεις από οποιοδήποτε φύλο είναι απαραίτητο να κάνουμε ένα διαχωρισμό ανάμεσα στο κοινωνικό και το βιολογικό φύλο. Το πρώτο αποτελεί κατασκευή της κοινωνίας, δίνοντας ρόλο σε κάθε φύλο. Ωστόσο, διαφοροποιείται στον χώρο, τον χρόνο και το πολιτισμικό πλαίσιο. Το βιολογικό φύλο, από την άλλη, σχετίζεται με τις βιολογικές διαφορές ανάμεσα στη γυναίκα και τον άνδρα.Η Παιδεία είναι πολύ σημαντική στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου και βασικός της στόχος πρέπει να είναι η εξάλειψη των φαινομένων βίας απ' όπου κι αν προέρχονται καθώς και των φυλετικών διακρίσεων.

Σεξουαλικός προσανατολισμός

Στις ομοφυλοφιλικές ή γενικότερα στις μη-ετεροφυλοφιλικές σχέσεις, οι παραδοσιακοί ρόλοι των φύλων δεν μπορούν να εφαρμοστούν λόγω της έλλειψης του κλασικού μοντέλου του ενός άνδρα και μιας γυναίκας. Ως αποτέλεσμα, στις σχέσεις αυτές, προβάλλεται άλλη μια ένσταση στους ρόλους των φύλων αλλά και παρουσιάζεται μια λειτουργική αδυναμία της εφαρμογής τους όπως αυτή υπαγορεύεται από την κοινωνία. Η αμφισβήτηση της ετεροκανονικότητας, δηλαδή το να εκλαμβάνει κανείς τον κόσμο υπό το ετεροφυλοφιλικό πρίσμα μόνο, αποτελεί κι άλλη μια εγκατάλειψη των ρόλων των φύλων.

Σε μια προσπάθεια συμφιλίωσης των συνηθισμένων έμφυλων ρόλων με τη δομή των μη ετεροφυλοφιλικών σχέσεων, θεωρείται ότι το ένα μέλος μιας μη-ετεροφυλοφιλικής σχέσης αναλαμβάνει έναν «ανδροπρεπή» ρόλο ενώ το άλλο έναν «Θηλυπρεπή». Σε μια ανδρική ομοφυλοφιλική σχέση για παράδειγμα, αυτό θα σήμαινε αντιστοίχως ότι το ένα μέλος αναλαμβάνει τη συντήρηση της οικογένειας, τις σκληρότερες και απαιτητικότερες εργασίες αλλά και τον ρόλο του ενεργητικού στο σεξ ενώ το άλλο τη φροντίδα των παιδιών, τις δουλειές του σπιτιού και τον ρόλο του παθητικού. Στην πραγματικότητα, όμως, αυτό δεν ισχύει καθώς στις σχέσεις αυτές αποδεικνύεται πως υπάρχει πιο ίση κατανομή των ρόλων σε σύγκριση με τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις.