Βυζαντινές σημαίες και εμβλήματα

₴Για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν γνώριζε ή χρησιμοποίησε την φεουδαρχική εραλδική με τη δυτικοευρωπαϊκή έννοια των μόνιμων διακριτικών, που μεταδίδονται μέσω κληρονομικού δικαιώματος. Διάφορες μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες χρησιμοποιούσαν ορισμένα σύμβολα για να προσδιοριστούν, αλλά η χρήση του σταυρού και των εικόνων του Χριστού, της Θεοτόκου και διαφόρων αγίων στα μολυβδόβουλλα των αξιωματούχων ήταν συχνά προσωπικά, παρά οικογενειακά εμβλήματα. Ομοίως, διάφορα εμβλήματα («σημεία») χρησιμοποιήθηκαν σε επίσημες περιπτώσεις και για στρατιωτικούς σκοπούς, όπως λάβαρα ή ασπίδες, που εμφανίζουν διάφορα διακριτικά, όπως ο σταυρός ή το λάβαρο. Παρά την αφθονία των προ-εραλδικών συμβόλων στη βυζαντινή κοινωνία από τον 10ο αιώνα, μόνο μέσω της επαφής με τους Σταυροφόρους τον 12ο αιώνα (όταν η εραλδική συστηματοποιήθηκε στη Δυτική Ευρώπη ), και ιδιαίτερα μετά την Δ΄ Σταυροφορία ( 1202-1204) και η ίδρυση φραγκικών πριγκιπάτων στο βυζαντινό έδαφος από το 1204 και μετά, διείσδυσαν εραλδικές χρήσεις στο Βυζάντιο. Μία γηγενής βυζαντινή εραλδική άρχισε να εμφανίζεται στις μεσαίες και κάτω βαθμίδες των αριστοκρατικών οικογενειών τον 14ο αιώνα, που συνέπεσε με την παρακμή της Αυτοκρατορικής εξουσίας και με τον κατακερματισμό της πολιτικής εξουσίας επί των τελευταίων Παλαιολόγων. Ωστόσο, δεν πέτυχε ποτέ το εύρος της υιοθέτησης, ή της συστηματοποίησης, των δυτικών αναλόγων της.

Αυτοκρατορικά διάσημα

Ο Φλάβιος Αναστάσιος (ύπατος το 517) με το ένδυμα τού αξιώματός του, κρατώντας ένα σκήπτρο με αετό στο αριστερό του χέρι και τη μάππα (σήμα έναρξης Ιπποδρομιών) στο δεξί. Υπατικό δίπτυχο από ελεφαντόδοντο.

Ο μονοκέφαλος ρωμαϊκός αυτοκρατορικός αετός συνέχισε να χρησιμοποιείται στο Βυζάντιο, αν και σπάνια. Έτσι οι "τον αετόν φέροντες", απόγονοι των aquilifer (aquila = αετός) των λεγεώνων, εξακολουθούν να πιστοποιούνται στο στρατιωτικό εγχειρίδιο του 6ου αι. γνωστό ως Στρατηγικόν του Μαυρικίου, αν και είναι άγνωστο αν τα πρότυπα που έφεραν, είχαν ομοιότητα με τoυς αετοφόρους λεγεωνάριους. To σκήπτρο με έναν αετό στην κορυφή του ήταν ένα συχνό χαρακτηριστικό των υπατικών διπτύχων και εμφανίζεται στα νομίσματα μέχρι την εποχή τού Φιλιππικού Βαρδάνη (β. 711-713 ). Ωστόσο συνέχισε να χρησιμοποιείται σε ανάγλυφα σε εκκλησίες και ταφικά μνημεία μέχρι τον 11ο αι. Τους τελευταίους αιώνες της Αυτοκρατορίας ο αετός αναφέρεται ως ραμμένος σε Αυτοκρατορικά ενδύματα και εμφανίζεται σε εικονογραφημένα χειρόγραφα ως διακόσμηση των υποποδίων («σουππέδια») στα οποία στέκονταν οι Αυτοκράτορες.

Δικέφαλος αετός

Το έμβλημα που συνδέεται κυρίως με την Ύστερη βυζαντινή Αυτοκρατορία είναι ο δικέφαλος αετός. Δεν είναι βυζαντινής επινόησης, αλλά ένα παραδοσιακό μοτίβο της Μ. Ασίας, που χρονολογείται από την εποχή των Χετταίων και οι ίδιοι οι Βυζαντινοί το χρησιμοποίησαν μόνο τους τελευταίους αιώνες της Αυτοκρατορίας. Η ημερομηνία υιοθέτησής του από τους Βυζαντινούς συζητήθηκε έντονα από τους μελετητές.

Το 1861, ο Έλληνας μελετητής Γεώργιος Χρυσοβέργης έγραψε ότι υιοθετήθηκε από τους Κομνηνούς το 1048. Αν και αυτό δεν βασίστηκε σε καμία απόδειξη, αυτή η άποψη απέκτησε ευρεία αποδοχή και κυκλοφορία. Πιο προσεκτική εξέταση των πρωτογενών πηγών από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο και τον Αύγουστο Χάιζενμπεργκ έδειξε ότι αν και ως διακοσμητικό μοτίβο, ο δικέφαλος αετός αρχίζει να εμφανίζεται στη βυζαντινή τέχνη τον 10ο / 11ο αι., δεν επιβεβαιώνεται με ασφάλεια να σχετίζεται με τον Αυτοκράτορα μέχρι το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου το 1301, όπου εμφανίζεται επάνω σε ένα υποπόδιον (σουππέδιον) διακοσμημένο με το σχέδιο αυτό. Ο Σ. Λάμπρος πρότεινε ότι υιοθετήθηκε από γλυπτά Χετταίων, ενώ ο A. Soloviev υποστήριξε μία καθυστερημένη υιοθέτηση γύρω στο 1288, ως φυλαχτό ενάντια στις πρώτες οθωμανικές επιτυχίες στην Ανατολία, ως αλληγορικό σύμβολο επιβεβαίωσης της βυζαντινής κυριαρχίας τόσο στα ευρωπαϊκά, όσο και στα ασιατικά εδάφη.

Ο δικέφαλος αετός έχει αποδειχθεί ότι προέρχεται από τις παραδόσεις της Κεντρικής Ασίας και είχε εξαπλωθεί στην Ανατολική Μεσόγειο από τους Σελτζούκους. Έτσι, στα τέλη του 12ου και κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα, ο αετός χρησιμοποιήθηκε στη βόρεια Συρία και Άνω Μεσοποταμία: οι Ορτοκίδες σουλτάνοι της Άμιδας το χρησιμοποιούσαν ως έμβλημά τους, τα νομίσματα της δυναστείας των Ζενγκιδών το έφεραν και ο Σαλαδίν και όμοια ο Σελτζούκος σουλτάνος Καϋκοβάδ Α΄ το χρησιμοποίησαν ως διακοσμητικό μοτίβο στα κτίριά τους. Αυτή η χρήση μειώθηκε απότομα μετά τη Μάχη του Κιοσέ Νταγκ το 1243, καθώς πολλές Σελτζουκικές παραδόσεις προ-ισλαμικής προέλευσης εκαταλείφθηκαν, συμπεριλαμβανομένης της απεικόνισης ζώων. Το μοτίβο συνεχίζει να εμφανίζεται σποραδικά πια ως αρχιτεκτονική διακόσμηση τον 14ο αιώνα, και σε κάποια οθωμανικά νομίσματα τον 15ο αιώνα. Επιπλέον, ο δικέφαλος αετός φαίνεται να είχε διατηρηθεί στη Λατινική αυτοκρατορία, που ιδρύθηκε μετά την Δ΄ Σταυροφορία: σύμφωνα με τον Ρομπέρ ντε Κλαρί, ο πρώτος Λατίνος αυτοκράτορας, ο Βαλδουίνος κόμης της Φλάνδρας, φορούσε έναν μανδύα κεντημένο με αετούς για τη στέψη του. ; Οι κόρες του χρησιμοποίησαν το ίδιο μοτίβο στα μανίκια τους και ο Βυζαντινός ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης αναφέρει ότι οι Λατίνοι αυτοκράτορες έκοψαν χάλκινα νομίσματα με έναν δικέφαλο αετό.

Σχέδιο με το όνομα του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, στη λεγόμενη «Σημαία του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου», που φυλάσσεται στη Μονή Βατοπεδίου.

Οι Παλαιολόγοι Αυτοκράτορες χρησιμοποίησαν τον δικέφαλο αετό ως σύμβολο των ανώτερων μελών της Αυτοκρατορικής οικογένειας. Χρησιμοποιήθηκε ως επί το πλείστον σε ενδύματα και σε άλλα είδη, όπως κωδικοποιήθηκε στα μέσα του 14ου αιώνα από τον ψευδο-Κωδινό στο βιβλίο «Περί οφφικίων» του. Σύμφωνα με τον Κωδινό, ο Αυτοκράτορας έφερε ειδικά υποδήματα («τζαγγία») με αετούς φτιαγμένους από μαργαριτάρια και στις δύο κνήμες και στους ταρσούς. Οι δεσπότες φορούσαν παρόμοιες μπότες λευκές και πορφυρές και εμφάνιζαν με μαργαριτάρια κεντημένους αετούς στα εφιππιά τους, ενώ το ύφασμα του εφιππίου και των σκηνών τους ήταν λευκό διακοσμημένο με ερυθρούς αετούς. Ομοίως, ο σεβαστοκράτωρ φορούσε μπλε μπότες με χρυσοκεντημένους αετούς σε ερυθρό πεδίο, ενώ το ύφασμα της σέλας του ήταν μπλε με τέσσερις ερυθρούς κεντημένους αετούς. Η μόνη περίπτωση που ο δικέφαλος αετός εμφανίζεται σε μία σημαία είναι στο πλοίο που έφερε τον Συτοκράτορα Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγο στη Σύνοδο της Φλωρεντίας, όπως αναφέρεται από τον Σφραντζή και επιβεβαιώνεται από την αναπαράστασή του στις πύλες του Φιλαρέτου στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου. Σύμφωνα με τα λίγα σωζόμενα παραδείγματα, όπως η θεωρούμενη «Σημαία του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου» στη μονή Βατοπεδίου, ή το εμπρός κάλυμμα μίας Βίβλου που ανήκει στον Δημήτριο Παλαιολόγο, ο δικέφαλος αετός ήταν χρυσός σε ερυθρό φόντο. Ομοίως, σε καταλόγους οικοσήμων του 15ου αιώνα, ο χρυσός δικέφαλος αετός σε μία ερυθρή ασπίδα δίνεται ως ο θυρεός της «Αυτοκρατορίας της Ανατολής» ή της «Κωνσταντινούπολης», ή ως έμβλημα των μελών της Αυτοκρατορικής Οικογένειας. Ωστόσο, η αναπαράσταση του αετού σε μία ασπίδα είναι μια προσαρμογή στη δυτική εραλδική πρακτική. οι Βυζαντινοί δεν το χρησιμοποίησαν ποτέ με αυτόν τον τρόπο για τον εαυτό τους, αν και το χρησιμοποίησαν σε δυτικό πλαίσιο, π.χ. στην απονομή του δικαιώματος να φέρει τον αυτοκρατορικό θυρεό, στον Φλωρεντινό πολίτη Τζιάκομο Πάολο ντι Μορέλλις το 1439.

Μέσα στον βυζαντινό κόσμο, ο αετός χρησιμοποιήθηκε επίσης από τους ημι-αυτόνομους δεσπότες του Μοριά, οι οποίοι ήταν νεότεροι Αυτοκρατορικοί πρίγκιπες, και από τους Γκαττιλούζι της Λέσβου, που ήταν συγγενείς των Παλαιολόγων (απόγονοι εκ θηλυγονίας) και υποτελείς. Ο δικέφαλος αετός χρησιμοποιήθηκε και στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας (1205 – 1261) στη Μικρά Ασία, όπου εμφανίζεται σε αυτοκρατορικά ενδύματα, αλλά και σε σημαίες. Δυτικοί πορτολάνοι του 14ου-15ου αιώνα χρησιμοποιούν επίσης τον δικέφαλο αετό (αργυρό / χρυσό επί ερυθρού / πορφυρού πεδίου) ως σύμβολο για την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και όχι της Κωνσταντινούπολης. Οι αετοί μονής κεφαλής μαρτυρούνται επίσης σε νομίσματα της Τραπεζούντος και μία πηγή του 1421 απεικονίζει τη σημαία της Τραπεζούντας ως κίτρινη με έναν ερυθρό μονοκέφαλο αετό. Προφανώς, όπως και στο μητροπολιτικό βυζαντινό κράτος, η χρήση και των δύο μοτίβων, μονής και διπλής κεφαλής, συνεχίστηκε παράλληλα. Τα ανάγλυφα δικέφαλου αετού βεβαιώνονται επίσης στα τείχη της Τραπεζούντας, με ένα παράδειγμα που σώζεται σε μία εκκλησία στην Καλαμαριά της Θεσσαλονίκης, η οποία μοιάζει πολύ με τα παραδείγματα των Σελτζούκων του 13ου αι. σύγχρονοι μελετητές θεωρούν συνήθως τον δικέφαλο αετό, ότι υιοθετήθηκε από τους Μεγάλους Κομνηνούς, ηγεμόνες της Τραπεζούντας, μετά την αναγνώριση της υποτέλειάς τους και την επιγαμία με τη δυναστεία των Παλαιολόγων στη δεκαετία του 1280. Ομοίως, η Αυθεντία Θεοδωρούς στην Κριμαία, της οποίας οι ηγεμόνες διεξήγαγαν επιγαμίεςς με τους Παλαιολόγους και τους Μεγάλους Κομνηνούς, χρησιμοποίησαν επίσης τον δικέφαλο αετό τον 15ο αι.

Άλλα βαλκανικά κράτη ακολούθησαν επίσης το βυζαντινό μοντέλο: κυρίως οι Σέρβοι, αλλά και οι Βούλγαροι και η Αλβανία υπό τον Γιώργο Καστριώτη (γνωστότερο ως Σκεντέρμπεη ), ενώ μετά το 1472 ο αετός υιοθετήθηκε από τον Μοσχοβία και μετά τη Ρωσία. Στη Δυτική Ευρώπη, το βασίλειο της Γερμανίας (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) υιοθέτησε επίσης τον δικέφαλο αετό στα μέσα του 13ου αιώνα, υπό τον Φρειδερίκο Β΄ Χοενστάουφεν, και το χρησιμοποίησε παράλληλα με τη μονοκέφαλη εκδοχή.

• 
  Ο δικέφαλος αετός με το μονόγραμμα ΠΑΛΓ της οικογένειας των Παλαιολόγων, από την προσωπική Βίβλο του Δημητρίου Παλαιολόγου.
• 
  Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος στέκεται επάνω σε σουππέδιον διακοσμημένο με μονοκέφαλους αετούς.
• 
  Ο Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός στέκεται επάνω σε ένα σουππέδιον διακοσμημένο με χρυσοκέντητους δικέφαλους αετούς.
• 
  Ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος με την οικογένειά του. Οι δύο νεότεροι γιοι φορούν πορφυρά ενδύματα με χρυσούς δικέφαλους αετούς.
• 
  Ο Αλέξιος Γ΄ Μέγας Κομνηνός και η σύζυγός του Θεοδώρα Καντακουζηνή, η οποία φορεί πορφυρά ενδύματα με κεντημένους χρυσούς δικέφαλους αετούς.
• 
  Θυρεοί των δεσποτών Μιχαήλ και Φιλίππου Παλαιολόγο, απεσταλμένων στη Σύνοδο της Κωνσταντίας, από τον χρονογράφο της Ούλριχ του Ρίχενταλ.
• 
  Σφραγίδα του Δημητρίου Παλαιολόγου, δεσπότη του Μορέως.
• 
  Λάβαρο με τον δικέφαλο αετό, που χρησιμοποιείται στους δυτικούς πορτολάνους για να δηλώσει την Τραπεζούντα τον 14ο αιώνα.

Ο τετραγράμματος σταυρός

Κατά την Παλαιολόγεια περίοδο, το έμβλημα της βασιλεύουσας δυναστείας και το πλησιέστερο πράγμα σε μια Βυζαντινή «εθνική σημαία», σύμφωνα με τον Σολόβιεφ, ήταν ο λεγόμενος «τετραγράμματος σταυρός», ένας χρυσός ή ασημένιος σταυρός με τέσσερα γράμματα βήτα «Β» (συχνά ερμηνεύονται ως πυρέκβολα) του ίδιου χρώματος, ένα σε κάθε τεταρτημόριο.

Ως διακριτικό σήμα, ο σταυρός ήταν ήδη σε συχνή χρήση στο Βυζάντιο από την Ύστερη Αρχαιότητα. Από τον 6ο αιώνα, οι σταυροί με γράμματα σε κάθε τεταρτημόριο είναι γνωστοί, ειδικά από νομίσματα, σχηματίζοντας τα ακρωνύμια διαφόρων επικλήσεων, π.χ. ΧΧΧΧ για τη φράση "Σταυρὲ Χριστοῦ χάριν χριστιανούς χάριζε" ή τα CΒΡΔ για "Σταυρὲ σου βοήθει Ρωμανόν δεσπότην". Εικόνες από σημαίες με σταυρό και από έναν χρυσό δίσκο σε κάθε τεταρτημόριο σώζονται από τον 10ο αι. και μία απεικόνιση σημαίας σχεδόν πανομοιότυπης με το σχέδιο των Παλαιολόγων είναι γνωστή από τις αρχές του 13ου αι.

Ο τετραγράμματος σταυρός εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα τον 14ο και 15ο αι.: εμφανίζεται στα βυζαντινά νομίσματα κατά τη διάρκεια της κοινής κυριαρχίας του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου και του γιου του Μιχαήλ Θ΄, σε αρκετούς δυτικούς πορτολάνους για να ορίσουν την Κωνσταντινούπολη και άλλες βυζαντινές πόλεις, επάνω από ένα παράθυρο του ανακτόρου του Πορφυρογεννήτου και περιγράφεται από τον ψευδο-Κωδηνό ως «το σύνηθες βασιλικόν φλάμουλον". Στα νομίσματα, τα "B" συνοδεύονταν συχνά από κύκλους ή αστέρια, μέχρι το τέλος της Αυτοκρατορίας, ενώ οι δυτικές πηγές απεικονίζουν μερικές φορές την Υστεροβυζαντινή σημαία ως έναν απλό χρυσό σταυρό σε ερυθρό πεδίο, χωρίς τα "Β". Το σύμβολο υιοθετήθηκε επίσης από υποτελείς στο Βυζάντιο, όπως οι Γκαττιλούζι που κυβέρνησαν τη Λέσβο μετά το 1355, ή τους Λατίνους άρχοντες της Ρόδου Βίνολο ντέι Βίνολι και Φουλκ ντε Βιλαρέ. Τοποθετήθηκε στα τείχη του Γαλατά, προφανώς ως ένδειξη της επικυριαρχίας του Βυζαντινού Αυτοκράτορα -σε μεγάλο βαθμό θεωρητικό- επάνω στην αποικία των Γενοβέζων. Μαζί με τον δικέφαλο αετό, ο τετραγράμματος σταυρός υιοθετήθηκε επίσης ως μέρος του οικογενειακού τους θυρεού από τον πλάγιο κλάδο της δυναστείας των Παλαιολόγων, που κυβερνούσε το Μομφερράτο. Επίσης υιοθετήθηκε στη Σερβία, με μικρές αλλαγές.

Η ερμηνεία του συμβολισμού του εμβλήματος εξαρτάται από τον προσδιορισμό των τεσσάρων συμβόλων είτε ως γράμματα Β είτε ως φωτιές, μία διαμάχη όπου ακόμη και οι σύγχρονες πηγές είναι ασυνεπείς και η οποία οδήγησε σε πολύ επιστημονική συζήτηση από την εποχή των μελετητών του 17ου αιώνα Ντυ Κανζ και Μάρκους Βούλσον ντε λα Κολομπιέρ. Έτσι μία γαλλική πηγή στα τέλη του 15ου αι. τα αναφέρει ρητά ως γράμματα, αλλά στα μέσα του 14ου αι. ένας ταξιδιώτης της Σεβίλλης και ο ψευδο-Κωδινός τα αποκαλούν και οι δύο πυρέκβολα (φλογοβόλες ροιές). Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Philip Grierson, η χρήση γραμμάτων από τους Έλληνες ως σύμβολα ήταν μία πάγια πρακτική και οι ερμηνεία τους ως φωτιές από τον ψευδο-Κωδινό αντικατοπτρίζουν πιθανώς μία δυτική επιρροή. Οι δύο παραδοσιακές αναγνώσεις των τεσσάρων B, «Βασιλεὺς βασιλέων βασιλεύων βασιλεύουσιν» και «Βασιλεὺς βασιλέων βασιλευόντων βασιλεύει» αποδείχθηκαν από τον Έλληνα αρχαιολόγο και νομισματολόγο Ιωάννη Σβορώνο ως μεταγενέστερες ερμηνείες του Μάρκους Βούλσον ντε λα Κολομπιέρ. Ο ίδιος ο Σβορώνος πρότεινε τρεις εναλλακτικές αναγνώσεις, ενσωματώνοντας το σύμβολο τού σταυρού στο σύνθημα: «Σταυρὲ βασιλέως βασιλέων βασιλεῖ βοήθει», «Σταυρὲ βασιλέως βασιλέων βασιλευούσῃ βοήθει» και «Σταυρὲ βασιλέως βασιλέων βασιλεύων βασίλευε», ενώ ο Έλληνας εραλδικός Γ. Τυπάλδος απέρριψε την ανάγνωση του Σβορώνου και πρότεινε να εκπροσωπήσουν την επανάληψη του ρητού «Σταυρέ βοήθει».

• 
  Στις αρχές του 14ου αιώνα απεικόνιση της Κωνσταντινούπολης κατά την πολιορκία του 1204 από την Δ΄ Σταυροφορία
• 
  Θυρεός που αποδίδεται στη Λατινική αυτοκρατορία για τον Φίλιππου Α΄ του Κουρτεναί τιτουλάριου Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης το διάστημα 1273–1283.
• 
  Τορνέζιον εκ κράματος (billon) από την κοινή βασιλεία των Ιωάννη Ε΄ Παλαιολόγου και Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνού (1347–1353).
• 
  Το έμβλημα του τετραγράμματου σταυρού της δυναστείας των Παλαιολόγων από το χειρόγραφο Harley 6163 του 15ου αι.
• 
  Το Αυτοκρατορικό έμβλημα της δυναστείας των Παλαιολόγων, όπως καταγράφηκε από τον ψευδο-Κωδινό και απεικονίστηκε στο Conosçimiento de todos los reynos (Γνώση όλων των βασιλείων), π. 1350.
• 
  Χάλκινο denaro του Δομίνικου Γατελούζου, άρχοντα της Λέσβου το 1455-1458, με ένα γοτθικό "D" (Domenico) στην εμπρόσθια όψη και τον τετραγράμματο σταυρό στο πίσω μέρος.
• 
  Ο θυρεος του Γουλιέλμου Θ΄ Παλαιολόγου, μαρκησίου του Μομφερράτου το 1494–1518.
• 
  Ο θυρεός του Οίκου της Γκονζάγκα ως δουκών της Μάντουα και του Μομφερράτου, απόγονοι εκ θηλυγονίας των Παλαιολόγων του Μομφερράτου (μετά το 1575).

Προσωπικά και οικογενειακά διακριτικά

Τυπική βυζαντινή σφραγίδα της Θεοδώρας Παλαιολογίνας, συζύγου του Δαβίδ ΣΤ΄ της Γεωργίας. Η Παναγία ένθρονη στο εμπρός μέρος και η Θεοδώρα όρθια στο πίσω μέρος. Επιγρ.: +ΘΕΟΔΩΡΑ ΕΥCΕΒΕCΤΑΤΗ ΑΥΓΟΥCΤΑ +ΔΟΥΚΑΙΝΑ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΗΝΑ.

Ανάγλυφο στο Κάστρο της Μυτιλήνης, που δείχνει τον οικογενειακό μονόγραμμα (ΠΑΛΓ) των Παλαιολόγων (αριστερά), τον βυζαντινό δικέφαλο αετό με το οικόσημο των Γατελούζων στο στήθος του (κέντρο) και τον αετό της οικογένειας Ντόρια (δεξιά).

Σε αντίθεση με τους φεουδάρχες της Δύσης, οι βυζαντινές αριστοκρατικές οικογένειες δεν χρησιμοποίησαν, στο βαθμό που μας είναι γνωστό, συγκεκριμένα σύμβολα για να προσδιορίσουν τον εαυτό τους και τους ακολούθους τους. Μόνο από τον 12ο αιώνα και μετά, όταν η Αυτοκρατορία ήρθε σε αυξημένη επαφή με τους Δυτικούς λόγω των Σταυροφοριών, άρχισε να χρησιμοποιείται η εραλδική μεταξύ των Βυζαντινών. Ακόμα και τότε η θεματολογία προήλθε σε μεγάλο βαθμό από τα σύμβολα, που χρησιμοποιήθηκαν σε παλαιότερες εποχές και η χρήση τους περιοριζότανε στις μεγάλες οικογένειες της Αυτοκρατορίας. Πολύ συχνότερη, τόσο σε σφραγίδες όσο και σε διακοσμήσεις, ήταν η χρήση μονογράμματος («συμπιλήματος»), με τα γράμματα του προσωπικού ή οικογενειακού ονόματος του ιδιοκτήτη τοποθετημένα γύρω από ένα σταυρό.

Ο θυρεός του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, που βρισκόταν στα (κατεδαφισμένα τώρα) θαλάσσια τείχη της Κωνσταντινούπολης, τον οποίο σκιαγράφησε η Mary Adelaide Walker τον 19ο αι.

Ένας άλλος πολύ δυτικότροπος σχεδιασμός υπήρχεί σε έναν από τους (τώρα πλέον κατεδαφισμένους) πύργους των θαλασσίων τειχών της Κωνσταντινούπολης, που είχε επισκευαστεί από τον Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο (β. 1282–1328) και έφερε το έμβλημα αυτού του Αυτοκράτορα, ένα στεφανωμένο λιοντάρι που κρατούσε σπαθί.

Η συχνή χρήση των συμβόλων ενός αστέρος και μίας ημισελήνου, δηλωτικά του ηλίου και της σελήνης, που εμφανίζονται σε νομίσματα, στρατιωτικά διάσημα και, ίσως, ως κάποτε δημοτικό έμβλημα της Αυτοκρατορικής Πόλης, φαίνεται να συνδέεται με τη λατρεία της Εκάτης Λαμπαδηφόρου (Φωτοφόρου) στο Ελληνιστικό Βυζάντιο. Το 330 ο Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας χρησιμοποίησε αυτό το σύμβολο, ενώ αφιέρωσε τη Νέα Ρώμη στην Παναγία.

Είναι γνωστό ότι η Άννα Νοταρά, κόρη του τελευταίου μεγάλου δουκός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, του Λουκά Νοταρά, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και την μετανάστευσή της στην Ιταλία, έκανε μία σφραγίδα με το οικόσημό της, που περιελάμβανε δύο αντικρυστούς λέοντες με τον καθένα να κρατά ένα ξίφος στο δεξί πόδι και ένα μισοφέγγαρο με το αριστερό. Ωστόσο, αυτό πιθανότατα αντιπροσωπεύει ένα σχέδιο, που δημιουργήθηκε μετά τη μετανάστευσή της στην Ιταλία. Από την άλλη πλευρά η προσαρμογή των βυζαντινών μορφών στις δυτικές χρήσεις μπορεί να φανεί με τη σφραγίδα του Ανδρέα Παλαιολόγου, η οποία περιλαμβάνει τον αυτοκρατορικό δικέφαλο αετό σε έναν θυρεό, μία πρακτική που δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ στο Βυζάντιο.

Στρατιωτικές σημαίες και διάσημα

Ένα νόμισμα του Κωνσταντίνου Α΄ (π. 377) που απεικονίζει ένα λάβαρο με τρεις σφαίρες και το χριστόγραμμα. Το κοντάρι τού λαβάρου έχει τρυπήσει ένα φίδι. Επιγρ.: CONSTANTINVS MAX AVG / SPES PVBLICA CONS[TANTINOPOLIS].

O υστερορωμαϊκός στρατός στα τέλη του 3ου αι. συνέχισε να χρησιμοποιεί τα διάσημα τα συνηθισμένο στις λεγεώνες: τον «αετό» (aquila), το τετράγωνο vexillum, και το imago (η προτομή του Aυτοκράτορα σε ένα κοντάρι). Επιπλέον, η χρήση του δράκοντος (draco), που υιοθετήθηκε από τους Δάκες, ήταν ευρέως διαδεδομένη μεταξύ του ιππικού και των βοηθητικών μονάδων. Ωστόσο, λίγα από αυτά φαίνεται να επιβίωσαν πέρα από τον 4ο αι. Οι «αετοί» έπεσαν εκτός χρήσης με τη διάλυση των παλαιών λεγεώνων, το imago εγκαταλείφθηκε με την υιοθέτηση του Χριστιανισμού και μόνο το vexillum και το draco εξακολουθούν περιστασιακά να αναφέρονται τον 5ο αι. και μετά. Ο Κωνσταντίνος Α΄ (β. 306-337) εισήγαγε το έμβλημα Χι-Ρο (το χριστόγραμμα) στα ρωμαϊκά στρατιωτικά λάβαρα, με αποτέλεσμα το λεγόμενο «λάβαρον». Εικονογραφικά αυτό συνήθως έχει το χριστόγραμμα κεντημένο στο πεδίο του vexillum, αλλά γραπτά στοιχεία υποδηλώνουν επίσης τη χρήση του ως σύμβολο στην κορυφή ενός σκήπτρου. Το λάβαρον, αν και είναι κοινό τον 4ο και 5ο αι., εξαφανίζεται τελείως τον 6ο αι. και επανεμφανίζεται πολύ αργότερα σε τροποποιημένη μορφή ως μέρος των αυτοκρατορικών διασήμων.

Στα τέλη του 6ου αι. στο Στρατηγικόν, που αποδίδεται στον Αυτοκράτορα Μαυρίκιο, εμφανίζονται δύο είδη στρατιωτικών σημαιών: η τριγωνική σημαία ή φλάμουλον (από το flammula, μικρή φλόγα) και το μεγαλύτερο βάνδον (bandum, από τα γερμανικά). Οι σημαίες με διχαλωτή άκρη χρησιμοποιήθηκαν για διακοσμητικούς σκοπούς σε λόγχες και το Στρατηγικόν συνιστά να αφαιρούνται πριν από τη μάχη. Σύμφωνα με τα γραπτά στοιχεία, ήταν μονής ή διπλής ουράς, ενώ αργότερα μικρογραφίες χειρογράφων μαρτυρούν με τριπλή ουρά φλάμουλα. Το βάνδον ήταν το κύριο βυζαντινό λάβαρο μάχης από τον 6ο αι. και έδωσε το όνομά του στη βασική βυζαντινή στρατιωτική μονάδα, το «βάνδον», μετέπειτα «τάγμα». Η προέλευση και η εξέλιξή της είναι άγνωστες. Μπορεί να προήλθε από τροποποιήσεις στο draco ή στο vexillum, αλλά εμφανίζεται στην τελική του μορφή στο Στρατηγικόν, αποτελούμενο από τετράγωνο ή ορθογώνιο πεδίο με συνημμένες ταινίες. Τα εικονογραφημένα χρονικά συχνά απεικονίζουν σημαίες, που συμμορφώνονται με τον γενικό τύπο του «βάνδου» σε διάφορα χρώματα και σχέδια, αλλά η ακρίβειά τους είναι αμφίβολη.

Σύμφωνα με το Στρατηγικόν, τα χρώματα του λαβάρου αντικατοπτρίζει τη θέση μίας μονάδας στην ιεραρχία: τα βάνδα του ίδιου δρούγγου, ή μετέπειτα μοίρας, είχαν πεδίο του ίδιου χρώματος και διακρίνονταν από ένα ξεχωριστό έμβλημα· και οι μοίρες του ίδιου μέρους ή τούρμας του στρατού είχαν το ίδιο χρώμα στις ταινίες τους. Κάθε μοίρα και μέρος είχαν επίσης τη δική τους σημαία, καθώς και ο διοικητής στρατηγός. Αυτά ήταν στο ίδιο μοτίβο, αλλά μεγαλύτερου μεγέθους και πιθανώς με περισσότερες ταινίες (το Στρατηγικόν αναφέρει σημαίες με δύο έως οκτώ ταινίες). Ο Μαυρίκιος προτείνει επίσης ότι η σημαία του κεντρικού μέρους, με επικεφαλής τον αναπληρωτή διοικητή (υποστράτηγο), πρέπει να είναι πιο εμφανής από εκείνη των άλλων μερών, και ότι η σημαία του διοικητή στρατηγού (ή του αυτοκράτορα, εάν ήταν παρών) να είναι το πιο εμφανές από όλα. Επιπλέον, το Στρατηγικόν ορίζει ένα ξεχωριστό λάβαρο για την εφοδιοπομπή («τούλδον») κάθε μοίρας. Τα λάβαρα δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνο για τη διάκριση μονάδων, αλλά και ως σημεία συγκέντρωσης και για τη μεταφορά σημάτων στους άλλους σχηματισμούς. Στο βυζαντινό ναυτικό, επίσης, κάθε πλοίο είχε τις δικές του σημαίες. Όπως και με τα αντίστοιχα στον στρατό, εδώ χρησιμοποιήθηκαν επίσης για τη μετάδοση σημάτων. Τον 10ο αιώνα, ο σταυρός έγινε ένα πιο εμφανές σύμβολο και συχνά χρησιμοποιήθηκε ως κορυφή σε κοντάρι. Επί Νικηφόρου Β΄ Φωκά (β. 963–969) χρησιμοποιήθηκαν μεγάλοι σταυροί χρυσοί με πολύτιμους λίθους ως λάβαρο, πιθανότατα μεταφέρονταν σε ένα κοντάρι ή άλλως εμφανίζονταν στις σημαίες. Επιπλέον, η χρήση τεμαχίων του Τιμίου Σταυρού αναφέρεται συχνά σε στρατιωτικές παρελάσεις.

Στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, ο ψευδο-Κωδινός καταγράφει τη χρήση από τους Παλαιολόγους του «τετραγράμματου σταυρού» (βλέπε παραπάνω) στην Αυτοκρατορική σημαία («βασιλικόν φλάμουλον»), που έφεραν τα βυζαντινά σκάφη του Ναυτικού, ενώ ο διοικητής τουνΝαυτικού, ο μέγας δουξ, είχε μια εικόνα του αυτοκράτορα έφιππου.

• 
  Σκηνή μίας μάχης από το Χρονικό του Σκυλίτζη του 13ου αιώνα. Χειρόγραφο της Μαδρίτης.
• 
  Αναπαράσταση στρατιωτικού λάβαρου, που εμφανίζεται στο χειρόγραφο.
• 
  Αναπαράσταση στρατιωτικού λάβαρου, που εμφανίζεται στο χειρόγραφο.
• 
  Αναπαράσταση στρατιωτικού λάβαρου, που εμφανίζεται στο χειρόγραφο.
• 
  Αναπαράσταση στρατιωτικού λάβαρου, που εμφανίζεται στο χειρόγραφο.

Τελετουργικά διάσημα

Ένα τελετουργικό λάβαρον φέρεται από έναν Αυτοκράτορα (μάλλον τον Ιωάννη Α΄) στον θρίαμβό του, όπως απεικονίζεται στο ύφασμα του Γκούντερ του 10ου αι.

Από τον 6ο αιώνα μέχρι το τέλος της Αυτοκρατορίας, οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν και άλλα διακριτικά. Αυτά καταγράφονται ως επί το πλείστον σε τελετουργικές πομπές, κυρίως στο Περί βασιλείου τάξεως του 10ου αι., αλλά μπορεί επίσης να μεταφέρονταν στις εκστρατείες. Όταν δεν εχρησιμοποιούντο, φυλασσόταν σε διάφορες εκκλησίες σε όλη την Κωνσταντινούπολη. Μεταξύ αυτών ήταν τα αυτοκρατορικά φλάμουλα χρυσοκεντημένα σε μετάξι και διακριτικά, όλα μαζί γνωστά ως «σκῆπτρα», που ήταν συνήθως συμβολικά αντικείμενα στην κορυφή ενός κονταριού. Ένας αριθμός από αυτά, τα λεγόμενα «ρωμαϊκὰ σκῆπτρα», μοιάζουν με τα παλαιά vexilla, που αποτελούνταν από ένα κρεμαστό ύφασμα, το «βῆλον» (λατιν. velum, πρβλ. βελούδο). Άλλα διάσημα αυτού του τύπου περιελάμβαναν τα «εὐτύχια» ή «πτυχία», που πιθανότατα έφεραν κάποια παράσταση της Νίκης.

Μία άλλη ομάδα, συλλογικά γνωστή ως «σκεύη», αναφέρεται στο Περί βασιλείου τάξεως, ως επί το πλείστον παλαιά στρατιωτικά λάβαρα, που παραδόθηκαν κατά τη διάρκεια των αιώνων. Ήταν το «λάβουρα», πιθανώς παραφθορά του λαβάρου· τα «καμπηδικτούρια», οι απόγονοι των ράβδων των παλαιών βυζαντινών στρατιωτικών εκπαιδευτών (campiductores)· η «σίγνα» (signa, "σημεία"), τα «δρακόντια» και τα βάνδα. Τα δρακόντια είναι σαφώς οι απόγονοι του παλιού βυζαντινού draco (ανεμούριο με κεφαλή τη μορφή δράκου), και ο όρος «δρακονάριος» για τον σημαιοφόρο επέζησε ως τον 10ο αιώνα. Δεν είναι βέβαιο, ωστόσο, πώς ήταν τα μεταγενέστερα λάβαρα. Σύμφωνα με την περιγραφή του Νικήτα Χονιάτη, περιλάμβαναν ακόμα το ανεμούριο, που ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό του δράκου, αλλά αυτό μπορεί να είναι ένας εσκεμμένος αρχαϊσμός. Εν πάση περιπτώσει, η χρήση του δράκου ως εικόνας επιβεβαιώνεται μέχρι τον 14ο αιώνα.

Ο Ψευδο-Κωδινός απαριθμεί επίσης διάφορα λάβαρα και διάσημα, που χρησιμοποιούντο σε Αυτοκρατορικές πομπές: ένα που ονομαζόταν «ἀρχιστράτηγος»· ένα άλλο με εικόνες από διάσημους ιεράρχες που απέληγε σε οκτώ ταινίες γνωστές ως «ὀκταπόδιον»· ένα άλλο με τη μορφή σταυρού με τις εικόνες των Αγίων Δημητρίου, του Προκοπίου, του Θεοδώρου του Τήρωνος και Θεοδώρου του Στρατηλάτου· ένα άλλο που απεικονίζει τον Άγιο Γεώργιο έφιππο· άλλο με έναν δράκο («δρακόνειον»)· και άλλο με τον Αυτοκράτορα έφιππο. Το καθένα υπήρχε σε ζευγάρι και μεταφερόταν σε πομπές, ενώ σε εκστρατείες, ένα ή δύο αντίγραφα λαμβανόταν μαζί, ανάλογα με το μέγεθος της Αυτοκρατορικής συνοδείας. Αυτά προηγούνταν πάντα από τον σκουτέριο, που έφερε το «διβέλλιον», το προσωπικό έμβλημα του Αυτοκράτορα, μαζί με την αυτοκρατορική ασπίδα («σκουτέριον») και ακολουθούσαν τα λάβαρα των δεσποτών και άλλων διοικητών, με τα λάβαρα των «δημάρχων» (των επικεφαλής των διαμερισμάτων της Κωνσταντινούπολης) να έπονται στο τέλος. Η φύση του «διβελλίου» έχει συζητηθεί, αλλά το όνομά του (πιθανότατα μία σύνθεση ελληνικής και λατινικής λέξης και σημαίνει “διπλό velum") περιγράφει προφανώς ένα λάβαρο που απολήγει σε δυο γλώσσες, προφανώς με προέλευση από τη Δυτική Ευρώπη.

Δείτε επίσης

• Χριστόγραμμα
• Δικέφαλος αετός

Πηγές

• Androudis, Pascal (2017). «Présence de l’aigle bicéphale en Trebizonde et dans la principauté grecque de Théodoro en Crimée (XIVe-XVe siècles)» (στα γαλλικά). Byzantiaka 34: 179–218. ISSN 1012-0513. http://histsociety.web.auth.gr/7.%CE%91%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%8D%CE%B4%CE%B7%CF%82-2017.pdf. 
• Babuin, A. (2001). «Standards and insignia of Byzantium» (στα αγγλικά). Byzantion: Revue internationale des études byzantines 71 (1): 5–59. 
• Bees, Nikos A. (1912). «Zum Thema der Darstellung des zweiköpfigen Adlers bei den Byzantinern» (στα γερμανικά). Repertorium für Kunstwissenschaft XXXV: 321–330. https://archive.org/details/RepertoriumFurKunstwissenschaft35/page/n331. 
• Cernovodeanu, Dan (1982). «Contributions à l'Étude de l'héraldique byzantine et post-byzantine» (στα γαλλικά). Jahrbuch der Österreichischen Byzantinik 32/2: 409–422. 
• Dennis, George T. (1981). «Byzantine Battle Flags» (στα αγγλικά). Byzantinische Forschungen 8: 51–60. 
• Fourlas, A. (1980). «Adler und Doppeladler. Materialien zum "Adler in Byzanz". Mit einem bibliographischen Anhang zur Adlerforschung». Philoxenia: Prof. Dr. Bernhard Kötting gewidmet von seinen griechischen Schülern (στα Γερμανικά). Münster: Aschendorff. σελίδες 97–120. ISBN 9783402036518. 
• Gerola, G. (1934). «L'aquila bizantina e l'aquila imperiale a due teste» (στα ιταλικά). Felix Ravenna 43: 7–36. 
• Grierson, Philip (1999). Catalogue of the Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume 5 Part 1: Michael VIII to Constantine XI, 1258–1453. Introduction, Appendices, and Bibliography (στα Αγγλικά). Washington, DC: Dumbarton Oaks. ISBN 978-0-88402-261-9. 
• Grosse, Robert (1924). «Die Fahnen in der römisch-byzantinischen Armee des 4.-10. Jahrhunderts» (στα γερμανικά). Byzantinische Zeitschrift 24 (2): 359–372. doi:10.1515/byzs.1924.24.2.359. 
• Hendy, Michael F. (1992). Byzantine coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore Collection, Volume 4, Parts 1-2 (στα Αγγλικά). Washington, DC: Dumbarton Oaks. ISBN 978-0-88402-233-6. 
• Haldon, John (1990). Constantine Porphyrogenitus. Three treatises on imperial military expeditions (στα Αγγλικά). Βιέννη: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. 
• (Αγγλικά) Kazhdan, Alexander, επιμ. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. Οξφόρδη και Νέα Υόρκη: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8. 
• von Koehne, Bernhard (1871–1873). «Vom Doppeladler» (στα γερμανικά). Berliner Blätter für Münz-, Siegel- und Wappenkunde 6: 1–26. https://books.google.com/books?id=cs2R9P5GrnoC&pg=PA1. 
• Macrides, Ruth J.· Munitiz, Joseph A. (2013). Pseudo-Kodinos and the Constantinopolitan Court: Offices and Ceremonies (στα Αγγλικά). Ashgate. ISBN 978-0-7546-6752-0. 
• Popović, Bojan (2009). «Imperial Usage of Zoomorphic Motifs on Textiles: the Two-Headed Eagle and the Lion in Circles and Between Crosses in the Late Byzantine Period» (στα αγγλικά). Ikon 2: 127-136. doi:10.1484/J.IKON.3.36. ISSN 1846-8551. 
• Soloviev, A. V. (1935). «Les emblèmes héraldiques de Byzance et les Slaves» (στα γαλλικά). Seminarium Kondakovianum 7: 119–164. 
• Τιπάλδος, Γ. Ε. (1926). «Εἶχον οἱ Βυζαντινοί οἰκόσημα;». Ἐπετηρίς Ἐταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν III: 206–222. 
• van Millingen, Alexander (1899). Byzantine Constantinople: The Walls of the City and Adjoining Historical Sites. London: John Murray Ed. 
• Verpeaux, Jean, επιμ. (1966). Pseudo-Kodinos, Traité des Offices (στα Γαλλικά). Centre National de la Recherche Scientifique. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Heraldry In Byzantium & The Vlasto Family
• Βυζαντινή εραλδική στο heraldica.org
• Βυζαντινή αυτοκρατορία στις σημαίες του κόσμου